Ol Vaiking—Lain Bilong Daunim Ol Narapela na Kamapim Ol Nupela Ples
LONG wanpela de bilong mun Jun 793 C.E., ol bruder i mekim ol wok bilong ol long liklik ailan Lindasfon—ol i kolim tu olsem Holi—em i stap klostu long nambis bilong Notambalan, long Inglan. Ol bruder i wok i stap na ol i no lukim ol longpela sip i spit i kam long hap bilong ol. Ol sip i kam sua na ol mausgras man i gat pes nogut ol i kalap lusim sip na ran i kam long haus bruder wantaim ol longpela naip na akis. Ol i kilim i dai planti ol bruder. Dispela lain bilong stil i kisim ol samting bilong dispela haus bruder olsem gol, silva, ol ston i dia tumas, na ol narapela samting i gat bikpela pe long en. Bihain ol i kalap long sip bilong ol na lusim dispela hap na raun gen long solwara Not Si.
Ol dispela stilman em ol Vaiking, na pasin bilong ol long go na bagarapim ol man na stil na bihain lusim hariap dispela hap, dispela i mekim na olgeta man long Yurop i kisim save long ol, na ol i kolim dispela hap taim olsem taim bilong ol Vaiking. I no longtaim na bikpela pret ol Inglan i kisim long ol Vaiking i mekim na ol man bilong Inglan i wok long kolim dispela beten: “Bikpela, plis helpim mipela long abrusim belhat bilong ol Man Bilong Not.”a
Husat ol dispela lain Vaiking? Bilong wanem i olsem ol i bin kamap nating na wantu ol i mekim ol samting ol man i no inap lusim tingting long en inap long 300 yia, na bihain i olsem ol i lus nating gen?
Ol Man Bilong Wok Gaden na Stil
Ol tumbuna bilong ol Vaiking i bilong sampela lain Jeman, na inap 2,000 yia samting paslain long taim bilong ol Vaiking, ol i kirap na lusim not-wes Yurop na go long Denmak, Nowe, na Swiden—olsem Skandinevia. Olsem ol tumbuna bilong ol, ol Vaiking em ol man bilong wok gaden, sampela em ol i save raun long stil, ol tu i man bilong wok gaden. Bilong kisim kaikai long ol hap bilong Skandinevia i kol tumas, ol i wok long painim abus, na kisim pis, na ol weil bilong solwara. Ol lain Vaiking i save maketim ol samting, ol i bin sindaun long ol hap i gat planti manmeri long en, na ol i raun long strongpela sip bilong ol long olgeta hap bilong Yurop. Pastaim i no gat planti man i save long dispela lain, na i luk olsem ol i lain bilong stap isi tasol, olsem na wanem samting i mekim na insait long sotpela hap taim ol i kisim nem nogut?
Ating wanpela as bilong dispela senis i olsem ol Vaiking i kamap planti tumas. Tasol planti saveman i ting dispela samting bai givim hevi long ol Vaiking i stap long hap wes bilong Nowe tasol, em long hap i no gat planti graun bilong wokim ol gaden. Wanpela buk (The Oxford Illustrated History of the Vikings) i tok: “Planti bilong ol namba wan lain Vaiking i raun bilong kisim bikpela mani, ol i no tingting long kisim graun.” Dispela tok i stret tru long ol king na hetman, long wanem, ol i mas i gat planti mani samting bilong holimpas namba bilong ol. Ol i ting sampela narapela Vaiking i bin lusim Skandinevia bilong abrusim sampela kros i stap namel long famili yet na ol pait long hap bilong ol.
Na narapela samting inap kamapim dispela senis, em pasin bilong ol maniman bilong ol Vaiking long maritim planti meri. Olsem na ol i gat planti pikinini. Tasol ol namba wan pikinini man tasol i save kisim ol samting bilong papa, na ol narapela pikinini bai i gat wok long lukautim ol yet. Olsem wanpela buk (The Birth of Europe) i kamapim, ol dispela pikinini man i no kisim ol samting bilong papa, ol i “kamap olsem wanpela bikpela lain paitman em ol i mas painim rot bilong ol yet long kisim ol samting, maski ol i kisim long rot bilong mekim pait long hap bilong ol yet o long pasin bilong raun na stil long ol narapela hap.”
Ol longpela sip bilong ol Vaiking i stret long wok ol i mekim long en bilong kamap hariap long wanpela hap na bihain lusim gen. Ol saveman i tok olsem dispela sip em i wanpela gutpela samting tru ol man bilong yia 500 i go inap 1500 samting i bin wokim. Sip bilong ol i no save sindaun insait tumas long wara, na i gat ol sel o ol pul bilong en. Ol dispela longpela sip i mekim na ol Vaiking i stap olsem hapman stret bilong raun long solwara, na ol narapela wara i stap long hap ol i bosim.
