Sapta 20
Olsem Wanem Mi Ken Wok Gut Wantaim Tisa?
YANGPELA meri Viki em i tok, “Mi les tru long ol tisa i save laikim sampela pikinini, winim ol narapela.” Ating yu tu yu gat wankain tingting. Long 1981 sampela lain i laik skelim dispela samting na ol i toktok wantaim 160,000 yangpela long Amerika, na planti (inap 76 pesen) ol i tok, tisa bilong ol i laikim sampela pikinini, winim ol narapela.
Sampela sumatin i ting ol i bin mekim gut wok bilong ol long skul, tasol ol i kisim liklik mak tasol, na ol i bel hevi long dispela. Na ol i bel nogut long tisa taim ol i ting tisa i save givim bikpela strafe tumas long ol, o ol i kisim nating strafe, o i olsem tisa i no laikim ol long wanem ol i bilong narapela lain o skin na em i givim strafe long ol. Na ol i kros taim tisa i save laikim tru wanpela sumatin na mekim gut long em, winim ol narapela.
Tru, yumi save ol tisa i no gutpela olgeta. Ol tu i gat sampela pasin kranki na tingting kranki, na sampela i no save amamas long ol man bilong narapela lain. Tasol Baibel i tok: “Yu no ken belhat kwik long narapela man, long wanem, belhat em i pasin bilong ol man i no gat gutpela tingting.” (Saveman 7:9) Ol tisa tu, planti taim ol i “save popaia. Dispela kain samting i save kamap long yumi olgeta. Na sapos i gat wanpela man i stap, em i no save mekim sampela tok i no stret, orait em i gutpela man tru, na em bai inap long bosim gut olgeta hap bilong bodi bilong en.” (Jems 3:2) Olsem na yu no ken hariap na tingting nogut long tisa bilong yu, a?
Wanpela manki, nem bilong em Fredi, em i lukim tisa i kros na i hatim nating olgeta sumatin. Fredi i go long tisa na i tok isi long em na tisa i kamapim as bilong dispela kros bilong em, em i tok: ‘Long moningtaim mi hatwok long ka bilong mi—em i no wok gut. Olsem na mi abrusim taim bilong kamap long skul.’
Tisa i Laikim Sampela, Winim Ol Narapela
Sampela tisa i save laikim wanpela sumatin, winim ol narapela, na ol i save mekim gut tru long em. Tasol yu mas save tisa i gat planti wok na em i mas tingim kain kain samting. Wanpela buk (Being Adolescent) i stori long ol tisa na i tok, ol tisa i gat hatwok, long wanem ol i mas skulim ol yangpela em ol i no putim yau long tok bilong tisa—tingting bilong ol i save go nabaut na sampela taim ol i bel hevi na pes drai na sampela taim ol i bel nogut, na ol i no bin lain long putim tingting bilong ol i go long wanpela samting na tingim longtaim, winim 15 minit samting.
Olsem na sapos wanpela sumatin i wok strong long stadi na em i save harim gut tok bilong tisa na i daun long em na i no bikhet, yu no ken kirap nogut sapos tisa i laikim em na mekim gut long em. Tru, taim yu lukim tisa i mekim gut long em na tisa i no mekim olsem long yu, yu bel nogut liklik. Tasol sapos tisa i mekim stret wok bilong em long skulim yu, orait yu no ken kros sapos em i mekim gut long wanpela sumatin i save wok strong long lain na kisim save. Na i gutpela sapos yu tu yu ken wok strong na mekim gut ol wok bilong yu long skul.
Ol i Skrapim Bel Bilong Tisa
Wanpela sumatin i stori long tisa bilong em na i tok, ‘Tisa i ting mipela olgeta i bikhet na i gat kros long em na mipela laik mekim nogut long em, olsem na em i laik bekim na mekim nogut long mipela. Tingting bilong em i narapela kain stret.’ Tasol planti tisa i ting i gat as na tingting bilong ol i olsem. Olsem Baibel i tok, long taim bilong yumi i gat “planti hevi nogut tru bai i kamap,” na planti sumatin ol “i no bosim laik bilong bodi bilong ol,” na ol i “bagarapim ol man nabaut,” na ol i “birua long olgeta gutpela pasin.” (2 Timoti 3:1-3) Olsem na wanpela nius (U.S.News & World Report) i tok, “Ol tisa long planti biktaun ol i save pret, nogut ol skulmanki i bagarapim ol.”
