Stori Bilong Wanpela Man
“Mi Mas Kisim Bilip i No Ken Surik”!
EM STORI BILONG HERBERT MÜLLER
Sampela mun bihain long taim ami bilong Hitler i kam pait long Netelan, ol i putim tambu long ol Witnes Bilong Jehova. I no longtaim na ol Natsi i putim nem bilong mi long wanpela lista olsem man nogut tru na ol i wok long painim mi bilong kalabusim mi.
PASIN bilong hait na ranawe i mekim skin bilong mi i les olgeta, olsem na wanpela taim mi tokim meri bilong mi olsem i gutpela moa sapos ol ami i holim mi. Em nau, long dispela taim mi tingim ol tok bilong wanpela singsing: “Mi mas kisim bilip i no ken surik, maski ol birua i banisim mi.”a Taim mi tingim gen dispela singsing mi kisim nupela strong, na mi tingim bek papamama bilong mi long Jemani na dispela de ol pren bilong mi i bin mekim dispela singsing bilong tok gutbai long mi. Orait nau mi laik stori long ol dispela samting i bin kamap.
Gutpela Pasin Bilong Papamama Bilong Mi
Long taim mama i karim mi long yia 1913 long Kopits, em wanpela taun long Jemani, papamama bilong mi ol i bilong Misin Evanjelikal.b Sevenpela yia bihain, long 1920, papa i lusim dispela lotu. Long Epril 6, em i askim ol long givim wanpela pepa long em (Kirchenaustrittsbescheinigung [Pepa i Tokaut Long Man i Lusim Lotu]). Wokman bilong gavman long taun i raitim wanpela pepa bilong papa. Tasol wanpela wik bihain, papa i go bek gen na tokim ol olsem nem bilong pikinini meri bilong em i no stap long dispela pepa. Olsem na wokman bilong gavman i raitim narapela pepa i tokaut olsem Martha Margaretha Müller tu i lusim lotu. Long dispela taim susa bilong mi, Margaretha, em i gat wanpela krismas na hap. Em nau, long wok bilong Jehova, papa i no laik mekim nating tasol, em i laik givim bel olgeta!
Long dispela yia yet, ol Sumatin Bilong Baibel, em nem bilong ol Witnes Bilong Jehova long bipo, ol i baptaisim papa na mama. Papa i bihainim ol strongpela lo taim em i mekim bikpela long mipela ol pikinini, tasol pasin bilong em long stap gut long Jehova i mekim mipela i amamas long bihainim ol tok bilong skulim mipela. Pasin bilong stap gut long Jehova i kirapim papa na mama long stretim sampela samting. Olsem: Bipo ol i tambuim mipela long pilai ausait long haus long ol Sande. Tasol long wanpela Sande long 1925, papa na mama i tokim mipela olsem bai mipela i go raun liklik. Mipela i kisim sampela liklik kaikai tu na mipela i amamas tru long dispela gutpela raun—olgeta taim mipela i save stap tasol long haus na nau em i wanpela gutpela senis tru long go raun liklik! Papa i tokim mipela olsem em i kisim save long sampela gutpela tingting long wanpela kibung, na dispela i stretim tingting bilong em long ol samting bilong mekim long Sande. Long ol narapela taim tu em i save amamas long stretim ol pasin bilong em.
Maski papa na mama i gat sik long skin, tupela i no larim dispela samting i pasim ol long mekim wok autim tok. Olsem: Bilong tilim nius “Ol Pris Pasto i Gat Kot” (Ecclesiastics Indicated), long wanpela apinun mipela i kalap long tren wantaim ol narapela brata sista long kongrigesen na mipela i go long taun Regensbek, em i stap longwe long Dresden olsem 300 kilomita. Long de bihain, mipela i tilim ol dispela nius long taun, na taim mipela i pinis, mipela i kalap long tren na go bek. Kirap long taim mipela i lusim haus na i go inap long taim mipela i kam bek gen, mipela i bin lusim klostu 24 aua olgeta.
