Part 1—Isip Bilong Bipo—Namba Wan Bikpela Gavman Long Graun
ISIP−em ples bilong ol king bilong bipo, em ol i kolim Fero, na Wara Nail i stap long en. Lain Isip bilong bipo ol i bin kamap bikpela na ol i gat biknem. Ol i man bilong wokim planti samting, na sampela piksa samting ol i bin wokim i stap nau long ol haus tumbuna. Ol turis i save go long ples Isip long nau na lukim ol. bikpela matmat ston na ol narapela samting ol Isip bilong bipo i bin sapim long ston. Planti samting Baibel i stori long en em; i bin kamap long ples Isip. Inap 700 taim Baibel i toktok long ples Isip, o lain Isip.
Olsem wanem? Yu save long dispela Isip bilong bipo? Sapos yu lain na kisim save long en, bai yu save long planti samting Baibel i kolim.
Ol man bilong digim graun na painim ol samting bilong ol lain man bilong bipo, ol i bin go long Isip na ol i painim pinis planti samting em Baibel i stori long en. Baibel i stori long Josep taim em i stap long Isip, na long nau ol man i skelim ol stori bilong Isip wantaim dispela stori long Baibel na ol i save, Baibel i tok tru. Baibel i kolim nem bilong ol man na ol ples long dispela taim Baibel i stori long wok bilong Josep long bosim haus, na long em i kamap namba 2 bos bilong em i bosim ol kaikai, na Baibel i stori long pasin bilong ol Isip long planim man i dai pinis, na long ol man i kukim bret na pulimapim long basket na karim long het bilong ol−ol dispela stori i stret wantaim pasin bilong ol Isip bilong bipo.−Jenesis sapta 39 inap long sapta 47:50:1-3.
Ples Isip na Lain Isip
Wara Nail i bikpela samting bilong helpim ol man bilong Isip. Em i ran namel long wanpela baret, graun bilong en i gat bikpela gris. Kirap long Aswan i go inap Kairo, baret i op inap 19 kilomita samting, na i go moa long hap bilong not na nau em i go liklik, tasol graun i gutpela yet na ol gras samting i grin; na baret i go moa inap long Afrika, em ples drai na bikpela san. Bipo long olgeta yia Wara Nail i save tait na i karim graun i kam daun long Isip na dispela i putim gris long graun na graun i karim planti kaikai, na Isip i salim ol kaikai i go long ol narapela hap; na long taim bilong hangre ol man i save kam bung long Isip. (Jenesis 12:10) Pitpit i save kamap long arere bilong Wara Nail, na ol man i save wokim pepa long en.
Long hap bilong maus bilong Wara Nail, baret bilong en i op bikpela, na dispela hap ol i kolim Isip Daunbilo. Wara Nail tu i op long dispela hap na wara i go insait long blupela Solwara Mediterenian. Ating “distrik Gosen” i bin stap long Isip Daunbilo, na ol Isrel i bin stap long dispela hap taim ol i kam sindaun long Isip.−Jenesis 47:27.
Lotu Bilong Ol Isip
Ol Isip i bin bilip olsem king bilong ol i wanpela god. Taim king i tokim Moses: “[Jehova] em i husat? Bilong wanem mi mas harim tok bilong en?” i olsem em i laik antap long Jehova. (Eksodas 5:2) Na ol Isip i gat planti ol narapela god tu. Ol man i lukim nem bilong 740 god long matmat bilong King Tatmos Namba 3. Na ol Isip i save lotuim ol god triwan, na wanpela god triwan bilong ol i gat 3-pela god insait long en, nem bilong ol em Osiris na Aisis na Horas.
Sampela ol god bilong Isip i gat skin olsem bilong man na het olsem bilong taragau. God Horas i gat het olsem bilong taragau, na god Tot, i gat het olsem bilong pisin aibis o monki. Na ol Isip i ting sampela ol animal i holi na ol god i stap wantaim ol, olsem pusi na weldok na pukpuk na monki na sampela pisin. Ol i tok, bulmakau Apis i olsem god Osiris, na ol i save banisim insait long haus lotu long Memfis, na taim em i dai ol i mekim bikpela bung na ol i mekim ol samting long skin bilong en na bai i no ken sting. Na ol Isip i save lotuim binatang bilong pekpek, ol i kolim skarab, na ol i wokim planti piksa bilong en na putim long rop na pasim long nek olsem bis. Ol i tok wanpela god i stap insait long dispela binatang, em god bilong wokim ol samting.