Wanpela man bipo em i mekim wok tisa, (nem bilong em Roland Betts) em i stori long ol tisa na em i tok, ‘Ol pikinini i ting i orait long ol i ken mekim nabaut long em na bikhet na skrapim bel bilong em i go i go . . . na maski ol i save bel bilong tisa i bagarap stret long dispela pasin ol i mekim long em, ol i mekim i go yet.’ Olsem wanem? Yu o sampela wanskul bilong yu i bin mekim nogut olsem long tisa bilong yupela na givim bikpela hevi long em? Sapos olsem, orait yu no ken kirap nogut taim tisa i belhat na i mekim save long yupela.
Baibel i tok, sapos ol i mekim nogut long man, maski em i gat gutpela tingting, ating bel bilong em bai kirap na em i mekim “olsem longlong man.” (Saveman 7:7) Long sampela skul ol sumatin i no daun long tisa—ol i save bikhet long em na ol i laik paitim em, na tisa i pret. Olsem na sampela tisa i kirap na i mekim hatpela pasin long ol sumatin. Wanpela buk (The Family Handbook of Adolescence) i tok, ‘Sampela sumatin i save bikhet na i mekim olsem ol i laik daunim ol tok bilong tisa, olsem na ol dispela tisa i kirap na i laik daunim ol.’ Tru tumas, sapos ol sumatin i wok long skrapim bel bilong tisa na mekim nogut long em, orait tisa yet bai bekim wankain pasin long ol na bai em i kamap man bilong kros!
Olsem na yu mas save, samting yu planim, dispela kain samting tasol bai yu kamautim. Sapos yu mekim nogut long tisa olsem em i wanpela birua bilong yu na yu wok long givim bikpela hevi long em, orait tisa bai kamap man bilong kros na em bai mekim nogut long yu. (Lukim Galesia 6:7.) Yu mas tingim wanpela gutpela lo Jisas i bin kolim, olsem: “Olgeta pasin yupela i laik bai ol arapela manmeri i mas mekim long yupela, ol dispela pasin tasol yupela i mas mekim long ol.” (Matyu 7:12) Yu no ken bung wantaim ol manki long mekim ol dispela kain pasin bikhet. Putim gut yau long ol tok bilong tisa na bihainim tok bilong em. Ating bihain bai em i no ken kros tumas long yu.
‘Tisa i No Save Laikim Mi’
Sampela taim ating pasin bilong yu i save skrapim bel bilong tisa, na pasin bilong em tu i mekim olsem long yu, o yu bin mekim wanpela tok o pasin na tisa i ting yu bikhet long em o yu laik skrapim bel bilong em, olsem na em i tingting nogut liklik long yu. Na sapos tisa i no save laikim yu, ating em bai sutim sampela tok long yu i semim yu o daunim yu. Em nau, yu bel nogut long tisa na em tu i bel nogut long yu, na dispela pasin bai kamap bikpela namel long yutupela.
Baibel i tok: “Sapos ol i mekim pasin nogut long yupela, orait yupela i no ken bekim pasin nogut long ol. Nogat. . . . Oltaim yupela i mas painim rot bilong i stap wanbel wantaim olgeta man.” (Rom 12:17, 18) Yu no ken mekim ol samting i save skrapim bel bilong tisa. No ken bikhet o tok pait wantaim em o bekim tok kros long em. Olsem na bai i no gat as na tisa i sutim tok long yu o kros long yu. Na yu mas wok long mekim gut long em. Ating bai yu kirap nogut long dispela tok na yu ting, ‘Mi no inap mekim gut long em!’ Tasol yu no ken ting olsem. Yu mas mekim gutpela pasin long tisa long olgeta taim. Taim yu kam insait long klas long moningtaim, yu ken tok ‘Moning’ long em, na mekim gutpela pasin na tok long em, olsem yu amamas long em. Sapos yu wok long mekim gutpela pasin olsem long em na yu daun long em, ating nau em i no ken tingting nogut long yu na ting yu bikhet long em—em bai senisim tingting bilong em.—Lukim Rom 12:20, 21.