Mi Lusim Ples
Pasin bilong mi long bung wantaim wanpela Lain Yangpela (Jugendgruppe) insait long kongrigesen, i bin helpim mi long kamap strong long ol samting bilong spirit. Long olgeta wik, ol yangpela i winim pinis 14 krismas i save bung wantaim sampela brata bilong kongrigesen em ol i gat bikpela krismas. Long ol dispela bung, mipela i save mekim ol pilai na musik, stadi long Baibel, toktok long ol samting God i wokim, na ol samting bilong saiens. Tasol long 1932 taim mi gat 19 krismas, pasin bilong mi long bung wantaim dispela lain i pinis.
Long mun Epril long dispela yia yet, Papa i kisim wanpela pas long ofis bilong Sosaiti Was Taua long Magdabek. Sosaiti i wok long painim wanpela man i gat save long draivim ka na i gat laik long mekim wok painia. Mi save olsem papa na mama i gat laik long mi mas mekim wok painia, tasol mi pilim olsem mi no inap long mekim dispela wok. Na tu, papamama bilong mi ol i stap rabis long ol samting bilong skin, olsem na taim mi gat 14 krismas mi kirap mekim wok bilong stretim ol wilwil, ol masin bilong samap, ol taipraita, na ol narapela masin samting bilong ofis. Olsem na mi tingting planti, olsem wanem bai mi inap lusim famili bilong mi? Mi mas helpim ol. Na tu, mi no baptais yet. Papa i sindaun wantaim mi na em i givim sampela askim long mi bilong save olsem mi klia gut long ol samting mi mas mekim bilong kisim baptais o nogat. Taim ol bekim bilong mi i kirapim papa long bilip olsem mi bin wok strong long ol samting bilong spirit na mi redi long kisim baptais, em i tok: “Yu mas givim yu yet bilong mekim dispela wok.” Na mi mekim olsem papa i tok.
Wanpela wik bihain ol i singautim mi long go long Magdabek. Taim mi tokim ol pren bilong mi insait long Lain Yangpela long mi bai lusim ol, ol i laik mekim wanpela gutpela singsing bilong amamas long tok gutbai long mi. Ol i kirap nogut long singsing mi makim, long wanem, ol i ting olsem em i gat ol strongpela tok. Tasol sampela ol i kisim ol vailin na ol gita samting bilong ol na olgeta i singsing wantaim: “Mi mas kisim bilip i no ken surik, maski ol birua i banisim mi; em bilip i no ken guria long taim bilong bikpela hevi.” Long dispela de, mi no save liklik olsem ol dispela tok bai i strongim mi planti taim insait long ol yia i kam bihain.
Hevi i Kamap
Taim ol brata long Magdabek i skelim pinis pasin bilong mi long draivim ka, ol i givim wanpela ka long mi na fopela narapela painia, na mipela i go long Sneifel, em wanpela hap i stap klostu long Beljam. I no longtaim na mipela i kisim save olsem ka bilong mipela em wanpela gutpela samting tru bilong helpim mipela. Misin Katolik long dispela hap i no amamas long mipela i stap na ol pris i kirapim ol lain long ples long raunim mipela. Planti taim dispela ka i save helpim mipela long ranawe hariap, na ol baira na fok bilong ol i no bagarapim mipela.
Bihain long bung bilong Memorial long 1933, wasman bilong raun, Paul Grossmann, em i tokim mipela olsem ol i tambuim wok bilong Sosaiti long Jemani. Bihain liklik, brens-ofis i askim mi long go long Magdabek long ka, na kisim sampela ol buk na nius samting na bringim i go long provins Saksoni, em inap olsem 100 kilomita longwe long Magdabek. Tasol taim mi kamap long Magdabek, wanpela lain polis bilong Hitler ol i kolim Gestapo ol i pasim pinis ofis bilong Sosaiti. Mi lusim ka wantaim wanpela brata long Laipsik na mi go bek long ples—tasol mi no stap longpela taim long ples.
Ofis bilong Sosaiti long Swiselan i singautim mi long kirap mekim wok painia long Netelan. Mi tingting long go wanpela o tupela wik bihain. Tasol papa i tokim mi long go wantu tasol. Mi bihainim tok bilong em na insait long sampela aua tasol mi lusim ples na go. Long de bihain, ol polis i kam long haus bilong papa long holim mi, long wanem, ol i tok mi no laik helpim wok bilong kantri. Tasol ol i kam bihaintaim tru.
