Diwai Kumurere—Em i Helpim Yumi Olsem Wanem?
WANPELA MAN LONG OSTRELIA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
SAMPELA i bikpela tru—winim 90 mita i go antap—longpela bilong ol i wankain olsem ol longpela diwai tru bilong graun. Sampela i sotpela na i tanim tanim i go daun klostu long graun i drai olgeta. Ol lip bilong en i naispela, na yumi amamas long lukim plaua bilong en. Ating long kain kain rot, yu bin mekim wok long sampela hap bilong dispela diwai.
Wan wan i gat ol narapela kain nem olsem alpine ash na Tasmanian oak, tasol planti i gat nem, diwai gam. Gam tru tru i gat kabohaidret long en na i save tanim gut wantaim wara, tasol diwai kumurere i no save kamapim dispela gam. Olsem na nem diwai gam i no stret tumas. Nem tru bilong ol dispela diwai em Kumurere, na i gat 600 kain kain diwai kumurere bilong Ostrelia.
Diwai kumurere i save kamap gut long bikpela san bilong Noten Teritori bilong Ostrelia, na tu, long ol stretpela ples i drai na i stap longwe long ol taun. Tasol ol i save kamap tu long hap saut bilong Tasmenia, em hap kolwin bilong Antaktika i save kam long en, na tu, long ol maunten klostu long nambis em sno i save karamapim. Dispela diwai i save kamap planti na i stap long bikpela hap graun, olsem na wanpela man bilong raun na painim ol narapela kantri na em i saveman bilong ol animal, em i tok: “Diwai gam i save kamap long planti hap, olsem na i no gat wanpela taim yu no inap lukim dispela diwai: maski yu lukluk i go longwe tru, yu no inap lukim lip bilong ol narapela diwai.”
Bihain long yia 1800 samting taim planti waitskin i go sindaun long Ostrelia, ol i bagarapim planti diwai kumurere. Ol i ting dispela diwai i pasim rot bilong ol long mekim ol bikpela wok samting, olsem na ol i kamautim ol kumurere long bikpela hap graun inap 300,000 skwe kilomita. Tasol i no olgeta man i tingting long bagarapim dispela gutpela diwai. Bihain long yia 1800, diwai kumurere i kamap long planti hap.
Wanpela King, na Wanpela Dokta
Namel long yia 1880 na 1889, King Menelik Namba 2 bilong Abisinia—nau ol i kolim Itiopia—em i laik planim ol diwai long nupela biktaun bilong em, Adis Ababa, em i ples drai. Em i laik planim ol diwai bilong pasim hat bilong san na bilong ol man i ken kisim paiawut long en. I no gat wanpela diwai bilong Afrika i stret long dispela hap em ol i bin katim pinis olgeta diwai long en. Olsem na ol saveman bilong king i skelim ol diwai long ol narapela hap bilong painim wanpela diwai i save kamap gut long strongpela san wankain olsem long hap bilong ol. “Adis Ababa” i makim “Nupela Plaua,” na ating ol i bin putim dispela nem bilong tingim diwai kumurere, em i wanpela bikpela samting long ol wok bisnis bilong Itiopia.
Narapela man tu i mekim na diwai kumurere i go long ol narapela narapela hap, em Dokta Edmundo Navarro de Andrade. Em i tingting strong long stretim gen bikbus bilong Brasil—em i wok long pinis isi isi—olsem na long 1910 em i kirap kisim ol diwai kumurere long Ostrelia. Em i lukautim wok bilong planim 38 milion diwai kumurere. Long nau, i gat planti diwai kumurere long Brasil, winim 2 bilion.
Brasil i gat planti bikbus, na tu, em i gat planti diwai kumurere—Ostrelia tasol i gat planti diwai kumurere moa winim Brasil. Diwai kumurere i bin helpim tru wok bisnis bilong Brasil, olsem na ol i givim wanpela medal long Dokta Navarro long wok em i mekim bilong bringim dispela gutpela diwai i kam long Brasil.
