Midia na Pesia−Namba Foa Bikpela Gavman Long Graun Em Baibel i Stori Long En
Ol Midia na Pesia i insait long planti samting em Baibel i stori long en. Na sampela tok profet bilong Baibel tu i stori long dispela tupela lain. Yu laik kisim sampela save moa long ol dispela lain bilong bipo?
LUKIM! Ol Midia na Pesia bilong bipo ol i wokabaut i go long pait! Bikpela Man Sairas em i go pas long ol, em i bos bilong wanpela bikpela gavman. Nau em i laik daunim nambawan bikpela gavman long graun long dispela taim bipo, em Babilon.
Insait long biktaun bilong Babilon, King Belsasa i wokim bikpela kaikai na em i singautim 1,000 man i gat nem ol i kam. Baibel i tok, Belsasa “em i spak long wain.” Long dispela bikpela kaikai ol i holim ol kap holi bipo ol i bin kisim long haus lotu bilong Jehova long Jerusalem, na ol i pulimapim wain long en na ol i dring na litimapim nem bilong ol god giaman bilong ol. (Danyel 5:1-4, NW ) Ol i stap insait long biktaun Babilon i gat draipela strongpela banis bilong en, olsem na ol i ting ol i no inap bagarap.
Tasol ausait long taun, ami bilong Sairas i bin wokim nupela rot bilong Wara Yufretis na i no ron i go moa long Babilon. Nau ol soldia bilong Sairas inap wokabaut long graun malumalum bihainim olpela rot bilong wara na i go insait long taun. Ol dua long banis bilong taun long hap em wara i kam insait long en ol i op i stap na ami i wokabaut i go insait. Tulait i no bruk yet na Belsasa i dai pinis. Ol Midia na Pesia i daunim pinis Babilon na ol i kamap namba foa bikpela gavman long graun em Baibel i stori long en! Tasol husat ol dispela Midia na Pesia?
Ol Midia i bilong ples maunten lusim hap bilong Asiria na i go long hap sankamap. Ol man i painim pinis sampela piksa bilong ol long Asiria, na long ol dispela piksa ol i pasim laplap na saket ol i bin wokim long skin bilong sipsip, na ol i gat bikpela su i kam antap klostu long skru bilong lek na ol i taitim long ol liklik hap let. Dispela i stret long wok ol i mekim bilong lukautim ol sipsip antap long ol maunten. I no gat planti olpela rait bilong ol Midia. Klostu olgeta save yumi kisim long ol, em yumi kisim long rot bilong Baibel, na sampela olpela rait bilong Asiria, na sampela stori ol Grik i bin raitim. Ol Pesia long bipo i save raun raun long hap bilong not klostu long Pasis bilong Pesia; ol i save slip long ol haus sel. Bihain ol i kirap long bosim planti ples moa na ol i kirap laikim tumas ol gutpela gutpela samting bilong skin.
Pastaim ol Midia i strong, tasol long yia 550 paslain long Krais, Bikpela Man Sairas bilong Pesia em i daunim kwik King Astiages bilong Midia. Nau Sairas i bungim ol lo na pasin bilong dispela tupela lain wantaim na ol i kamap olsem wanpela lain o kingdom tasol, na em i bringim ol i go pait na daunim planti narapela lain. Ol Midia i aninit long ol Pesia, tasol tupela lain wantaim i gat nem insait long dispela bikpela gavman. Ol Midia i save kisim bikpela wok long gavman na ol i stap kepten bilong ol ami bilong Pesia. Ol man bilong ol narapela ples i save kolim ol olsem ‘ol Midia na Pesia,’ o sapos ol i laik sotim dispela nem, ol i kolim dispela tupela lain wantaim olsem ‘Midia.’
Taim ol Midia na Pesia i no kirapim pait yet long Babilon, profet Danyel i bin lukim piksa bilong wanpela sipsip man i gat tupela kom. Dispela i makim dispela gavman i gat tupela lain bilong en. Danyel i raitim tok olsem: “Na dispela tupela kom i longpela, tasol wanpela i longpela moa, winim narapela, na longpela moa em i bin kamap bihain long narapela.” Danyel i save tru dispela sipsip man i makim wanem samting, long wanem ensel i tokim em: “Dispela sipsip man yu lukim em i gat tupela kom em i makim ol king bilong Midia na Pesia.”−Danyel 8:3, 20, NW.