Tru ating sampela taim bai yu hatwok long senisim tingting bilong tisa, maski yu mekim gutpela tok o pasin long em. Tasol Baibel i tok: “Sapos hetman bilong yu [o tisa] i kros long yu [olsem em i givim strongpela tok long yu bilong stretim yu], orait yu no ken lusim wok bilong yu. Maski asua bilong yu i bikpela, sapos yu stap isi, orait em inap lusim rong bilong yu.” (Saveman 10:4) Na Baibel i tok tu, “Sapos man i belhat long yu, orait bekim tok isi long em, na bai belhat bilong en i dai.”—Sindaun 15:1.
‘Ating Tisa i Mas Givim Gutpela Mak Moa long Mi’
Planti sumatin i save tok olsem. Sapos yu tu yu gat dispela kain tingting, orait yu ken toktok wantaim tisa na kamapim dispela hevi bilong yu long em. Baibel i stori long taim King Devit i bin mekim wanpela bikpela rong, na Natan i gat wok long kamapim dispela rong long em. I hatwok long mekim dispela wok, olsem na Natan i mas tingting gut pastaim. Em i no i go insait long haus bilong king na singaut bikmaus long king na sutim tok long em long dispela samting em i bin mekim. Nogat. Em i tok isi long King Devit.—2 Samuel 12:1-7.
Yu tu yu mas mekim pasin daun na bel i stap isi na yu go toktok wantaim tisa bilong yu. Wanpela man bipo em i tisa, nem bilong em Bruce Weber, em i tok, ‘Sapos sumatin i bikhet, orait dispela bai kirapim bel bilong tisa na em i no ken harim tok bilong sumatin. Sapos yu kros na belhat na bikmaus long tisa o yu sutim tok long em na tok em i bin mekim nogut long yu na bihain bai yu bekim long em, dispela pasin i no inap helpim yu liklik.’ Mekim pasin olsem bilong man i bikpela pinis na i gat tingting. Ating pastaim yu ken tok isi long tisa na askim em long helpim yu bambai yu ken save long pasin bilong em long skelim wok bilong ol sumatin na givim mak long ol. Na dispela man Weber i tok, yu no ken mekim olsem yu ting tisa i popaia na em i no skelim stret ol wok bilong yu; yu mas kamapim long ples klia olsem yu ting tisa i no bin lukim gut sampela rait bilong yu o em i popaia liklik taim em i bungim ol mak yu bin kisim long ol wan wan samting insait long tes. Taim yu save pinis long pasin bilong tisa long skelim wok bilong ol sumatin na givim mak long ol, orait yu ken bihainim dispela pasin taim yu laik skelim ol mak yu bin kisim; na sapos sampela mak i no stret, orait yu ken soim long em. Na maski em i no laik senisim dispela mak bilong yu, em bai pilim gutpela tingting bilong yu.
Toksave long Papamama Bilong Yu
Tasol sampela taim, maski yu toktok gut wantaim tisa, dispela hevi i stap yet. Kain hevi olsem i bin painim Susan. Em i win long skul, tasol wanpela tisa bilong em i kirap na i givim liklik mak tasol long em long ol tes, na i olsem em i feil. Wanem as bilong dispela? Tisa i tok olsem Susan em i wanpela Witnes Bilong Jehova na long dispela as em i no laikim Susan. Susan i tok, ‘Mi tingting planti long dispela, long wanem mi no save long samting mi ken mekim bilong stretim dispela hevi.’
Susan i no gat papa, olsem na em i stori long mama long dispela samting tisa i mekim. Susan i tok, “Mi strongim bel na tokim mama na mama i tok, ‘Ating mi ken i go na toktok wantaim tisa bilong yu.’ Orait, long taim bilong ol papamama i save go long skul na toktok wantaim tisa, mama i go na em i kamapim hevi bilong mi long tisa. Em i askim tisa, i gat wanem as na tisa i mekim olsem. Mi ting mama bai no inap bosim bel bilong em na em bai tok kros long tisa, tasol nogat. Mama i tok isi wantaim em.” Tisa i stretim rot bambai narapela tisa i ken skulim Susan.