Lain Isrel i bin stap longtaim long Isip, na ol i stap klostu long ol man bilong Isip, tasol ol i gat wanpela God tasol, em Jehova, na ol i mas lotu long em wanpela. Jehova i tok ol i no ken wokim piksa bilong God yet o bilong pisin o animal o pis o ol narapela samting. Taim ol i lusim Isip, bihain liklik ol i kirap lotuim wanpela pikinini bulmakau gol. Ating ol i bihainim pasin bilong ol Isip.−Eksodas 32:1-28; Diuteronomi 4:15-20.
Bilip Olsem Man i No Dai Olgeta
Ol Isip i bilip olsem taim man i dai em i no dai tru, em tewel bilong em i stap yet. Olsem na ol king i save redim gutpela matmat na pulimapim ol gutpela samting long en, na taim ol i dai ol i ken mekim wok long ol dispela samting na i stap amamas long olgeta taim bihain. Sampela king i wokim matmat ston, ol i kolim piramit (pyramid).
Ol dispela samting ol i putim insait long matmat wantaim skin bilong man, em olsem: Ol bilas gol na klos na sia na tebol na sospen graun na bokis ol i wokim long tit bilong elefan na ol liklik ston bilong wilwilim marasin bilong penim ai. Ol i tok, ol dispela man i dai pinis ol i ken mekim wok long ol dispela samting. Sampela taim ol i kilim i dai ol boi bilong king na planim wantaim king na bai ol i ken wok yet long king. Na ol i gat wanpela buk, ol i kolim Buk Bilong Daiman, na buk i kolim sampela pasin marila em man i dai em i ken mekim na bai em i ken abrusim ol samting inap bagarapim em long bihain. Taim man i dai na ol i putim skin bilong em insait long bokis bilong planim, ol i save putim wanpela bilong dispela buk i go insait long bokis. Ol man i bin opim planti tausen bokis bilong ol Isip i dai pinis na ol i painim ol dispela buk i stap insait.
Tasol ol Isrel i gat narapela save! Ol i save, olsem Baibel i tok, “ol man i dai pinis ol i no save long wanpela samting,” long wanem, taim ol i dai, tingting bilong ol i pinis.a Taim man i dai, bilong em i ken stap laip gen em i mas kirap bek na kisim bek laip.−Eklisiastis 9:5, 10; Sam 146:4; Jop 14:13-15.
Husat i Bin i Stap, na Wanem Taim Em i Bin i Stap?
Ol man bilong stori long Isip ol i tok, i gat 31 lain king bilong Isip, na ol i tok, i gat Olpela Lain (em lain 3 inap lain 6), na Namel Lain (em lain 11 na 12), na Nupela Lain (em lain 18 na 19 na 20). Tasol em i no stret tumas, long wanem ol dispela man i bin kisim save long ol hap pepa i stori nabaut long ol king, na ating sampela king i mekim wok king wantaim long narapela narapela hap na i no olsem narapela i senisim narapela na ol i bosim wanpela hap tasol.b Na sampela man i no bilip tumas long ol stori bilong ol dispela hap pepa.
Moses i bin raitim ol tok bilong Jenesis na Eksodas na Levitikas na Nambas na Diuteronomi, na taim em i stori long ol king bilong Isip em i no kolim nem bilong ol; em i kolim king tasol. Olsem na yumi no save long nem bilong ol king em Ebraham na Josep i bin save long ol, na yumi no save long nem bilong dispela king i bin stap long taim ol Isrel i bin lusim Isip. Tasol bihain long dispela taim ol i kirap long kolim nem bilong ol king, olsem na nau i no hatwok long save wanem king i bin stap long taim bilong ol samting i bin kamap olsem Baibel i stori long en. Orait, yumi stori long sampela king em ol sumatin bilong Baibel i laik save long en:
Akenaton em i givim bel tru long lotuim mak bilong god bilong san, ol i kolim Aton. Long yia 1887, long ples Tel el-Amarna, longwe long biktaun Kairo inap 320 kilomita, ol i painim pinis 377 hap ston i gat rait long en. Ol dispela rait em ol pas bilong gavman na Akenaton wantaim papa bilong em, Amenhotep Namba 3, i bin kisim. Sampela pas hia i kam long ol king bilong Jerusalem, na Megido, na Heso, na Sekem, na Lekis, na Hebron, na Gasa, na sampela narapela king bilong ol biktaun long Palestain. Ating ol i bin raitim ol dispela pas paslain liklik long taim ol Isrel i go insait long Kenan na ol i stori long pait na pasin birua i stap. Na ol dispela pas i kamapim long ples klia olsem olgeta wan wan taun i gat king bilong en, olsem hap bilong Josua long Baibel i kolim.