Danyel i stap long biktaun Babilon taim ol Midia na Pesia i daunim, na em i lukim ol i kam. Taim ol i daunim pinis Babilon, ol i putim Darias bilong Midia i stap king. Em i makim 120 kiap bilong lukautim ol lain i stap aninit long em, na em i makim 3-pela hetman bilong ol dispela kiap. Danyel em i wanpela bilong dispela 3-pela hetman. (Danyel 5:30–6:3) Danyel i bin kisim bikpela wok bos taim ol Midia na Pesia i no daunim yet Babilon na taim ol i daunim pinis, olsem na ating em i bin tokim Sairas long wanpela tok profet bilong ol Hibru em bilong 200 yia bipo na i tok, wanpela man nem bilong em Sairas em bai daunim Babilon.−Aisaia 45:1-3.
Stretim Bek Jerusalem
Babilon i pundaun na nau rot i op bilong narapela taun i ken kamap strong gen−em Jerusalem. Ol Babilon i bin bagarapim Jerusalem long yia 607 paslain long Krais na i stap nating inap 70 yia pinis. Ol tok profet bilong Baibel i tok, long rot bilong Sairas bai ol i wokim gen Jerusalem na putim as bilong haus lotu bilong en.−Aisaia 44:28.
Olsem wanem? Ol samting i bin kamap olsem? Tru tumas. Wanpela pris, em i wanpela saveman bilong lo na man bilong raitim ol tok, em Esra, em i stori olsem Sairas i bin putim tok long ol manmeri i lotu long Jehova ol i ken “i go bek long Jerusalem, long hap bilong Juda, na wokim gen haus bilong Jehova, em God bilong Isrel−em i trupela God−em dispela haus i stap long Jerusalem.” (Esra 1:3, NW ) Esra 2:64, 65 i stori olsem klostu 50,000 ol i bin wokabaut long rot inap 4-pela mun na i go bek long Jerusalem. Ol i karim ol gutpela samting bilong haus lotu bilong Jehova i go bek wantaim ol. Long yia 537 paslain long Krais ol man i sindaun gen long ples−em 70 yia stret bihain long taim Jerusalem i bin bagarap.−Jeremaia 25:11, 12; 29:10.
Ol man bilong digim graun na painim ol olpela samting bilong bipo ol i tok, tru Sairas i save mekim kain pasin olsem. Ol i painim pinis wanpela olpela rait long Babilon i gat tok bilong Sairas long en, olsem: ‘Haus holi bilong ol dispela taun holi i bin bagarap longtaim, tasol mi bekim piksa bilong ol god bipo i stap long ol dispela ples holi, na mi wokim haus bilong ol i ken i stap oltaim long en. Na mi bungim ol manmeri bipo ol i bin i stap long ol dispela ples na mi salim ol i go bek long ples bilong ol.’
Ol Sameria i birua long ol Juda na ol i kirapim gavman long tambuim ol Juda bai ol i no ken wokim moa haus lotu long Jerusalem, olsem na ol Juda i lusim dispela wok. Tasol ol profet bilong Jehova, olsem Hagai na Sekaraia, ol i strongim ol manmeri na ol i kirap mekim gen dispela wok. “King Darias” em i tokim lain bilong em long painim dispela tok em Sairas i bin putim long pastaim bilong orait long ol Juda i wokim gen haus lotu bilong Jehova. Baibel i tok ol i painim pinis wanpela buk long Ekbatana, long haus Sairas i save stap long en long taim bilong bikpela san, na dispela buk i gat dispela tok i stap long en. Ol Juda i wokim pinis haus lotu long namba 6 yia bilong Darias i stap king, em Darias Namba 1 bilong Pesia.−Esra 4:4-7, 21, NW; 6:1-15.
