Maikel Farade—Saientis na Man Bilong Bilip
“Papa bilong Elektrisiti.” “Nambawan saientis tru bilong traim ol nupela samting.” Ol i kolim dispela tupela tok long Maikel Farade, em mama i karim em long Inglan, long yia 1791—em i kisim save long wokim elektrisiti long rot bilong wanpela strong ol i kolim magnet, na dispela i opim rot bilong wokim ol ensin elektrik na kamapim paua.
LONG skul Royal Institusen long Landon, Farade i save skulim ol man long ol samting ol i kolim kemistri na fisiks. Ol tok em i mekim i bilong kirapim ol man long laikim ol samting bilong saiens na i helpim ol yangpela long kisim gut sampela strongpela tok. Planti yunivesiti i litimapim nem bilong em, tasol em i no laik ol man i mekim olsem. Em i man bilong lotu, na em i amamas moa yet taim em i stap long haus bilong em i gat 3-pela rum na em i stap wantaim famili na ol wanbilip bilong em. Farade i insait long wanpela lain em i kolim olsem “wanpela liklik lotu Kristen ol man i daunim, em ol man i kolim . . . lain bilong Sandeman.” Ol i husat? Ol i gat wanem kain bilip? Dispela i mekim wanem long Farade?
Lain Bilong Sandeman
Long buk Michael Faraday: Sandemanian and Scientist, Geoffrey Cantor i tok: “Samting bubu man na bubu meri bilong Maikel Farade i mekim, i kirapim famili Farade long insait long lotu Sandeman.” Tupela bubu i save bung wantaim lain bilong wanpela pasto em i no save bihainim pasin bilong ol pasto bilong ol misin; dispela pasto i save raun long ol narapela narapela hap na mekim wok lotu—ol poroman bilong em ol i bihainim ol bilip bilong lain bilong Sandeman.
Robet Sandeman (1718-1771) i skul long yunivesiti long Edinbara, na em i stadi long ol namba, na tok ples Grik, na sampela narapela tok ples. Wanpela taim em i putim yau long tok bilong Jon Glas, bipo em wanpela pasto bilong misin Presbitirian. Tok em i harim i kirapim em long lusim skul long yunivesiti na em i go bek long as ples bilong em long Pet, na bung wantaim Glas na ol poroman bilong em.
Long 1720 samting, Jon Glas i kirap long kisim tupela tingting long sampela bilip bilong Misin Bilong Skotlan. Em i stadi long Tok Bilong God na em i kisim save olsem lain Israel long taim bilong Baibel i olsem piksa bilong wanpela lain bilong spirit em ol i bilong ol narapela narapela kantri. Em i no painim wanpela tok i makim olsem i orait long ol wan wan kantri i gat misin bilong ol yet, nogat.
Em i no amamas moa long ol tok em misin bilong em long Tiling, klostu long Dandi, Skotlan, i lainim ol man long en, olsem na em i lusim Misin Bilong Skotlan na stretim rot bilong wokim ol miting bilong em yet. Klostu 100 manmeri i bihainim em, na kwiktaim ol i pilim olsem ol i mas stap wanbel wantaim. Ol i pasim tok long bihainim ol tok bilong Krais long pasin bilong stretim ol kros inap kamap, olsem Matyu sapta 18, ves 15 i go 17, i makim. Bihain ol i putim ol miting long olgeta wik na ol man i gat wankain bilip ol i kam bung bilong mekim beten na harim sampela tok bilong kirapim ol.