Kirap Mekim Wok Long Netelan
Long Ogas 15, 1933, mi kamap long wanpela haus painia long Hemstede, em wanpela taun i stap longwe long Amstedam inap olsem 25 kilomita. Long de bihain mi go autim tok, maski mi no save long wanpela tok Holan. Mi kirap long autim tok na mi mekim wok long wanpela kat i gat sampela tok bilong Baibel long en em ol lain bilong haus i ken kaunim. Man! Mi kisim bikpela strong taim wanpela meri bilong misin Katolik i amamas long kisim buk Reconciliation! Long dispela de yet mi tilim 27 liklik buk. Long pinis bilong dispela namba wan de mi amamas tru olsem mi inap autim tok gen long pasin bilong i stap fri.
Long dispela taim ol painia i gat wanpela rot tasol bilong kisim liklik mani, em long rot bilong ol kontribusen ol i kisim taim ol i tilim ol buk na nius samting. Ol i save mekim wok long dispela mani bilong baim kaikai na ol narapela samting ol i mas kisim. Sapos liklik mani i stap yet long pinis bilong mun, ol i save skelim namel long ol painia na ol wan wan i ken kisim ol samting bilong ol yet. Mipela i no gat planti samting bilong skin, tasol Jehova i lukautim mipela gut tru na long 1934 rot i op na mi inap long i go long wanpela kibung long Swiselan.
Wanpela Gutpela Poroman
Long dispela kibung mi lukim Erika Finke, em i gat 18 krismas. Mi bin save long em long taim mi stap yet long ples. Em wanpela pren bilong susa bilong mi, Margaretha, na mi save amamas tru long pasin bilong Erika long stap strong long tok i tru. I no longtaim bihain long em i bin kisim baptais long 1932, wanpela man i toksave long ol Gestapo olsem Erika i no laik tok “Heil Hitler!” Ol Gestapo i go painim em na ol i strong long save long as na em i no laik long tok olsem. Erika i kaunim tok bilong Aposel 17:3 long ofisa long polis-stesin na i kamapim klia long ol olsem God i makim wanpela man tasol olsem Man bilong kisim bek yumi, em Krais Jisas. Ofisa i askim Erika: “I gat sampela narapela tu ol i gat wankain bilip olsem yu?” Erika i tok em i no inap kamapim wanpela nem. Taim dispela plisman i pretim em na i tok ol bai holim em, Erika i tokim em olsem em i ken dai tasol em bai i no inap kamapim wanpela nem. Plisman i lukluk strong long em na i singaut strong: “Lusim dispela ples. Go long haus. Heil Hitler!”
Bihain long kibung, mi go bek long Netelan na Erika i stap long Swiselan. Mitupela wantaim i pilim olsem pasin bilong mitupela long pas gut wantaim i kamap strong moa. Taim em i stap yet long Swiselan, Erika i harim olsem ol Gestapo long ples i wok long painim em. Olsem na em i tingting pinis long stap na mekim wok painia long Swiselan. Sampela mun bihain, Sosaiti i askim em long go long Spen. Em i mekim wok painia long Madrit, Bilbao, na bihain long San Sebastian, na long dispela hap pasin birua em ol pris pasto i as bilong en i mekim na em wantaim poroman bilong em long wok painia ol i kalabus. Long 1935 tupela i kisim strongpela tok long tupela i mas lusim Spen. Erika i kam long Netelan na long dispela yia yet mitupela i marit.