Tru, i no olgeta sumatin inap stretim dispela kain hevi bilong ol. Sampela taim yu mas karim hevi tasol. Tasol sapos yu inap i stap isi wantaim tisa bilong yu long dispela yia, dispela bai helpim yu. Na long narapela yia ating bai yu gat nupela tisa, na bai yu inap lain long wok gut wantaim em.
Toktok Wantaim long Ol Dispela Askim
◻ Sapos tisa i mekim nogut long yu, orait yu ken ting olsem wanem long em?
◻ Bilong wanem planti tisa i save mekim gut long sampela sumatin, winim ol narapela?
◻ Tru, yu ting tisa i no save kirapim tingting bilong yu na yu les long pasin bilong em, tasol yu ken mekim wanem bilong lain na kisim save?
◻ Bilong wanem i olsem sampela tisa i bel nogut long ol sumatin bilong ol?
◻ Long klas bilong yu, yu ken mekim wanem bilong bihainim gutpela lo bilong Jisas long Matyu 7:12?
◻ Sapos yu ting yu bin mekim gutpela wok, tasol tisa i no givim bikpela mak long yu o em i no mekim gutpela pasin long yu, yu ken mekim wanem?
[Rait long pes 158]
Taim tisa i mekim gut tru long wanpela sumatin, sampela taim ol narapela sumatin i save bel nogut long dispela
[Rait long pes 163]
“Ol tisa long planti biktaun ol i save pret, nogut ol skulmanki i bagarapim ol”
[Blok/Piksa long pes 160, 161]
‘Tisa i No Save Kirapim Tingting Bilong Mipela!’
Wanpela buk (The Family Handbook of Adolescence) i tok: “Sampela lain i skelim dispela samting na ol i tok, planti sumatin i save toktok planti long pasin bilong tisa long skulim ol, na ol i tok, tok bilong tisa i no save kirapim tingting bilong ol, o tisa i pes drai na i no save lap.” Ating bihain wanpela tisa bilong yu bai olsem, na bai yu les long pasin bilong em long skulim yu. Orait yu ken mekim wanem?
Wanpela lain i skelim pasin bilong sampela sumatin long putim gut yau long tok bilong tisa, na dispela lain i tok, taim tisa i skulim ol sumatin long wokim ol samting, o ol i lain long sampela kain spot o musik, ol inap putim gut tingting bilong ol long tok bilong tisa na ol i no save les kwik na tingting i raun. Tasol taim tisa i lainim ol long sampela tok ples o ol samting i bin kamap bipo, ol i no inap putim tingting bilong ol long dispela tok; ol i les hariap na tingting bilong ol i raun.
Olsem wanem? Ating ol tisa i skulim yu long spot na musik ol i gat save long mekim, na ol tisa i skulim yu long ol narapela samting ol i no gat save long mekim? Ating nogat. Tasol ating planti sumatin i save les kwik taim ol i mas wokim tingting bilong ol na kaunim ol buk i gat ol strongpela tok long en. Na sapos sumatin i tok pinis long bel bilong em olsem em i no laikim wanpela samting em i mas lain long en, bai em i no ken putim tingting bilong em i go long ol tok bilong tisa, olsem na tisa bai hatwok tru long skulim em, maski tisa i gat bikpela save tru long skulim man. Em nau, ating sampela taim i no asua bilong tisa, a? Ating yu yet yu gat wok long stretim tingting bilong yu na kisim stretpela tingting long ol dispela kain samting yu mas lain long en na yu no laikim tumas. Olsem na yu mas wok strong long laikim ol dispela samting tisa i lainim yu long en na bai yu inap putim tingting i go long tok bilong tisa, na yu no les long skul.