Wanpela Diwai Bilong Laip
Sampela diwai kumurere em ol i stap long ol ples drai, kain olsem diwai mali, ol i save holim bikpela hap wara long ol rop bilong ol. Long bipo, ol Aborijini bilong Ostrelia na ol lain i save raun bilong painim ol nupela kantri, ol i save kisim wara long rop bilong ol dispela diwai na dispela i helpim ol long i stap laip long ol ples drai. Ol i save kamautim ol rop i stap ples klia na brukim i go long ol sotpela sotpela hap. Taim man i winim win i go insait long wanpela hap bilong dispela rop, dispela i save subim blut bilong diwai long kam ausait na kala bilong en i yelopela liklik. Dispela dring i no swit tumas long maus, tasol ol i kisim save olsem wanpela hap rop, longpela bilong en inap olsem 9-pela mita, inap kamapim 1.5 lita wara.
Sampela diwai kumurere i save kamap gut long hap i gat planti wara long en, na ol i save pulim planti wara long dispela graun. Ol man bilong Itali i bin mekim wok long dispela gutpela pasin bilong diwai kumurere, na ol i planim ol dispela diwai bilong rausim wara long ples tais bilong Pontin, em hap i gat planti natnat long en. Nau dispela hap i kamap gutpela hap graun bilong wokim gaden.
Winim 50 kantri long Afrika, Not na Sentral na Saut Amerika, Esia, na Yurop ol i bin planim diwai kumurere, long wanem, em i gutpela samting bilong wok bisnis na em i naispela diwai bilong wokim ol kain kain samting. Ol kamda i save laikim tru retpela na yelopela timba bilong en. Wanpela buk i tok: “Diwai kumurere i save kamapim ol diwai i hevi tru na i strongpela tru na i stap longpela taim. Dispela diwai i save kamapim gutpela timba tru, na kwiktaim em i save kamap bikpela . . . , olsem na em i wanpela gutpela diwai tru bilong kamapim strongpela timba, i no gat narapela diwai i olsem.”
Sampela kain diwai kumurere i save sakim wara na ol i save mekim wok long ol bilong wokim sip, bris, pos bilong pulim waia bilong telefon, na banis samting. Na tu, ol gutpela plaua i save kamap long ol diwai kumurere, em ol i kolim yelo boks na aionbak, ol i save kamapim wanpela kain wara ol binen i save mekim wok long en bilong mekim wanpela hani i swit tru. Insait long sampela yia i go pinis, Ostrelia i bin salim 4.5 milion ton bilong ol diwai kumurere em ol i katim liklik liklik, na ol i kisim 473 milion kina long en long olgeta wan wan yia.
Kino, Wel, na Tanin
Wanpela kain wara olsem gam i retpela olsem blut na ol i kolim kino, i save kam ausait long skin na long timba bilong diwai kumurere. Ol i save mekim wok long sampela kain kino bilong lukautim sip na bai ol liklik binatang i no ken bagarapim. Na tu, ol i save mekim wok long kino bilong wokim wanpela kain marasin bilong pasim blut. Skin bilong sampela diwai kumurere i save kamapim tanin, na ol i save mekim wok long en bilong penim skin bilong animal i drai pinis na ol laplap samting.
Ol lip bilong en i naispela tru na i gat gutpela wel long en. Ol i save hangamap i go daun long as bilong diwai. Dispela i mekim na ol lip bilong diwai kumurere i kain olsem wanpela paip samting em wara i ken bihainim i go daun. Ol lip i save holim wara, na bihain wara i bihainim lip i go daun na i pundaun long as bilong diwai.
Wel bilong kumurere i gat gutpela strongpela smel, na ol i save kisim dispela wel long ol lip bilong diwai kumurere. Bilong kisim dispela wel ol i save boilim wara na smok bilong dispela wara i hat pinis i save rausim wel long ol lip. Ol i save mekim bikpela wok long dispela wel, olsem bilong wokim ol gutpela sanda, ol sop, ol marasin, ol loli samting, na ol marasin bilong klinim ol samting. Long bikbus, wel i save lus long ol lip na i kamap olsem das na i pulapim win na taim lait bilong san i sutim dispela das, bikbus i gat ol diwai kumurere i save kisim blupela kala. Long dispela as na ol maunten long hap wes bilong Sidni i kisim nem olsem Ol Blu Maunten.
Ples Bilong Sampela Lain Bilong Kaikai
Wanpela animal i save stap long bus bilong ol diwai kumurere na planti man i save long en, em naispela animal koala. Dispela animal i save kaikai lip bilong ol diwai, na em i save laikim tru lip bilong 12-pela kain diwai kumurere. Dispela kain pasin bilong kaikai inap bagarapim planti animal tasol koala nogat. Bilong wanem i olsem?
Long wanem, bel bilong koala i narapela kain long ol narapela animal, na apendiks bilong en i longpela inap wanpela i go inap 2-pela mita. Longpela bilong apendiks bilong man em inap 8 i go 15 sentimita tasol. Dispela narapela kain apendiks bilong koala i save helpim em long kisim ol gutpela samting long dispela kaikai bilong helpim bodi bilong em, olsem olgeta protin na kabohaidret na ol gris samting.
Narapela animal bilong Ostrelia i save kaikai ol lip bilong diwai kumurere em wanpela kain kapul—em i bikpela long ol narapela kapul i save kalap kalap long ol han bilong diwai, na i no planti man tumas i save long en. Bikpela bilong dispela kain kapul i wankain olsem pusi. Longpela bilong tel bilong en inap 40 sentimita na i gat planti gras long en, na i gat hap skin i stap namel long tupela han na tupela lek bilong en. Dispela hap skin i olsem wing, na kapul i save mekim wok long en bilong flai inap olsem 100 mita, na taim em i flai yet em inap baut 90 digri na holim narapela han bilong diwai.
Bus i Paia na Ol Diwai i Kamap Gen
Long Ostrelia, ol paia i kamap long bus ol i save bagarapim bikbus bilong diwai kumurere. Tasol maski paia i kukim ol dispela diwai, em i no save dai olgeta. Olsem wanem na em i no save dai olgeta?
I gat ol nupela lip i no op yet i stap aninit long skin bilong as na ol han bilong dispela diwai. Taim paia i kukim skin na ol lip bilong diwai, ol dispela nupela kru i save kamapim ol nupela lip. Ol dispela nupela grinpela lip i save kamap long olgeta hap bilong diwai em paia i kukim pinis. Olsem na long dispela rot mama diwai i no save dai. Na tu, ol pikinini bilong diwai em ol i slip nating long graun, ol i save putim kru na long dispela rot ol nupela diwai i save kamap.
Wanpela Diwai Bilong Amamas Long En
Olsem wanem? Yu kisim pinis marasin ol i wokim long samting ol i kisim long diwai kumurere bilong stretim ol liklik sua insait long nek bilong yu, o yu bin kaikai wanpela loli samting ol i wokim long hani bilong en? Yu bin kalap long wanpela bot o slip long wanpela haus ol i wokim long timba bilong diwai kumurere, o yu bin hatim skin bilong yu long paiawut yu kisim long dispela diwai? Ating dispela narapela kain diwai i bin helpim yu long kain kain rot. Olsem na long narapela taim yu lukim wanpela koala—o yu amamas long lukim poto bilong wanpela koala—dispela i ken kirapim yu long tingim gen olsem dispela gutpela diwai em i ples bilong ol.
Tru tumas, strongpela diwai kumurere i gat planti wok bilong en.
[Piksa long pes 26, 27]
Diwai kumurere i longpela tru, winim klostu olgeta narapela diwai
[Piksa long pes 27]
Ol binen i save mekim wok long wara bilong kumurere bilong wokim switpela hani
[Piksa long pes 28]
Diwai kumurere “i save kamapim ol diwai i hevi tru na i strongpela tru na i stap longpela taim”
[Ol Piksa long pes 28]
Ol koala (han kais) na kapul (antap) ol i save kaikai ol lip bilong diwai kumurere
[Kredit Lain]
© Alan Root/Okapia/PR
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Geoff Law/The Wilderness Society
[Piksa Kredit Lain long pes 27]
Courtesy of the Mount Annan Botanic Gardens