Ol Samting i Makim Olsem Ol i Gat Biknem na Planti Samting
Long dispela piksa Danyel i bin lukim, em i lukim dispela “sipsip man” i gat tupela kom, em Midia na Pesia, em i “sut i go long hap bilong san i go daun na long not na long saut, na i no gat wanpela wel abus [ol narapela lain] i sanap strong na sakim em, na i no gat wanpela man inap helpim ol bambai ol i no ken kisim bagarap long han bilong en. Na em i mekim olgeta samting em yet i laik mekim, na em i hambak tru.” (Danyel 8:4, NW ) Long taim bilong Darias ol dispela samting Danyel i lukim olsem piksa em i kamap pinis. Darias i winim pait na daunim planti lain na em i laik litimapim nem bilong em, olsem na em i tokim ol man long sapim draipela piksa bilong em long maunten ston long Bisitun, long olpela rot i lusim Babilon na i go long Ekbatana. Dispela piksa i stap yet na yu inap lukim. “Sipsip man,” em Midia na Pesia, em i daunim Babilon na em i kisim graun bilong ol lain long tripela hap: Em i go insait long hap bilong Asiria long not, na em i go long Esia Maina long hap bilong san i go daun, na em i go insait long hap bilong Isip long saut.
Ol king bilong Pesia i save go sindaun long Ekbatana long taim bilong bikpela san, na long dispela hap inap 640 kilomita long sautis, long ples Pesepolis, ol i wokim draipela haus bilong king. Wanpela piksa long banis bilong dispela haus i makim Darias i sindaun long sia king bilong em, na long rait bilong en Darias i hambak na em i tok: “Mi Darias, mi bikpela king, na mi winim olgeta narapela king, mi king bilong planti kantri . . . mi yet mi bin wokim dispela haus bilong king.” Sampela pos bilong dispela gutpela haus i sanap i stap yet. Na ol king i bin sindaun long narapela biktaun tu, em Susa. Dispela biktaun i stap namel long Babilon na Ekbatana na Pesepolis. Bikpela Man Darias i bin wokim narapela gutpela haus king long dispela hap.
Bihain long Darias, em pikinini man bilong em Seksis i kamap king. Hap bilong Esta long Baibel i stori long dispela king. Em i tok “Seksis i stap king long kantri Pesia. Em i save sindaun long sia king bilong em long Susa, nambawan biktaun bilong Pesia, na em i bosim ol 127 provins i stat long India i kam inap long Itiopia.” Long dispela ples Seksis i bungim gutpela yangpela meri Esta na em i putim Esta i stap Kwin. (Esta 1:1, 2; 2:17) Long wanpela haus tumbuna (Louvre) long Paris, yu inap lukim piksa bilong bulmakau ol i bin sapim na sanapim antap long wanpela longpela pos long dispela haus king, na i gat ol piksa ol i bin sapim long banis tu, em piksa bilong ol Pesia i save tumas long sut long banara, na piksa bilong ol gutpela animal. Ol i painim pinis sampela naispela botol ston na ol bis na bilas na planti narapela samting long dispela hap. Dispela i stret wantaim stori bilong Baibel i tok, ol i bin givim planti samting long Esta na mekim planti samting long em bilong bilasim skin bilong em, na ol i gat ol gutpela gutpela kap gol samting.−Esta 1:7; 2:9, 12, 13.
Ol birua bilong Seksis, em ol i bilong lain Grik, ol i stori olsem Seksis i gat hevi long meri bilong em na sampela long lain bilong em ol i laik bosim em. Ating ol i paulim stori liklik, tasol ol dispela stori i stret long ol as tok bilong stori bilong Esta long Baibel, em tok meri bilong King Seksis, em Kwin Vasti, em i bikhet long king, olsem na king i rausim em na putim Esta i stap Kwin, na kasenbrata bilong Esta, em Modekai, em i kisim bikpela wok na namba long king.−Esta 1:12, 19; 2:17; 10:3.
Ol i Mekim Gut long Ol Man i Lotuim Jehova
Senis bilong King Seksis em Atakseksis (Longimanus), na long yia 468 paslain long Krais em i orait long pris Esra i go bek long Jerusalem bilong helpim lotu bilong Jehova long dispela hap. Taim Sairas i larim ol narapela Juda i go bek bipo, Esra i no bin i go; em i stap long Babilon. Nau olsem 1,500 man wantaim lain bilong ol−ating inap olsem 6,000 olgeta−ol i go bek wantaim Esra. Ol i kisim bikpela mani i go, olsem kontribusen, bilong helpim haus lotu bilong Jehova.−Esra 7:1, 6, 11-26.