Taim planti man i kirap long bung oltaim long ol miting bilong ol narapela narapela grup, ol i save i mas i gat sampela man i gat gutpela tingting na save bilong bosim wok bilong ol long mekim lotu. Tasol husat ol i winim mak? Jon Glas na ol poroman bilong em ol i tingim gut ol tok aposel Pol i bin mekim long dispela samting. (1 Timoti 3:1-7; Taitus 1:5-9) Ol i no painim sampela tok olsem ol man i mas skul long yunivesiti o save long tok Hibru o tok Grik. Ol i beten na tingim gut ol tok bilong Baibel bilong stiaim tingting bilong ol, na bihain ol i makim sampela man i winim mak long ol i ken kamap elda. Ol man i stap gut long Misin Bilong Skotlan ol i gat tingting olsem: Man i no bin skul na i “bilong mekim wok long lumim laplap, na samapim ol samting, na brukim graun long gaden,” sapos dispela kain man i tok em i save long insait bilong ol tok bilong Baibel na em i autim ol tok bilong en, dispela samting bai “nogutim nem” bilong God. Long 1733, taim Glas na ol wanbilip bilong em ol i wokim haus bung bilong ol yet long taun Pet, ol pasto long dispela hap ol i wok long subim ol jas long rausim ol long taun. Wok bilong ol i lus nating, na dispela lain i go bikpela.
Robet Sandeman i maritim namba wan pikinini meri bilong Glas, na taim em i gat 26 krismas, em i kamap wanpela elda long kongrigesen bilong Pet bilong ol lain bilong Glas. Em i pilim bikpela hevi bilong wok elda, olsem na em i tingting long givim olgeta hap taim bilong em long mekim dispela wok. Bihain, taim meri bilong em i dai pinis, Robet i “amamas long mekim wok bilong Bikpela long wanem wanem hap em i mas mekim wok lotu”; em wanpela liklik stori i tok olsem.
Lain Sandeman i Go Bikpela
Sandeman i wok strong na wok lotu em i mekim long Skotlan i go kamap long Inglan, na long dispela hap ol nupela grup bilong ol wanbilip i go bikpela. Long dispela taim, bikpela tok pait i stap namel long wanpela lain i bin kamap long Inglan, ol i kolim lain bilong Kalvin. Sampela bilong dispela lain i bilip olsem, taim ol i no bin kamap yet, God i makim ol bilong kisim bek ol. Tasol Sandeman i bihainim ol man i bilip olsem man i mas bilip pastaim na bai God i ken kisim bek em. Bilong helpim dispela tingting, em i wokim wanpela buk em ol man i prinim gen 4-pela taim, na tupela taim long Amerika. Geoffrey Cantor i tok, dispela buk em i “nambawan samting i bin helpim lain bilong Sandeman i go bikpela, na i no long Skotlan tasol.”
Long 1764, Sandeman wantaim sampela narapela elda bilong lain bilong Glas ol i go long Amerika, na dispela samting i kirapim planti tok pait na pasin birua. Tasol wok bilong ol i kamap gutpela na wanpela grup Kristen i gat wankain tingting olsem ol, i kamap long Danberi, Konektikat.a Long dispela hap, long 1771, Sandeman i dai.
Ol Samting Farade i Bilip Long En
Taim Maikel i liklik, em i kisim gut ol bilip bilong lotu Sandeman long rot bilong papamama bilong em. Em i kisim save olsem ol Sandeman i no save bung wantaim ol man i no bihainim ol tok bilong Baibel. Olsem: Ol i no marit long pasin lotu bilong ol Angliken; ol i rejistaim marit tasol.
Ol Sandeman i save aninit long ol gavman, na ol i no insait long wok politik. Maski ol man long ples i laikim pasin bilong ol, wan wan taim tasol ol i orait long kisim namba bilong bosim wok bilong ples. Tasol taim ol i kisim kain wok olsem, ol i no save mekim wok politik. Dispela i mekim na ol man i tok nogut long ol. (Skelim wantaim Jon 17:14.) Ol Sandeman i bilip olsem Kingdom bilong God long heven em i nambawan gavman tru. Cantor i tok, ol Sandeman i tingim wok politik ‘i olsem wanpela wok nating i kamapim pasin i nogut tru—stretpela pasin, nogat.’
Ol i save klia long ol narapela lain, tasol ol i no bihainim pasin bilong ol Farisi na tingim ol yet ol i stretpela man, nogat. Ol i tok: “Mipela i bilip olsem mipela i mas klia olgeta long Tingting na Pasin bilong ol Farisi bilong bipo, na mipela i no ken makim sampela Sin o sampela Wok em Skripsa i no makim; na mipela i no ken bihainim Pasin Bilong Ol Tumbuna na tingim sampela rot bilong Abrusim ol wok em mipela i mas mekim na mekim ol Lo bilong God i lus nating, nogat.”
