Pasin Sekan Long Westphalia—Wanpela Bikpela Senis Long Yurop
“DISPELA pasin olsem planti bikman bilong ol kantri long Yurop i bung wantaim nau long dispela ples, em i no save kamap planti taim.” Roman Herzog, bipo em presiden bilong Federal Ripablik Bilong Jemani, em i mekim dispela tok long Oktoba 1998. Ol lain i sindaun harim dispela tok, em 4-pela king, 4-pela kwin, tupela prins, wanpela bikman olsem king, sampela presiden, na sampela lain moa. Dispela bung, em Kaunsil Bilong Yurop i kamapim, em i bikpela samting tru insait long 50 yia bilong kantri Jemani bilong nau. Dispela bung i bilong mekim wanem?
Oktoba 1998 em 350 yia bihain long taim ol i kamapim Kontrak Bilong Sekan Bilong Westphalia. Planti kontrak bilong sekan i bin kirapim bikpela senis, na Kontrak Bilong Westphalia tu em i wanpela bikpela samting. Taim ol i sainim dispela kontrak long 1648, dispela i pinisim Pait Bilong 30 Yia na i kamapim nupela pasin long Yurop olsem nau yumi lukim, em i gat planti liklik kantri insait long en ol i gat king o gavman bilong ol yet.
Wanpela Wok Bos i Lusim Strong
Namel long yia 500 na 1500 samting, tupela strongpela lain long Yurop em Misin Katolik na Gavman Holi Bilong Rom. Dispela Gavman Holi Bilong Rom i gat planti handet hap olsem provins bilong en, ol i stap long hap nau i gat ol kantri olsem Ostria, Ripablik Sek, isten Frans, Jemani, Swiselan, Netelan, Beljam, Laksambek, na sampela hap bilong Itali. Nambawan bikpela provins em ol hap bilong Jemani, olsem na bihain ol i kolim olsem Gavman Holi Bilong Rom Bilong Kantri Jemani. Olgeta provins i gat wanpela bikman i bosim. Empera yet em i wanpela Katolik bilong lain Habsburg bilong Ostria. Em nau, pop na empera i mekim wok bos, olsem na Yurop i stap long han bilong Misin Katolik.
Tasol kirap bilong yia 1500 na i go klostu long yia 1700, dispela wok bos i bin stap longtaim, em i wok long lusim strong. Long olgeta hap bilong Yurop ol man i no amamas long planti pasin nogut bilong Misin Katolik. Tupela man i laik stretim bek lotu, em Martin Luther na John Calvin, ol i tokaut long ol man i mas kirap bihainim gen ol lo bilong Baibel, na planti manmeri ol i wanbel na bihainim ol, na dispela i mekim na Lotu Talatala i kamap. Em nau, Gavman Holi Bilong Rom i bruk long 3-pela lotu—Katolik, Luteran, na Kalvin.
Ol Katolik i tingting nogut long ol Talatala, na ol Talatala i ting ol Katolik i olsem pipia lain tasol. Dispela pasin i mekim na ol i kamapim Talatala Yunion na Katolik Lig long yia 1600 samting. Sampela bikman bilong gavman i joinim Yunion na sampela i joinim Lig. Long Yurop—na long olgeta hap Gavman Holi Bilong Rom i bosim—narapela i tingting nogut long narapela na pasin namel long ol i olsem dainamait, na liklik hap paia tasol inap mekim na dainamait bai pairap na bagarapim olgeta samting. Orait bihain dispela liklik hap paia, olsem kros, i kamap na em i kirapim wanpela bikpela pait i stap inap 30 yia.
I Olsem Paia i Kirap na Kukim Yurop
Ol bikman Talatala i laik bai lain Habsburg bilong Misin Katolik i larim ol man i bihainim wanem lotu ol i laikim. Tasol dispela lain i no amamas tumas long dispela samting, na long yia 1617-1618 ol i pasim tupela haus lotu Luteran long Bohemia (Ripablik Sek). Ol Talatala bilong lain i gat namba ol i belhat long dispela na ol i go insait long wanpela haus king long Prague na ol i holimpas 3-pela bikman Katolik na tromoi ol i go ausait long wanpela windo i stap antap. Dispela pasin ol i mekim i olsem hap paia i kirapim bikpela paia tru long Yurop.