Sampela taim ol sumatin i amamas long lain na kisim save, tasol ol i tok, tisa bilong ol i no “gutpela tisa.” Tasol “gutpela” tisa em i wanem kain? Wanpela yangpela meri i tok: ‘Mi save laikim tisa bilong mi, long wanem em i save lap na amamas wantaim mipela.’ Na wanpela manki em i amamas long wanpela tisa bilong em, long wanem oltaim tisa i save mekim ol tok pilai.
Tru sapos tisa em i man bilong amamas na ol sumatin i laikim em, ating ol i amamas long em i skulim ol, tasol dispela samting i no mak bilong man i gat save long skulim gut ol man. (2 Timoti 2:2) Tru yet, gutpela tisa i mas save gut long samting em i laik skulim ol sumatin long en.
Tasol sori tru, sampela tisa i gat gutpela save, tasol ol i no man bilong toktok na amamas na lap samting. Aposel Pol em i gat bikpela save na em inap tru long skulim man long tok bilong God. Tasol sampela Kristen long taim bilong em ol i tok, “yumi lukim em i no gat strong tru, na em i no save tru long pasin bilong autim tok.” Tasol Pol i bekim tok long ol olsem: “Maski sapos mi no save tumas long pasin bilong autim tok, save bilong mi i no sot liklik.” (2 Korin 10:10; 11:6) Ating sampela i tingim maus bilong em i hevi liklik long toktok na ol i les long harim tok bilong em, olsem na ol i lus long kisim planti gutpela save. Orait, yu no ken bihainim dispela pasin kranki bilong ol, nogut yu lus long kisim gutpela save long skul! Yu no ken kirap kwik na tok, tisa bilong yu i no gutpela tisa. Pastaim yu mas askim skin bilong yu, ‘Em i save gut long dispela samting em i toktok long en? Mi inap kisim sampela save long ol dispela tok bilong em?’
Sapos pasin bilong tisa long toktok i no save kirapim tingting bilong yu, orait yu mas putim gut yau long ol tok bilong em. Raitim sampela tok bilong em long pepa na bai yu inap putim tingting i go long ol dispela tok, na tingting bilong yu i no ken raun. Na taim yu go bek long haus, yu ken stadi gen long ol dispela tok na bai em i pas gut long tingting bilong yu.
Barbara Mayer em i wanpela tisa na em i tok, ‘Ol tisa i bin kolim kolim ol dispela tok inap planti yia bilong skulim klas bilong ol, olsem na sampela taim ating tisa i kolim nating tasol na dispela i no kirapim tingting bilong ol sumatin.’ Orait yu ken mekim wanem bilong helpim tok bilong tisa na yupela i no les? Dispela tisa i tok: “Yu ken apim han na tokim tisa, yu no kisim gut dispela tok na yu laik bai em i mekim sampela tok moa long dispela samting . . . Kirapim em long kamapim olgeta save bilong em long dispela samting.” Yu ting tisa bai bel nogut liklik sapos yu mekim olsem? Sapos yu mekim long pasin daun na yu tok isi long em, em i no ken bel nogut long dispela. (Kolosi 4:6) Na Barbara Mayer i tok, ‘Ating dispela bai kirapim tisa long redim gut ol tok samting em bai skulim yupela long en na bai em i ken kamapim gut ol dispela tok.’
Sapos yu givim bel na yu gat laik long kisim save, ating dispela bai mekim na tisa tu bai givim bel long kamapim gut ol tok na skulim gut yupela. Tasol yu no ken ting bai em i senisim dispela pasin bilong em wantu tasol. Nogat. Na ating i gat sampela samting em i mas skulim yupela long en na bai yu hatwok yet long putim tingting bilong yu i go long ol dispela tok. Tasol sapos yu save putim gut yau long ol tok na yu laik save tru long ol samting tisa i wok long lainim yupela long en, orait yu inap kisim save—maski tok bilong em i no kirapim tingting bilong yu.
[Piksa long pes 162]
Planti skulmanki i save bikhet na i laik bagarapim tisa, olsem na ol tisa i hatwok long skulim ol
[Piksa long pes 164]
Sapos yu ting sampela samting tisa i mekim long yu i no stret, orait go toktok wantaim em long pasin isi