Ol i bihainim tok bilong Baibel na rausim ol wanbilip i save spak, pulim samting bilong narapela, mekim pasin pamuk, o ol narapela bikpela rong. Sapos dispela man i mekim rong em i tanim bel na lusim dispela pasin, ol i wok long helpim em long kamap strong gen. Sapos nogat, ol i bihainim tok bilong Baibel na “rausim dispela man nogut.”—1 Korin 5:5, 11, 13.
Ol Sandeman i bihainim lo bilong Baibel i tok olsem man i mas klia long blut. (Aposel 15:29) Jon Glas i bin tok ol lain bilong God i gat wok long bihainim dispela tambu bilong blut wankain olsem God i bin tokim namba wan man na meri long ol i no ken kaikai pikinini bilong diwai bilong givim save long samting i gutpela na samting i nogut. Man i sakim dispela tok long blut, i olsem em i sakim stretpela wok Krais i bin mekim long blut bilong em, olsem bilong tekewe sin. Bilong pinisim tok bilong em, Glas i tok: “Dispela tambu long kaikai blut, long bipo na long nau tu em i bikpela samting tru.”
Ol Sandeman i skelim na tingim gut ol tok bilong Baibel na dispela i bin helpim ol long abrusim planti samting em inap pundaunim ol. Olsem: Taim ol i laik kisim sampela amamas, ol i larim tok bilong Krais i stiaim tingting bilong ol. Ol i tok: “Mipela i no save putim sampela Lo em Krais i no bin putim,” na “mipela i no save lusim sampela Lo em i bin givim long mipela. Mipela i no bin painim wanpela tok i tambuim pasin bilong kisim Amamas, long ai bilong ol man o long haus bilong mipela yet, olsem na mipela i bilip olsem, i orait long mipela i ken kisim olgeta kain amamas i no insait long ol Samting i gat bikpela rong long en.”
Tru, ol Sandeman i bilip long planti samting em Baibel i as bilong en, tasol ol i no klia gut olsem em i bikpela samting tru long olgeta wan wan Kristen i mas autim gutnius bilong Kingdom, em mak bilong ol Kristen tru. (Matyu 24:14) Tasol ol i larim ol ausaitman i kam long ol miting bilong ol, na ol i wok long bekim tok long man i gat askim long ol gutpela samting ol i wetim.—1 Pita 3:15.
Ol dispela bilip i mekim wanem long dispela saientis, Maikel Farade?
Farade, Em Wanpela Sandeman
Tru, Maikel Farade i kisim save long planti samting i narapela kain tru na ol man i givim biknem long em, tasol em i no wok long kisim planti samting bilong givim gutpela sindaun long em. Taim man i gat nem em i dai, ol man i ting, ol man i gat namba i mas go long bung bilong planim em, tasol Farade i no save go; bel bilong em bai i gat tok sapos em i go long kain bung olsem na mekim lotu bilong Misin Bilong Inglan.
Farade em wanpela saientis, olsem na em i bilip strong long ol samting em inap kamapim long ples klia olsem em samting i tru. Olsem na em i no bung tumas wantaim ol saveman em ol i save kamapim tingting bilong ol yet tasol na helpim sampela tok i no gat as tru bilong en. Wanpela taim em i tokim ol man i kam harim tok bilong em, ‘samting tru bilong saiens i no inap giamanim yumi, long wanem, ol samting i makim dispela samting em i tru, ol dispela samting yet i gat as tru bilong en.’ Em i tok, saiens i mas stret ‘wantaim ol samting tru tru yumi lukim i kamap.’ Bilong pinisim wanpela tok em i mekim i stori long strong i stap long ol samting long antap na long graun, Farade i kirapim ol man i kam bung long tingim “Man bilong wokim ol dispela samting.” Orait nau em i kamapim tok bilong aposel Kristen Pol: “Stat long taim God i mekim kamap olgeta samting na i kam inap nau, ol man i lukim ol samting em i bin wokim. Long dispela rot ol man inap save long sampela pasin bilong God i stap hait. Ol inap save long as bilong pasin bilong God, na ol inap save long bikpela strong bilong en i stap oltaim oltaim.”—Rom 1:20.