Dispela tupela lain bilong lotu i tok ol i save bihainim King bilong kamapim gutaim na bel isi, em Jisas Krais, tasol nau ol i stap birua birua na ol i pait. (Aisaia 9:6) Long pait ol i kolim Pait Bilong Waitpela Maunten, lain bilong Lig i daunim tru lain Yunion, na dispela lain i bruk nabaut na i pinis. Ol i kilim i dai ol bikman bilong lotu Talatala long ples maket bilong Prague. Long olgeta hap bilong Bohemia, ol Talatala husat i no lusim bilip bilong ol, ol Lig i kisim haus na graun samting bilong ol na tilim i go long ol Katolik. Buk 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Pait na Pasin Sekan Long Yurop) i stori long dispela pasin olsem ol Katolik i kamap papa bilong ol graun samting ol i bin kisim long ol Talatala, na buk i tok “em i wanpela bikpela senis tru i bin kamap long sentral Yurop.”
Pastaim em i pait bilong lotu long Bohemia tasol, tasol bihain em i kamap wanpela bikpela pait politik bilong kisim na bosim ol narapela kantri. Insait long 30 yia bihain, ol kantri olsem Denmak, Frans, Netelan, Spen, na Swiden, ol i go insait long pait. Ol king samting bilong lotu Katolik na Talatala i bosim ol kantri, ol i mangal long kisim bikpela mani na strong, na ol i wok long stiaim ol samting i go bambai ol yet i ken kamap nambawan na kisim bikpela mani long ol bisnis samting. Dispela Pait Bilong 30 Yia i gat ol hap bilong en na ol man i yusim nem bilong ol kantri i stap nambawan birua bilong empera bilong makim ol wan wan hap bilong dispela pait. Sampela buk i kolim 4-pela hap bilong pait olsem: Pait Bilong Bohemia na Palatin, Pait Bilong Denmak na Saksoni, Pait Bilong Swiden, na Pait Bilong Frans na Swiden. Dispela pait i kamap long hap em Gavman Holi Bilong Rom i bosim, na i no tumas long ol narapela hap.
Ol samting bilong pait long dispela taim em ol kain gan olsem pistol, masket, na ol traipela gan i save sutim ol bal ain na ol narapela samting i go, na Swiden i olsem nambawan kantri long wokim ol dispela samting na salim bilong mekim pait. Ol Katolik na Talatala i mekim save long pait. Taim ol soldia i go long pait ol i singaut “Santa Maria” o “God i stap wantaim mipela.” Ol soldia i mumutim olgeta samting bilong ol Jeman na mekim nogut tru long ol birua na ol lain nating bilong ples. Dispela pait i kamap samting nogut tru bilong bagarapim nabaut ol man. Em i narapela kain tru long tok profet bilong Baibel, olsem: “Olgeta lain manmeri bai i no pait moa, na bai ol i no skul moa long pait”!—Maika. 4:3.
Wanpela lain Jeman i kamap na i go bikpela insait long taim bilong pait tasol, na ol manmeri i les tru long pait ol i laik bai bel isi i kamap. I luk olsem ol inap pinisim pait, tasol ol king i laik helpim ol yet long rot bilong wok politik, na samting ol i laik mekim i pait wantaim samting ol narapela i laik mekim. Nau em i no olsem pait bilong ol lotu; em i wok long kamap olsem pait politik. Wanpela man i strong long kirapim dispela senis, em i holim bikpela namba insait long Misin Katolik.
Kadinal Richelieu i Gat Strong
Armand-Jean du Plessis i holim namba olsem Kadinal de Richelieu. Na tu, em i praim minista bilong Frans kirap long 1624 i go inap 1642. Em i gat laik long mekim Frans i kamap nambawan strongpela gavman long Yurop. Olsem na em i traim long daunim strong bilong ol wanlotu Katolik, em lain Habsburg. Em i mekim olsem wanem? Em i givim mani bilong helpim ol ami Talatala bilong Jemani, Denmak, Netelan, na Swiden, em olgeta i wok long mekim pait long ol Habsburg.