Pait i Laik Kamap
Bihain long mitupela i marit, mipela i mekim wok painia long Hemstede, na bihain mipela i go long Rotedam. Long dispela hap pikinini man bilong mipela, Wolfgang, em i kamap long 1937. Wanpela yia bihain mipela i go long biktaun Groningen, long hap not bilong Netelan, na long dispela hap mipela i stap long wanpela haus wantaim sampela painia bilong Jemani, em Ferdinand na Helga Holtorf na pikinini meri bilong tupela. Long Julai 1938, Sosaiti i tokim mipela olsem gavman bilong Holan i bin givim tok lukaut olsem ol Witnes bilong Jemani i no inap long mekim wok autim tok. Long dispela taim tu, ol i makim mi long kamap wasman son (wasman sekit), na famili bilong mipela i go sindaun long Lichtdrager, em wanpela bot bilong Sosaiti em i save stap olsem haus bilong ol painia i autim tok long hap not bilong Netelan. Planti taim, mi save lusim famili bilong mi, na mi raun long wilwil bilong go long ol kongrigesen bilong strongim ol brata long wok strong yet long autim tok. Na ol brata i wok strong tru long autim tok. Sampela i mekim bikpela wok moa. Wim Kettelarij em i wanpela gutpela piksa bilong mekim olsem.
Taim mi bungim Wim, em i wanpela yangpela man i save long tok i tru, tasol em i wok long wanpela fam na em i no gat taim bilong mekim ol narapela samting. Mi tokim em: “Sapos yu laik bai yu gat taim bilong mekim wok bilong Jehova, orait yu mas painim narapela wok.” Em i mekim olsem. Bihain, taim mitupela i bung gen mi kirapim em long mekim wok painia. Na em i tok: “Tasol mi mas mekim wok bilong skin bambai mi ken kaikai.” Mi strongim bel bilong em olsem: “Bai yu kaikai. Jehova bai i lukautim yu.” Wim i kirap mekim wok painia. Bihain, long taim bilong Namba Tu Pait em i mekim wok olsem wasman bilong raun. Nau, em i gat 80 krismas samting na em i stap yet olsem wanpela strongpela Witnes. Tru tumas, Jehova i bin lukautim em.
Ol i Putim Tambu Long Wok na Ol i Laik Holim Mi
Long Me 1940, olsem wanpela yia bihain long namba tu pikinini bilong mitupela i kamap, em Reina, ami bilong Holan i givim ol yet long han bilong ol birua na ol Natsi i kisim olgeta hap bilong Netelan. Long Julai ol Gestapo i kisim ofis bilong Sosaiti na haus faktori bilong prinim ol samting. Long yia antap, ol i wok long holim planti Witnes, na ol i kisim mi tu. Mi wanpela Witnes i kam long Jemani, na krismas bilong mi em i stret long mekim wok ami, olsem na i no hatwok long tingim samting ol Gestapo inap mekim long mi. Mi tingting pinis olsem mi no inap lukim gen famili bilong mi.
Long Me 1941, ol Gestapo i larim mi long lusim kalabus na ol i givim strongpela tok long mi mas go na givim nem bilong mi bilong mekim wok ami. Mi no inap tru long bilipim samting i kamap. Long dispela de yet mi kirap mekim wok long pasin hait, na long dispela wankain mun mi mekim gen wok sekit. Ol Gestapo i putim nem bilong mi long lista olsem man nogut tru.
Olsem Wanem Famili Bilong Mi i Bin Karim Dispela Hevi
Meri bilong mi wantaim ol pikinini i go sindaun long Foden, em wanpela ples long hap is bilong kantri. Mi no laik bai hevi i painim ol, olsem na mi no save go lukim ol planti taim tumas. (Matyu 10:16) Bilong helpim mi long abrusim hevi, ol brata i no mekim wok long nem tru bilong mi, ol i mekim wok long nem giaman bilong mi em Duitse Jan (John bilong Jemani). Na tu, ol i tambuim pikinini man bilong mi, Wolfgang, em i gat fopela krismas, long toktok long “Papa”—em i mas toktok tasol long “Ome Jan” (Ankol John). Dispela samting i bin hatwok tru long em.