Hap Ol Vaiking i Bosim i Go Bikpela
Sampela saveman i tok taim bilong ol Vaiking i kirap long yia 750 samting, em paslain liklik long ol i stilim ol samting long Lindasfon. Maski wanem taim stret ol i kirap na mekim ol samting, planti man i kisim save long ol taim ol i mekim nogut long Lindasfon. Pastaim ol i stilim ol samting i dia tumas i pulap long ol haus bruder bilong Inglan, na bihain ol i mekim wankain samting long Aialan. Taim ol i go bek long ples bilong ol long taim bilong kol, ol samting ol i bin stilim na ol man ol i kisim olsem wokboi nating i pulap long sip. Tasol long yia 840 C.E., ol i lusim dispela pasin bilong go bek long ples long taim bilong kol na ol i kirap na sindaun long ples ol i bin stilim ol samting long en, i go inap long taim bilong kol i pinis. Pastaim wanpela biktaun bilong Aialan, em Dablin, em i hap bilong ol Vaiking. Long 850 C.E., ol i kirap na sindaun long Inglan long taim bilong kol; namba wan hap ol i sindaun long en, em ailan bilong Tanet long maus bilong wara Tems.
I no longtaim na ol Vaiking bilong Denmak na Nowe i lusim hap bilong ol na kam long ol ailan bilong Briten, tasol ol i no kam olsem sampela lain tasol bilong stilim ol samting, ol i kam olsem bikpela lain ami wantaim planti sip bilong ol. Ating longpela bilong sampela sip bilong ol i olsem 30 mita na ating i gat samting olsem 100 paitman i stap long en. Insait long sampela yia bihain ol Vaiking i daunim ol lain long hap not-is bilong Inglan, na dispela hap i kisim nem olsem Denlo, long wanem, pasin na lo bilong Denmak i kamap bikpela moa long dispela hap. Tasol long hap saut bilong Inglan, long Weseks, King Alfred bilong ol Sakson, na ol lain i kamap bihain long em, ol i wok long sakim ol Vaiking. Tasol bihain long bikpela pait bilong Asington long yia 1016 na indai bilong King Edmund bilong Weseks, hetman bilong ol Vaiking nem bilong em Kanut—em i tok em i wanpela Kristen—em i kamap king na bosim olgeta hap bilong Inglan.
Long Yurop na Ol Narapela Hap
Long 799 C.E., ol Vaiking bilong Denmak i raun bilong stil long hap em nem bilong en long dispela taim em Frisia—em nambis bilong Yurop i kirap long Denmak na i go inap long Netelan. Long ol dispela hap ol Vaiking i bihainim ol wara olsem Lawa na Sen na stilim ol samting long ol taun na ples i stap insait tru long Yurop. Long 845 C.E. ol Vaiking i kam na stilim na bagarapim ol samting bilong Paris. King Sals bilong ol Frenk i givim 3,178 kilo silva long ol bilong kirapim ol long lusim dispela biktaun. Tasol ol i no lusim dispela hap olgeta—bihain ol i kam bek gen na stil long ol hap i stap insait moa long Paris, olsem Trawa, Vadan, na Tul.
Na tu ol Vaiking i raun long sip na go long Spen na Potugal. Ol man i ting namba wan taim ol Vaiking i kam stil long dispela hap em long 844 C.E. Ol i kisim olgeta samting bilong sampela ol liklik taun na inap sotpela taim ol i bosim biktaun Sevil. Tasol wanpela buk (Cultural Atlas of the Viking World) i tok olsem: “Ol Arap i pait strong na wantu ol Vaiking i surik bek, na klostu ami bilong ol i bagarap olgeta.” Maski ol i kisim bikpela bagarap long dispela hap, ol i kam bek gen long 859 C.E.—tasol long dispela taim em bikpela lain ami i kam long 62 sip bilong ol. Taim ol i bagarapim na stilim ol samting long sampela hap bilong Spen, ol i go mekim wankain pasin long Not Afrika; na maski sip bilong ol i pulap olgeta, bihain ol i go long Itali na bagarapim tupela taun Pisa na Lina.
Ol Vaiking bilong Swiden, ol i brukim solwara Boltik na bihainim sampela bikpela wara bilong Isten Yurop—em ol wara Valkaf, Lavat, Nipa, na Volga. Ol i bihainim dispela wara i go long solwara Blaksi na long hap bilong planti maniman long ol kantri bilong Bisantin. Sampela Vaiking i bin bihainim wara Volga na solwara Kaspien na kamap long Bagdad. Bihain sampela hetman bilong Swiden i kirap na bosim bikpela hap graun bilong ol lain Slav long hap bilong wara Nipa na Volga. Ol lain Swiden i kam bilong daunim ol narapela, ol i kisim nem olsem ol Rus, em wanpela tok sampela i ting em i as bilong dispela tok “Rasia”—“Graun bilong ol Rus.”