Samting i makim Farade i narapela kain tru long planti narapela saientis, i olsem: Em i gat laik long kisim save long rot bilong Buk bilong God, em Baibel, na long rot bilong ol samting God i bin wokim. Cantor i tok: “Ol bilip bilong em long lotu Sandeman, i helpim em long save long ol samting em i mas mekim bilong bihainim ol stretpela lo bilong God na kisim laip oltaim God i bin tok promis long en.” “Samting em i kisim save long en i helpim em long save gut long ol lo God i bin putim bilong bosim heven na graun.” Farade i bilip olsem “saiens i no inap daunim ol tok bilong Baibel, tasol sapos man i bihainim pasin Kristen tru long ol samting bilong saiens, dispela inap helpim em long kisim save long dispela narapela buk bilong God,” em ol samting God i bin wokim.
Long pasin daun Farade i sakim planti biknem ol man i laik givim long em. Olgeta taim em i save tokaut olsem em i no laik kisim biknem olsem Sir. Em i laik bai ol man i kolim em ‘Mista Farade,’ na em tasol. Em i tromoi bikpela hap taim long mekim wok olsem wanpela elda, na em i save lusim nambawan biktaun na i go long ples Nofok bilong lukautim wanpela liklik lain long dispela hap ol i gat wankain bilip olsem em.
Maikel Farade i dai long Ogas 25, 1867, na ol i planim em long ples matmat long Haiget, long hap not bilong Landon. Man bilong raitim stori bilong em, em John Thomas, i tok long Farade olsem: “Ol lain i kamap bihain long em, em i givim save long ol long planti planti samting bilong saiens, winim ol narapela saientis, na ol samting em i bin kisim save long en, i bin helpim sindaun bilong planti manmeri.” Bihain long Farade i dai pinis, meri bilong em, Sara, i raitim tok olsem: “Nupela Testamen i save soim rot na bosim em; em i bilip olsem Nupela Testamen em i Tok Bilong God . . . na ol Kristen long nau ol i mas bihainim ol tok bilong en wankain olsem long taim ol man i bin raitim”—dispela i kamapim klia olsem, dispela saientis i gat nem, em i bin larim bilip bilong em i bosim wokabaut bilong em.
[Futnot]
a Long yia 1900 samting, i no gat lain Sandeman, olsem lain Glas, moa long Amerika.
[Blok long pes 29]
Long skul Royal Institusen long Briten, Maikel Farade i save mekim tok na skulim ol man, na pasin bilong em long kirapim ol man long laikim saiens, i helpim ol yangpela tu long kisim gut. Em i givim sampela gutpela tok long ol wanwok i save mekim tok na skulim ol man, na ol dispela tok inap helpim ol Kristen long nau ol i gat wok long mekim tok na skulim ol man.
◻ “No ken toktok hariap tumas na ol man i no kisim gut; mas tok isi isi tasol na tok klia.”
◻ Man bilong mekim tok i mas wok long kirapim tingting bilong ol man i harim, “kirap long taim em i kirapim tok . . . i go i go inap long taim i no gat wok moa long mekim olsem.”
◻ “Man bilong mekim tok i daunim gutnem bilong em sapos em i mekim tok long pasin bilong kirapim man long paitim han na askim man olsem tok em i mekim i gutpela o olsem wanem.”
◻ Bilong mekim wok long autlain: ‘Mi save raitim ol bikpela tok long pepa na tingim bek ol liklik tok; bilong mekim olsem, mi save skruim narapela tingting i go long narapela tingting o kain samting olsem. Mi save raitim sampela bikpela het-tok na sampela liklik het-tok, na dispela i helpim mi long tingim ol narapela tok mi laik mekim.’
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Both pictures: By courtesy of the Royal Institution