Long taim mi raun na hait long ol Gestapo, Erika i lukautim ol pikinini na em i wok yet long autim tok. Taim Reina i gat tupela krismas, Erika i save putim em long hap bilong putim kago long wilwil na tupela wantaim i save go autim tok long ol ples. Maski i hatwok long painim kaikai, i no gat wanpela taim Erika i bin sot tru long kaikai bilong lukautim famili. (Matyu 6:33) Wanpela man bilong wokim gaden bilong misin Katolik, em pastaim mi bin stretim masin bilong em long samap em i givim sampela poteto long Erika. Na tu, em i bin tokim Erika long ol tok mi laik givim long em. Wanpela taim Erika i baim wanpela samting long wanpela stua bilong salim ol drak long wan gulden. Papa bilong stua i save Erika i wok long hait na em i no gat kat bilong kisim skel bilong kaikai, olsem na em i givim Erika dispela samting em i baim na 2 gulden. Ol gutpela pasin ol narapela i mekim i bin helpim em long abrusim bagarap.—Hibru 13:5.
Wok Gut Wantaim Ol Strongpela Brata
Insait long dispela taim, mi wok yet long go lukim ol kongrigesen—tasol mi bungim ol brata i gat wok long lukautim ol kongrigesen tasol. Ol Gestapo i wok long painim mi, olsem na mi no ken stap long wanpela ples longtaim tumas, mi inap i stap sampela aua tasol. Planti brata sista i no inap long bungim mi. Ol i save tasol long ol brata sista em ol i save bung wantaim ol long ol liklik Baibel-stadi grup bilong ol. Olsem na long dispela as tupela susa bilong skin em ol i bin stap long narapela narapela hap bilong wankain biktaun, ol i kisim save bihain tasol long Namba Tu Pait olsem tupela wantaim i kamap Witnes long taim bilong pait.
Narapela wok bilong mi em bilong painim ol ples bilong haitim ol buk na nius samting bilong Sosaiti. Mipela i save haitim ol pepa, na ol masin na ol taipraita bilong mekim kopi bilong ol Wastaua, sapos mipela i gat wok long en. Sampela taim, mipela i mas kisim ol buk em Sosaiti i prinim na lusim ol long ol narapela narapela ples hait. Mi tingim wanpela taim mi kisim 30 katon i pulap long ol buk na nius bilong i go putim ol long narapela hap, na mi traim long mi no ken stap ples klia na bai ol man i luksave long mi—em wanpela wok i mekim mi pret tru!
Na tu, mipela i stretim rot long kisim ol kaikai long ol gaden long hap is bilong Netelan i go long ol biktaun long wes, maski ol i tambuim dispela samting. Mipela i save putim ol kaikai long ol karis em ol hos i pulim na go long hap bilong wes. Taim mipela i kamap long wanpela wara mipela i no inap mekim wok long ol bris, long wanem, ol soldia i save was i stap. Olsem na mipela i save rausim ol kago i go long ol liklik bot, kisim ol i go long hapsait bilong wara, na putim ol i go long narapela karis gen. Taim mipela i kamap long biktaun em mipela i laik go long en, mipela i save wet inap tudak, orait nau mipela i save putim soken long lek bilong ol hos na isi tru mipela i go long ples hait bilong putim kaikai bilong kongrigesen. Long dispela hap nau, ol i save skelim kaikai i go long ol brata i sot tru long kaikai.
Sapos ol ami bilong Jemani i painimaut dispela ples hait bilong putim kaikai, ol inap kilim wanpela bilong mipela. Tasol sampela brata i givim ol yet long helpim dispela wok. Wanpela famili long taun bilong Amersfot, em famili Bloemink, ol i orait long mipela i ken mekim wok long wanpela rum long haus bilong ol long putim ol kaikai, maski haus bilong ol i stap klostu tru long hap ol ami bilong Jeman i stap long en! Ol strongpela Witnes olsem, ol i bin putim laip bilong ol yet long han bilong ol birua bilong helpim ol brata bilong ol.
Jehova i helpim mi na meri bilong mi long stap gut long ol dispela yia em ol i bin tambuim wok bilong mipela. Long Me 1945, ol i daunim ol ami bilong Jemani na nau mi no gat wok long hait moa. Sosaiti i askim mi long mekim wok yet olsem wasman bilong raun inap long taim ol narapela brata i winim mak bilong mekim dispela wok. Long 1947, Bertus van der Bijl i senisim mi long mekim wok wasman.c Long dispela taim, mipela i gat namba tri pikinini na mipela i sindaun long hap is bilong kantri.