Long haus king long Susa, taim dispela Atakseksis i stap king inap 19 yia pinis (olsem long yia 455 paslain long Krais) em i orait long Niemaia i go bek long Jerusalem bilong wokim gen banis bilong en. Long dispela taim “70 wik” (o 490 yia) bilong tok profet bilong Danyel i kirap. Dispela tok profet i makim stret taim bilong “Hetman Mesaia,” em Krais Jisas, i mas kam, em yia 29 C.E.−Danyel 9:24, 25, NW; Niemaia 1:l; 2:1-9.
Long wanpela ailan long Wara Nail, em Elefantain, ol i painim pinis sampela olpela pepa i gat rait long tok Arameik long en. Ol dispela rait i kamapim long ples klia olsem ol tok Esra na Niemaia i bin raitim long Baibel na i stori long sindaun bilong ol man na ol pas bilong gavman long taim ol Pesia i stap bos, ol dispela tok i stret. Wanpela profesa i raitim wanpela buk na em i tok: “Nau . . . yumi inap save tok Arameik bilong Esra i stret long tok Arameik bilong dispela taim bipo, na ol pepa na pas bilong gavman i kain olsem yumi lukim i stap long taim ol Pesia i stap bos.” (Buk Bible Archaeology, bilong Profesa G. Ernest Wright) Wanpela pepa i gat ol tok wanpela king bilong Pesia i bin putim long bung bilong Pasova ol Juda long Isip i laik wokim.
Ol Grik i Daunim Midia na Pesia
Long wanpela piksa, Danyel i bin lukim Media na Pesia i olsem wanpela sipsip man i gat tupela kom. Bihain, inap olsem 200 yia paslain long taim dispela samting i kamap, em i lukim “wanpela meme man i lusim hap bilong san i go daun na em i kam.” Dispela meme i ran spid tru na i olsem “lek bilong en i no holim graun.” Dispela meme i spid i kam “paitim dispela sipsip man na em i brukim tupela kom bilong en, na dispela sipsip man i no gat strong bilong sakim em.” (Danyel 8:5-7, NW ) Olsem wanem? Dispela samting i bin painim tru Media na Pesia?
Dispela samting i bin painim ol tru. Long yia 334 paslain long Krais, Bikpela Man Aleksanda i lusim ples Grik long hap bilong san i go daun na em i kam. Em i kam spid tru olsem wanpela meme man i ran spid tru, na em i daunim ol Pesia long planti pait long hap bilong Esia. Na long yia 331 paslain long Krais, long ples Gaugamela, em i daunim bikpela ami tru bilong Pesia, ol inap olsem wan milion soldia, na ol i ranawe i go nabaut. Kepten bilong dispela ami em Darias Namba 3 em i ranawe i go, na bihain sampela man bipo ol i stap pren bilong em ol i kilim em i dai. Namba foa bikpela gavman long graun i no gat strong moa; kom bilong en i bruk pinis. Gavman bilong Aleksanda i kamap namba faiv bikpela gavman long graun. Wastaua bilong Mas bai stori long dispela bikpela gavman.
Bikpela Gavman Bilong Midia na Pesia i stap inap olsem 200 yia−kirap long taim ol i daunim Babilon long yia 539 paslain long Krais i go inap long taim Aleksanda i daunim ol. Yumi ken save dispela 200 yia i no bikpela hap taim tumas sapos yumi skelim wantaim sampela samting long taim bilong yumi i bin kamap 200 yia bipo, olsem ol Frans i bin pait na daunim gavman bilong ol, na ol man i bin kamapim Yunaitet Stets Bilong Amerika. Tasol long dispela liklik hap taim ol Media na Pesia i bin insait long planti samting Jehova i mekim bilong kamapim laik bilong em na truim ol tok profet em i bin mekim, em ol dispela tok profet i no inap lus nating.
[Mep/Piksa long pes 28]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Ol hap graun em Midia na Pesia i bosim
INDIA
Ekbatana
Susa (Shushan)
Pesepolis
Babilon
Jerusalem
ISIP
[Piksa]
Ples Pesepolis i bagarap pinis, bipo em i biktaun bilong ol king bilong Pesia
[Kredit Lain]
Manley Studios
[Piksa long pes 31]
Matmat bilong Sairas long kantri Iran