Tutankamen, em tambu bilong Akenaton. Ol i kolim em “King Tut.” Ol man i painim pinis matmat gol bilong em na ol i kamautim ol gutpela samting i stap insait na ol i putim nabaut long ol haus tumbuna na bai ol man i ken lukim. Yumi tingim ol dispela samting na yumi save ol dispela king,i gat planti mani kago. Sapos Moses i bin stap wantaim king bilong Isip, em tu inap kisim ol dispela kain samting, tasol “Moses i bilip long God. Bihain em i kamap bikpela pinis, em i no laik ol i kolim em pikinini bilong pikinini meri bilong king bilong Isip. Em yet i laik kisim hevi wantaim lain bilong God. Em i no laik bihainim pasin bilong sin na painim amamas bilong sotpela taim tasol.”−Hibru 11:24, 25.
Menepta em narapela king. Em i bin winim wanpela pait na em i raitim stori long dispela pait na sapim dispela rait long ston. Ol i painim pinis dispela rait i stap long wanpela haus lotu long Tibs. Long stori king i tok “Isrel i kisim bagarap, tasol lain bilong em nogat.” Ol i painim pinis planti rait bilong ol Isip bilong bipo na long dispela rait tasol i gat nem bilong Isrel i stap. King hia i hambak nating na em i raitim stori olsem. Tasol dispela stori i makim olsem lain Isrel i bin winim pinis ples Kenan long dispela taim. Long yia 1473 B.C.E. ol Isrel i bin mekim dispela samting, olsem na ating em i bin kamap namel long taim Akenaton i bin kisim ol pas bilong Tel el-Amarna na long taim Menepta i bin stap.
Sisak (Sesonk Namba 1), em i namba wan king bilong Isip em Baibel i kolim nem bilong em. Em i kisim planti karis bilong pait na ol ami i sindaun long hos na em i kam insait long ples Juda na em i laik daunim Jerusalem. Em i “kisim ol gutpela samting bilong haus bilong Jehova na ol gutpela samting bilong haus bilong king. Em i kisim olgeta samting.” (2 Kronikel 12:9, NW ) Piksa bilong dispela pait ol i bin sapim long banis bilong haus lotu bilong Amon long Kanak (bipo ol i kolim Tibs ). Long piksa i gat 156 kalabusman, em wan wan i makim ol ples ol i bin winim, olsem Megido na Sunem na Gibeon na sampela moa. Sisak i raitim nem bilong ol dispela ples em i bin winim, na wanpela em “Hap Graun Bilong Ebram”−em namba wan taim ol Isip i bin kolim nem bilong Ebraham.
Sampela Bikpela Gavman Moa
Bihain Asiria i winim Isip na i kamap nambawan bikpela gavman, tasol Isip i strong yet. Hosea i laspela king bilong 10-pela lain Isrel, na em i bung wantaim King So bilong Isip bilong pait wantaim ol Asiria, tasol ol i lus long pait. (2 King 17:3, 4) Bihain King Hesekaia i bosim lain Juda, na King Tihaka bilong Itiopia (ating em King Tahaka, wanpela Itiopia i bosim Isip) em i kam long Kenan na em i pait wantaim King Senakerip bilong Asiria na winim em. (2 King 19:8-10) Ol i painim ol stori bilong Senakerip long Asiria, na em i stori long dispela pait na i tok, “mi yet mi kalabusim ol man i bin draivim ol wilka bilong king bilong Itiopia.”−Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.
Aisaia em i profet bilong Jehova, na Aisaia i tok, wanpela hatpela lain bai winim Isip, na wanpela strongpela king bai bosim ol Isip. (Aisaia 19:4) Dispela samting i bin kamap olsem Aisaia i tok. Ol man i painim wanpela rait bilong Asiria em i stori long dispela samting. Pikinini man bilong Senakerip, em Esahadon, em i raitim dispela stori na i hambak na tok em i winim ol Isip na em i tok, “king bilong ol, em Tihaka, mi sutim em 5-pela taim long banara, na mi kisim olgeta hap graun bilong em.”