Bel Hevi na Amamas
Bihain long pait, mi kisim save olsem wanpela yia bihain long mi lusim ples na go long Netelan, ol i holim Papa na putim em long kalabus. Tupela taim ol i larim em i lusim kalabus, long wanem, em i gat sik long skin, tasol ol i kisim em gen na putim em long kalabus. Long Februeri 1938, ol i salim em i go long ol banis kalabus nogut long Bukenval na bihain long Dakau. Em i dai taim em i stap long Dakau, long Me 14, 1942. Em i bin stap strong na stap gut long mekim wok bilong Jehova i go inap long pinis.
Ol i salim mama tu i go long banis kalabus nogut long Dakau. Em i stap long hap inap long ol i larim em i go fri long 1945. Papa na mama i bin stap gutpela piksa tru long ol samting bilong spirit, na dispela i bin helpim mi long kisim ol gutpela blesing bilong spirit, olsem na mi amamas tru taim Mama i kam stap wantaim mipela long 1954. Susa bilong mi Margaretha—em i bin kirap mekim wok painia long 1945 long Is Jemani em gavman Komyunis i bosim—em tu i kam. Maski mama i sik na em i no save long tok Holan, em i mekim yet wok autim tok i go inap long taim i stap bilong em long graun i pinis long Oktoba 1957.
Bikpela kibung long 1955 long Nurembek, Jemani, i gutpela tru. Taim mipela i kamap long ples kibung, ol brata long Dresden i tokim Erika olsem mama bilong em tu i stap long kibung. Is Jemani i bin bosim Dresden, olsem na inap 21 yia olgeta Erika i no bin lukim mama bilong em. Mipela i stretim rot long tupela i ken bung, na mama na pikinini i holimpas wantaim. Man! Ol i amamas tru long bung gen wantaim!
Bihain, famili bilong mipela i go bikpela na mipela i gat 8-pela pikinini. Sori tru, mipela i lusim wanpela pikinini man bilong mipela, em i dai taim em i kisim bagarap long ka. Tasol olgeta narapela pikinini bilong mipela i mekim wok bilong Jehova, na dispela i givim bikpela amamas tru long mipela. Mipela i amamas tru olsem pikinini man bilong mipela Wolfgang na meri bilong em, tupela i insait long wok sekit na pikinini man bilong tupela tu i mekim wok olsem wasman sekit.
Mi amamas tru olsem mi bin lukim wok bilong Jehova i go bikpela long Netelan. Taim mi kirap mekim wok painia hia long 1933, i gat olsem wan handet Witnes tasol. Long nau, namba bilong ol Witnes i winim 30,000. Maski long nau strong bilong skin bilong mitupela i wok long pinis isi isi, mitupela Erika i gat strongpela tingting long bihainim yet ol tok bilong dispela singsing bilong bipo: “Mi mas kisim bilip i no ken surik.”
[Ol Futnot]
a Singsing 194.—Ol Singsing Bilong Litimapim Nem Bilong Jehova (1928).
b Taun Kopits, nau ol i kolim Pirna, i stap arere long wara Elbe, na em i stap longwe long biktaun Dresden inap 18 kilomita.
c Lukim stori bilong Brata Van der Bijl, “No Gat Wanpela Samting i Winim Tok i Tru” long Wastaua bilong Janueri 1, 1998.
[Piksa long pes 23]
Ol “Jugendgruppe” long taim bilong malolo bihain long autim tok
[Piksa long pes 24]
Mi wantaim ol wanwok painia mipela i autim tok long Sneifel. Mi gat 20 krismas
[Piksa long pes 25]
Mi wantaim Erika na Wolfgang long 1940
[Piksa long pes 26]
Long han kais i go long han sut: Tumbuna pikinini bilong mi Jonathan na meri bilong em, Mirjam; Erika, mi, pikinini man bilong mi Wolfgang na meri bilong em, Julia
[Piksa long pes 26]
Wanpela brata i stap kalabus wantaim papa bilong mi em i droim dispela piksa bilong papa long 1941