Aislan, Grinlan, na Nufaunlan
Ol Vaiking bilong Nowe i raun long ol ailan i stap long hap bilong ol. Long yia 700 samting ol i kirap na bosim ol ailan Okni na Setlan na long yia 800 samting ol i kirap na bosim ol ailan Fero, na Hebridis, na hap is bilong Aialan. Na ol i go na kamapim ples long Aislan tu. Long dispela hap ol i kamapim lain palamen ol i kolim olsem Elting, na inap long nau dispela i bosim kantri Aislan. Elting i stap longpela taim tru, winim ol narapela asembli bilong palamen i stap long hap bilong Wes.
Long 985 C.E., wanpela Vaiking, em Erik da Ret, i kamapim wanpela ples long Grinlan. Bihain liklik narapela Man Bilong Nos, em Bedni Heriolfson, em lusim Aislan na raun long sip i go long Grinlan bilong bungim papamama bilong em. Tasol win i sakim sip na em i abrusim Grinlan. Wanpela buk (Cultural Atlas of the Viking World) i tok: “Ating Bedni em i namba wan Man Bilong Nos i bin lukim Not Amerika.”
Ating bihain long yia 1000, pikinini bilong Erik da Ret em Lif Erikson, i bihainim sampela rait bilong ripot bilong Bedni na em i lusim Grinlan na raun long sip i go wes long ailan Bafin. Bihain em i bihainim nambis bilong Labrado na kamap long wanpela hap graun em solwara i raunim bikpela hap bilong en, na ol liklik prut olsem grep i kamap long dispela hap i kirapim em long kolim nem bilong dispela ples Vinlan.b Lif i stap long dispela hap inap long taim bilong kol i pinis, na bihain em i go bek long Grinlan. Na yia bihain, brata bilong Lif, em Turval, em i gopas bilong sampela lain i raun i go long Vinlan. Tasol em i dai taim ol i pait wantaim ol as ples. Tasol sampela yia bihain, sampela Vaiking olsem 60 i go inap long 160 samting, ol i go na kamapim wanpela ples long Vinlan. Tasol pasin bilong kros wantaim ol as ples i mekim na inap 3-pela yia bihain ol i lusim dispela hap olgeta. Klostu 500 yia bihain wanpela man Itali, John Cabot, em wokboi bilong gavman bilong Inglan i save raun long painim ol nupela kantri, em i makim dispela hap bilong Not Amerika olsem hap i bilong Inglan long bosim.
Taim Bilong Ol Vaiking i Pinis
Klostu long pinis bilong taim bilong ol Vaiking, i gat planti ples ol i bin kamapim nupela gavman long en na i gat ol king bilong Skandinevia i bosim. Tasol ol i no stap longtaim olsem lain bilong narapela kantri, long wanem, bihain planti Vaiking ol i kisim pasin bilong ol asples wantaim lotu bilong ol tu. Olsem: Wanpela hetman bilong ol Vaiking, nem bilong em Rolo, em i bin kisim hap graun i stap long nambis bilong Frans, ol i kolim Nomandi (insait bilong dispela nem i olsem “Graun bilong ol Man Bilong Not,” o ol Noman) na em i lusim lotu bilong em na kamap wanpela Katolik. Wanpela tumbuna bilong Rolo em Wiliam, em Duk bilong Nomandi. Ol tumbuna bilong ol Vaiking bilong Noman i pait wantaim ol Vaiking bilong Inglan long pait bilong Hastings long yia 1066, na lain bilong Wiliam i win. Bihain long pait em i kamap king bilong Inglan.
Wantu Wiliam i pasim rot na bai ol pasin bilong ol Skandinevia i no inap stap strong moa long Inglan, na em i kamapim ol pasin bilong Frans long samting bilong gavman, na pasin bilong holim graun, na ol wok mani. Olsem na buk bilong Else Roesdahl (The Vikings) i tok: “Sapos yumi mas makim wanem taim stret em taim bilong ol Vaiking i pinis, yumi mas tok em long yia 1066.” Na isi isi namel long yia 1000 i go inap long yia 1099, ol kingdom bilong ol Vaiking long Skandinevia i bruk na kamapim ol gavman bilong ol yet.