Long 1635, Richelieu i salim ol soldia bilong Frans i go insait long pait, em namba wan taim em i mekim olsem. Buk vivat pax—Es lebe der Friede! (Pasin Sekan i Mas i Stap Longtaim!) i tok, long laspela hap bilong en, “dispela Pait Bilong 30 Yia em i no stap moa olsem pait namel long ol lotu. . . . Em i kamap pait bilong ol lain politik, em ol i strong long kamap nambawan na bosim Yurop.” Pastaim em i pait bilong lotu namel long ol Katolik na Talatala, tasol bihain ol Katolik na Talatala i poroman wantaim long mekim pait long ol narapela Katolik. Long 1632 samting, Katolik Lig i bin lusim strong bilong ol, na long 1635 dispela Lig i pinis.
Kibung Bilong Sekan Long Westphalia
Yurop i bagarap tru long pasin bilong mumutim ol samting bilong ol man, kilim man i dai, reipim ol meri, na ol bikpela sik. Taim ol manmeri i kisim tingting olsem i no gat wanpela lain inap winim dispela pait, isi isi ol i kisim strongpela laik moa long pasin sekan i ken kamap. Buk vivat pax—Es lebe der Friede! i tok “long yia 1638 samting, ol king i bosim ol kantri i luksave olsem strong bilong ami i no inap helpim ol moa long kamapim samting ol i laikim.” Tasol sapos olgeta manmeri i laikim pasin sekan, ol i ken kamapim olsem wanem?
Empera Ferdinand Namba 3 bilong Gavman Holi Bilong Rom, King Louis Namba 13 bilong Frans, na Kwin Christina bilong Swiden, ol i wanbel long ol i mas kamapim wanpela kibung na olgeta gavman i insait long pait ol i mas bung wantaim na toktok long pinisim pait. Ol i makim tupela taun bilong mekim dispela kibung—Osnabrück na Münster long provins Westphalia long Jemani. Ol i makim ol dispela taun, long wanem, ol i stap namel long nambawan biktaun bilong Swiden na bilong Frans. Kirap long 1643, inap olsem 150 lain—em sampela i gat ol bikpela lain bilong givim tingting long ol—ol i kamap long tupela taun. Ol lain Katolik i bung long Münster, na ol Talatala i bung long Osnabrück.
Pastaim ol i kamapim sampela lo bilong ol samting olsem biknem na namba ol dispela man i holim, na ol bai sindaun we, na ol narapela pasin ol i mas bihainim. Orait nau ol i kirapim toktok long pinisim pait, na i gat ol namelman bilong bringim ol dispela tok i go long ol narapela narapela lain bilong kibung. Orait klostu 5-pela yia bihain—taim pait i wok long go yet—ol i wanbel long pasim tok bilong pinisim pait. Kontrak Bilong Westphalia i no stap long wanpela pepa tasol, nogat. Wanpela pepa ol i sainim em kontrak namel long Empera Ferdinand Namba 3 na Swiden, na narapela pepa ol i sainim long Münster, olsem kontrak namel long empera na Frans.
Taim tok bilong dispela kontrak i go nabaut na planti man i harim, ol i kirap mekim ol bung bilong amamas. Ol i pairapim ol bikpela paiakreka long sampela taun, na paitim belo long ol haus lotu, na pairapim ol traipela gan bilong soim olsem ol i wanbel long dispela kontrak, na ol manmeri i singsing long ol rot nabaut. Orait olsem wanem? Nau ol inap ting olsem gutaim tru bai kamap long Yurop?
Gutaim Tru Inap Kamap?