Long yia 629 B.C.E. King Neko bilong Isip i laik pait wantaim ami bilong namba 3 bikpela gavman, em Babilon. Baibel i tok, Josaia bilong Jerusalem i laik pasim ol dispela Isip long Megido, tasol ol i kilim em i dai.c (2 Kronikel 35:20-24) Bihain inap 4-pela yia samting, olsem long yia 625 B.C.E., King Neko i pait wantaim ol Babilon long Kakemis na Neko i lus long pait. Baibel na ol stori bilong Babilon i toktok long dispela pait. Pait hia i opim rot bilong ol Babilon i ken bosim Esia long hap bilong wes.
Long yia 525 B.C.E. namba 4 bikpela gavman i kamap, em Midia wantaim Pesia, na em i daunim Isip. Klostu 200 yia i go pinis, na long 332 B.C.E. Bikpela Man Aleksanda i daunim Isip na nau namba 5 bikpela gavman i kamap, em Grik. Aleksanda i wokim taun Aleksandria klostu long Wara Nail long Isip. Long 280 B.C.E. long taun Aleksandria ol i tanim tok bilong Baibel tok Hibru i go long tok Grik. Dispela Baibel tok Grik ol i kolim Septuagint. Taim lain bilong Jisas i autim tok bilong Baibel long ol man i save tok Grik, ol i mekim wok long dispela Baibel.
Bihain moa namba 6 bikpela gavman i kamap, em Rom, na long dispela taim ol i kisim pikinini Jisas i go long Isip, nogut Herot i kilim em i dai. (Matyu 2:13-15) Sampela ol Isip i bin stap long Jerusalem long de Pentikos long yia 33 C.E. na ol i harim ol Kristen i autim gutpela tok. Apolos em wanpela Kristen na em i bilong Isip.−Aposel 2:10; 18:24.
Planti taim Baibel i stori long ples Isip na lain Isip, na ol man i bin painim planti samting bilong Isip bilong bipo na i truim ol tok bilong Baibel. Bipo nem Isip i bikpela nem, na sampela taim Baibel i kolim Isip bilong makim ol man bilong dispela graun ol i stap aninit long Seten. (Esikiel 31:2; Revelesen 11:8) Tasol maski Isip i strongpela gavman, em i no inap pasim Jehova long kamapim laik bilong em. Na i olsem tu long, namba 2 bikpela gavman em Asiria. Long Wastaua bilong Oktoba bai yumi stori long dispela samting.
[Ol Futnot]
a Wanpela bikpela buk bilong ol Juda (The Jewish Encyclopedia) i tok: ‘Dispela bilip long tewel i stap yet taim man i dai . . . dispela bilip i no stap long Baibel Holi.’
b Sapos yu laik save moa long dispela samting yu ken lukim buk tok Inglis Aid to Bible Understanding, pes 324, 325. Em buk bilong Sosaiti Was Taua.
c Em wanpela pait i bin kamap long Megido na wanpela lain i win tru. Long ol pait i save kamap long Megido, em sampela man i save winim pait tru, olsem na nau dispela nem i makim laspela bikpela pait bilong God taim em i pait wantaim ol man i bikhet long em; ol i kolim dispela pait Amagedon.−Revelesen 16:16.
[Mep long pes 24]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Solwara Mediterenian
Kakemis
Wara Yufretis
Megido
Jerusalem
Aleksandria
GOSEN
Memfis
Wara Nail
ISIP DAUNBILO
Tibs
[Kredit Lain]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Piksa long pes 25]
Wanpela god bilong Isip, skin bilong em i olsem bilong man, na em i gat het olsem bilong taragau
[Kredit Lain]
Courtesy of the British Museum, London
[Ol Piksa long pes 26]
Em hap bilong buk ol i kolim “Buk Bilong Daiman.” Ol i bin painim insait long bokis bilong planim man long ples Isip
[Kredit Lain]
Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin
Em bokis bilong planim man na samting bilong karamapim skin bilong man i dai pinis, em bilong ol Isip
[Kredit Lain]
Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin
[Piksa long pes 27]
God Amon i sindaun, na King Tutankamen i sanap
[Kredit Lain]
Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin
[Rait long pes 29]
God i save pinis long pasin bilong ol stretpela man. Tasol ol man i save mekim pasin nogut bai ol i lus olgeta.—Sam 1:6.