Ol Vaiking i mekim planti samting tru insait long dispela 300 yia ol i bin stap strong. Tasol dispela tingting olsem ol i lain nogut bilong holim naip na akis bilong bagarapim ol samting na stil na em tasol, dispela tingting tasol i no stret olgeta. Ol i bin go na kamapim ol ples long ol narapela kantri na bihainim pasin bilong ol asples, na ol i bin kisim pasin bilong ol asples, na ol dispela samting i kamapim klia olsem ol i no hatwok long lain long ol nupela samting. Long sampela hap ol i go long en ol i stap olsem lain bilong wokim gaden, na ol i wokim ol haus na sindaun olgeta long en, na long sampela narapela hap ol i stap king na holim wok bilong bosim ol man. Tru tumas, ol Vaiking em ol man i gat save long raun long sip, na pait, na mekim wok gaden, na wok politik tu.
[Ol Futnot]
a Ol i bin kolim ol Vaiking i no bilong Skandinevia olsem ol haiden, ol Den, ol Man Bilong Not, o ol Man Bilong Nos. Planti saveman bilong nau i kolim dispela tok “Vaiking” bilong makim olgeta lain Skandinevia i bin stap long taim bilong ol Vaiking, na mipela tu i bihainim dispela tingting insait long dispela stori. I hatwok liklik long save olsem wanem dispela tok “Vaiking” i bin kamap.
b Long Lansomdos Medo long hap not tru bilong Nufaunlan ol i skelim ol samting ol man i bin painim long 1960 na dispela save i helpim ol long wokim gen ol haus bilong ol Man Bilong Nos i gat graun wantaim gras i stap olsem rup bilong en. Ol samting ol i painim i makim olsem inap 1,000 yia i go pinis, ol Vaiking i bin stap long dispela hap, tasol i hatwok long tok olsem dispela hap i makim Vinlan.—Lukim Kirap! (tok Inglis) bilong Julai 8, 1999.
[Blok long pes 25]
LOTU BILONG OL VAIKING
Ol Vaiking i lotuim planti giaman god, olsem Odin, Tor, Fre, Freya na Hel. Odin em i god bilong gutpela tingting na pait, na em i stap hetman bilong ol narapela god. Friga, em meri bilong em. Tor em i god bilong kilim i dai ol traipela man, na god bilong bosim win na ren. Fre, em god bilong bel isi na god bilong pasin bilong kamapim ol pikinini, em i save bihainim pasin doti. Susa bilong em, em Freya, em god meri bilong pasin bilong kamapim ol pikinini na pasin sori. Hel em god meri i save bosim ples bilong ol daiman.
Nem bilong sampela de bilong wik long tok ples Inglis na sampela narapela tok ples i kam long ol stori nating bilong ol lain Nos. Olsem nem bilong sampela de ol i kisim long ol nem olsem Tir, Woden, Tor, na Friga.
Olsem ol Vaiking yet i bin mekim, ol stori nating bilong ol i tok god bilong ol Vaiking i bin kisim ol mani kago bilong ol long rot bilong stil, pait, na long pasin bilong trik. Odin i bin tok promis olsem ol lain i dai taim ol i givim bel long pait, bai i gat ples bilong ol antap long Asgat (ples bilong ol god), long bikpela haus bilong Valhala. Long dispela hap ol inap kisim bikpela kaikai na pait inap long laik bilong ol. Ol i save planim ol bikman bilong ol Vaiking wantaim wanpela bot o ol ston ol i lainim bilong makim wanpela bot. Na long matmat bilong ol, ol i planim ol samting bilong pait, bilas, animal ol i kilim pinis, na sampela taim wanpela wokboi ol i kilim olsem ofa. Taim ol i planim kwin, sampela taim ol bai planim wokmeri bilong em tu wantaim.
Wanpela kain hat i gat kom em planti man i ting olsem em bilong ol Vaiking, dispela kain hat i bin stap 1,000 yia paslain long taim bilong ol Vaiking, na i luk olsem ol i bin pasim long taim bilong ol bikpela bung bilong ol tasol. Sapos ol i laik pasim hat, ol paitman bilong ol Vaiking i bin pasim ol raunpela hat ol i wokim long ain o skin bilong bulmakau samting.
[Mep long pes 24]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
GRAUN OL VAIKING I KISIM
NOWE
↓
AISLAN
GRINLAN
Ailan Bafin
Labrado
Nufaunlan
DENMAK
↓
INGLAN
AIALAN
NETELAN
FRANS
POTUGAL
SPEN
AFRIKA
ITALI
SWIDEN
↓
RASIA
Solwara Kaspian
Bagdat
YUKREN
Solwara Blaksi
Istanbul
[Kredit Lain]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Piksa long pes 22]
Wanpela sip olsem bilong ol Vaiking
[Kredit Lain]
Pages 2 and 22: Antonion Otto Rabasca, Courtesy of Gunnar Eggertson
[Ol Piksa long pes 23]
Ol samting bilong pait
Hat bilong ol Vaiking
[Kredit Lain]
War implements and helmet: Artifacts on display at the Museum of National Antiquities, Stockholm, Sweden
[Piksa long pes 25]
Lif Erikson