Kontrak Bilong Westphalia i wanbel long ol stiatok bilong bosim wok bilong king, olsem: Ol wan wan lain insait long kontrak ol i wanbel long soim rispek long rait bilong ol narapela narapela lain insait long kontrak long bosim kantri bilong ol, na ol i no ken wok long pasim ol. Em nau, nupela kain Yurop i kamap, em i gat ol liklik kantri insait long en na ol i gat king o gavman bilong ol yet. Sampela bilong ol dispela liklik kantri i kisim gutpela samting long dispela kontrak, na sampela i no tumas.
Frans i kamap wanpela strongpela kantri, na Netelan na Swiselan ol i kisim independens. Sampela samting bilong dispela kontrak i no helpim tumas ol hap bilong Jemani, em planti ol i bin bagarap long pait. Ol narapela kantri yet i makim ol samting Jemani bai mekim. Buk The New Encyclopædia Britannica i tok: ‘Ol samting ol strongpela kantri olsem Frans, Swiden, na Ostria i mekim long Jemani, em bilong helpim ol yet na i no helpim tumas Jemani.’ Ol dispela hap insait long Jemani i no kamap wanbel olsem wanpela kantri; ol i bruk yet, olsem bipo ol i bin stap. Na ol i putim sampela hap bilong Jemani long han bilong ol narapela kantri long bosim, na ol i mekim tu long sampela hap bilong ol bikpela wara bilong Jemani—wara Rhine, Elbe, na Oder.
Kontrak i tok orait long ol lotu Katolik, Luteran, na Kalvin wantaim. I no olgeta man i amamas long dispela. Pop Innocent Namba 10 i bel nogut tru long dispela kontrak, na em i tokaut olsem kontrak i no gat strong. Tasol ol hap ol i bin makim bilong ol narapela narapela lotu, ol i stap olsem inap 300 yia samting. Tru, ol wan wan man yet i no stap fri long bihainim wanem lotu ol i laikim, tasol samting ol i kamapim bai helpim dispela pasin i kamap bihain.
Dispela kontrak i pinisim Pait Bilong 30 Yia, na klostu olgeta pasin birua i pinis. Dispela em i laspela bikpela pait bilong lotu i bin kamap long Yurop. Tru, ol pait i no pinis, tasol as bilong pait i no ol samting bilong lotu—em ol samting bilong politik o bisnis. Tasol i no olsem ol lotu i no mekim sampela samting moa long ol pait long Yurop, nogat. Long Wol Woa 1 na Wol Woa 2, ol soldia Jeman i pasim let i gat rait long en olsem: “God i Stap Wantaim Mipela.” Long dispela tupela pait nogut tru, ol soldia Katolik na Talatala i stap long wanpela sait na mekim pait long ol Katolik na Talatala bilong narapela sait.
Em nau, i klia tru olsem Kontrak Bilong Westphalia i no kamapim gutaim na bel isi bilong i stap oltaim. Tasol liklik taim nau dispela gutaim bai kamap na ol manmeri i harim tok bilong God ol bai stap long en. God Jehova bai kamapim gutaim na bel isi long graun long rot bilong Kingdom i stap long han bilong Mesaia, em Pikinini bilong em, Jisas Krais. Aninit long dispela gavman, trupela lotu tasol bai i mekim ol man i stap wanbel, em i no ken mekim ol i bruk bruk. I no gat wanpela samting, olsem samting bilong lotu o narapela samting, na ol man bai go long pait, nogat. Ol man bai i gat gutpela malolo taim Kingdom i bosim graun na “i no gat pait na ol manmeri bai i sindaun gut oltaim”!—Aisaia 9:6, 7.
[Rait long pes 21]
Pastaim pait i stap namel long ol Katolik na Talatala, tasol bihain ol Katolik na Talatala i poroman wantaim long mekim pait long ol narapela Katolik
[Rait long pes 22]
Taim ol soldia i go long pait ol i singaut “Santa Maria” o “God i stap wantaim mipela”
[Piksa long pes 21]
Kadinal Richelieu
[Piksa long pes 23]
Long yia 1530 samting ol i wokim dispela piksa i makim kros pait i stap namel long Luther, Calvin, na pop
[Piksa Kredit Lain long pes 20]
From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 23]
Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck