Ol Pait Bilong Lotu Long Frans

LONG Sande, Mas 1, 1562, bikman bilong Gis na brata bilong em, Sals, em kadinal bilong Loren​—⁠em tupela gopas bilong lotu Katolik long Frans​—⁠ol i raun long hos wantaim ol soldia bilong ol bilong i go long Vasi, em wanpela liklik ples long hap is bilong Paris. Taim ol i kamap pinis long Vasi, ol i tingting long go long Misa long haus lotu.

Nau ol i harim singsing bilong lotu. Em singsing bilong sampela handet Talatala em ol i bung long wanpela haus bulmakau bilong mekim lotu. Ol soldia i strong na go insait. Olgeta i paul nabaut na narapela lain i sutim tok nogut long narapela lain na bihain ol i kirap na narapela i tromoi ston long narapela. Em nau, ol soldia i kirap na sut long gan na kilim i dai 60 Talatala na 100 bilong ol i kisim hap bagarap.

Wanem ol samting i mekim na dispela pait i bin kamap? Na bihain ol Talatala i kirap na mekim wanem?

Ol Stori Bilong Bipo

Kirap long yia 1500 i go inap 1550, i gat planti manmeri long Frans na ol i gat gutpela sindaun. Na i no dispela tasol, ol Katolik i bin wok long bihainim moa yet ol samting bilong spirit na long laikim tru ol narapela olsem brata brata. Ol manmeri i laikim wanpela misin i no gat bikpela mani samting, ol i laikim wanpela misin i moa holi. Sampela pris, na sampela saveman i wok long helpim ol man, ol i bin tokaut strong olsem sampela senis i mas kamap insait long misin bilong daunim ol pasin i no stret ol bisop i gat namba ol i save mekim, na bilong stretim wok bilong ol pris i no gat save tru long mekim wok bilong ol. Wanpela bisop Katolik, em Giyom Brisone, em i bin wok strong long senisim sampela samting.

Long Mo, Brisone i bin bosim lotu bilong ol manmeri na em i bin kirapim ol long kaunim Baibel. Na em i bin givim mani bilong helpim wok bilong tanim gen Ol Skripsa Grik long tok Frans. I no longtaim na ol tisa bilong lotu long Yunivesiti Sobon long Paris, em ol i strong long holimpas ol olpela bilip bilong Misin Katolik, ol i belhat long Brisone na pasim wok bilong em. Tasol Fransis Namba Wan, king bilong Frans long yia 1515 i go inap 1547, em i bin lukautim Brisone. Long dispela taim king i laik ol senis i mas kamap.

Tasol Fransis Namba Wan i larim ol man i sutim tok long Misin Katolik sapos tok bilong ol i no bagarapim pasin bilong ol man long i stap gut na i stap wanbel. Long 1534, sampela man i strong tumas long lotu Talatala, ol i hangamapim nabaut ol toksave i sutim tok long Misa bilong ol Katolik, olsem Misa em pasin kranki bilong lotuim god giaman. Na ol i bin hangamapim wanpela toksave tu long dua bilong ples slip bilong king. Dispela i mekim na Fransis Namba Wan i senisim tingting bilong em​—⁠em i kirap na wok strong long daunim ol Talatala.

Pasin Nogut Tru

I no longtaim na ol i pasim ol Talatala long pos na kukim ol long paia. Planti bilong ol man i wok long helpim ol man, na ol man i laikim ol Talatala, na ol man i bihainim dispela nupela lotu Talatala, ol i lusim kantri na ranawe. Gavman i kirap na skelim ol buk, na bosim ol samting ol tisa i mekim, na ol samting ol man bilong wokim na prinim ol buk ol i save mekim.

Gavman i bin birua tru long lain Waldens. Ol i liklik lain i save laikim tru Baibel na ol i bin stap long hap bilong saut-is long Frans long ol liklik ples i no gat planti samting. Ol i pasim sampela bilong lain Waldens long pos na kukim ol long paia, na ol i bin kilim i dai planti handet bilong ol, na bagarapim inap 20 liklik ples bilong ol.​—⁠Lukim blok long pes 6.

Ol i save sampela senis i mas kamap insait long lotu, olsem na wanpela kibung bilong ol bisop Katolik i bin kirap long Disemba 1545, long Trent, Itali. Buk The Cambridge Modern History i tok, taim kibung i pinis long 1563, em i kamap ples klia olsem, “wok bilong en . . . em bilong strongim wok bilong ol man i strong long rausim lotu Talatala.”

Ol Samting Paslain Long Pait

Planti man bilong dispela lain i laikim sampela senis i kamap insait long Misin Katolik, ol i les long wetim ol senis i kamap, olsem na ol i helpim lotu Talatala. Long 1560, planti maniman i gat nem na ol man i save bihainim ol, ol i insait long lain Hugeno, em nem ol i bin givim long ol Talatala long dispela taim. Ol Hugeno i kirap na tokaut moa long tingting bilong ol. Sampela taim ol bung bilong ol long ai bilong ol man i mekim na dispela i skrapim bel bilong ol Katolik. Olsem: Long 1558, planti tausen bilong ol i bung long Paris inap 4-pela de na long olgeta de ol i bin singim ol song bilong litimapim nem bilong God.

Ol dispela samting i mekim na ol bikman i gat nem long Misin Katolik na ol manmeri Katolik, ol i belhat. King Henri Namba 2 i bin kisim wok king bilong papa bilong em, em Fransis Namba Wan. Long Jun 1559, Kadinal Sals Bilong Loren i kirapim Henri long kamapim Lo Bilong Ekuan. Wok bilong dispela lo em long bagarapim ‘ol pipia Luteran.’ Em nau, bikpela hevi tru bilong pretim ol Hugeno i kamap long Paris.

Sampela wik bihain, King Henri Namba 2 em i dai, long wanem, em i bin kisim hap bagarap long wanpela kain spot bilong pait. Famili Gis i strong long pikinini man bilong em, King Fransis Namba 2, em i mas kirapim gen dispela lo i tok, ol man i strong yet long lotu Talatala ol i mas dai. Long yia bihain, Fransis Namba 2 em i dai, na mama bilong em, Katrin de Medisis, em i kamap kwin. Em i kisim ples bilong brata bilong Fransis i gat 10-pela krismas, em Sals Namba 9. Katrin i laik kamap wanbel wantaim ol Talatala, tasol famili Gis i no amamas long dispela, ol i tingting strong long pinisim lotu Talatala.

Long 1561, Katrin i kamapim wanpela bung long Pwasi, klostu long Paris, na ol tisa bilong lotu long Misin Katolik na lotu Talatala ol i bung wantaim. Long Janueri 1562, Katrin i kamapim wanpela lo i tok, em i orait long ol Talatala i ken stap fri bilong mekim lotu ausait long ol biktaun. Ol Katolik i belhat nogut tru! Em nau, dispela i opim rot bilong samting i kamap 2-pela mun bihain​—⁠em dispela pait long haus bulmakau long liklik ples Vasi na planti Talatala i bin dai, em yumi stori pinis long en.

Tripela Pait i Kamap Pastaim

Dispela bikpela hevi long bagarapim ol man long Vasi i kirapim namba wan bilong 8-pela pait nogut bilong lotu long Frans kirap long 1562 i go inap long 1595 samting. Ol Katolik na Talatala i pait na narapela i kilim i dai narapela. Ol samting bilong politik na ol samting i no stret long sindaun bilong ol man, ol tu i wanpela as bilong ol dispela pait, tasol lotu i namba wan as na planti man i dai long ol dispela pait.

Long Disemba 1562, namba wan bikpela pait bilong lotu ol i kolim Pait Bilong Dre em i pinis na 6,000 manmeri i bin dai long en. Kontrak Sekan Bilong Ambwas ol i bin sainim long Mas 1563, i bin givim rot liklik long ol bikman long lain Hugeno long ol i ken mekim lotu long sampela ples.

Buk The New Encyclopædia Britannica i tok: “Namba 2 bikpela pait i kirap, long wanem, ol Hugeno i pret long samting ol Katolik long olgeta hap i laik mekim bilong bagarapim ol.” Long dispela taim, ol majistret Katolik i no les long hangamapim ol Hugeno bilong kilim ol i dai. Ol i no gat rong, ol i bilong lain Hugeno tasol. Long 1567, ol Hugeno i bin traim long holimpas King Sals Namba 9 na mama bilong em, Katrin, na dispela i kirapim namba 2 bikpela pait.

Will na Ariel Durant, em tupela i save raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, ol i stori olsem, planti manmeri i bin dai long pait i bin kamap long Sen Deni ausait long Paris, na ol i tok: “Ol Frans i tingting planti gen olsem, em wanem kain lotu na em i kirapim ol man long kilim i dai ol man.” Liklik taim bihain long Mas 1568, kontrak Sekan Bilong Lonjumo i givim rot gen long ol Hugeno i ken mekim lotu olsem ol i bin amamas long mekim aninit long kontrak Sekan Bilong Ambwas.

Tasol ol Katolik i belhat tru na ol i no laik bihainim dispela kontrak bilong stap bel isi. Olsem na long Septemba 1568, namba 3 bikpela pait bilong lotu i kirap. Bihain narapela kontrak bilong kamapim pasin sekan i givim bikpela rot moa long ol Hugeno i ken mekim lotu. Ol i bin givim sampela strongpela taun long ol Hugeno na wanpela bilong ol, em La Rosel long nambis. Na tu, ol i bin makim wanpela bikman Talatala, em Bikman de Kolinyi, long insait long wanpela lain bilong king. Ol Katolik i belhat gen.

Pait Long De Bilong “Santu” Bartolomyu

Wanpela yia bihain, long Ogas 22, 1572, Kolinyi i lusim Haus King Luvre long Paris na taim em i wokabaut i go long haus bilong em ol birua i traim long kilim em i dai, tasol em i no dai. Ol Talatala i belhat nogut tru, na ol i tok ol bai bekim na mekim nogut tru long ol Katolik sapos kwiktaim ol i no kotim dispela birua. Yangpela King Sals Namba 9, na mama bilong em, Katrin de Medisis, na sampela bikman, ol yet i bung wantaim na pasim tok long kilim i dai Kolinyi. Bilong abrusim bekim bilong dispela, ol i putim tok olsem, lain bilong ol i mas kilim i dai olgeta Talatala i bin kam long Paris bilong lukim marit bilong Henri Bilong Navar, em wanpela Talatala, na pikinini meri bilong Katrin, em Margaret Bilong Valwa.

Long Ogas 24, long nait, ol belo bilong haus lotu Sen Jeman Lokserwa long hapsait bilong Luvre, ol i pairap bilong makim olsem ol man i ken kirap na kilim i dai ol Talatala. Bikman bilong Gis na lain Katolik bilong em, ol i resis i go long haus Kolinyi i slip long en. Ol i kilim i dai Kolinyi na tromoi skin bilong em i go ausait long windo, na ol i katkatim skin bilong em. Dispela bikman Katolik i salim tok i go nabaut olsem: “Kilim i dai olgeta. Em tok bilong king.”

Kirap long Ogas 24 i go inap 29, pasin nogut tru i bin kamap long ol rot bilong Paris. Sampela i tok, wara Sen i retpela long blut bilong planti tausen Hugeno, em ol Katolik i bin kilim ol i dai. Planti i bin dai long ol narapela taun tu. Sampela i tok 10,000 i go inap 100,000 ol i bin dai; tasol planti man i wanbel long tok 30,000 ol i bin dai.

Wanpela saveman i tok: “Dispela pait em i wanpela samting nogut tru, tasol wanpela samting i moa nogut em bikpela amamas dispela pait i bin kirapim.” Taim Pop Gregori Namba 13 em i harim stori olsem bikpela lain ol i bin dai, em i tok ol Katolik i mas wokim bung bilong tok tenkyu, na em i salim tok amamas long Katrin de Medisis. Na em i putim tok olsem ol i mas wokim wanpela kain medal bilong makim i dai bilong ol Hugeno, na ol i mas wokim wanpela piksa long dispela pait i gat tok: “Pop i orait long ol i bin kilim i dai Kolinyi.”

Ol ripot i tok, bihain long dispela pait, Sals Namba 9 i no inap lusim tingting long ol dispela man em i bin kilim ol i dai; em i bin driman na singaut long nes bilong em olsem: “Mi bin bihainim wanem tok nogut! O God bilong mi, lusim rong bilong mi!” Em i bin dai long 1574 taim em i gat 23 krismas, na brata bilong em, Henri Namba 3, em i kisim ples bilong em.

Ol Pait Bilong Lotu i No Pinis

Long dispela taim, ol hetman Katolik i kirapim lain bilong ol long birua long ol Hugeno. Long Tulus, ol pris Katolik i tokim lain bilong ol olsem: “Kilim i dai olgeta, stilim ol samting bilong ol; mipela ol papa bilong yupela. Mipela bai lukautim yupela.” King, ol palamen, ol gavena, na ol kepten, ol i go pas long bagarapim ol Hugeno, na ol Katolik i bihainim ol.

Tasol ol Hugeno i kirap na bekim. Tupela mun bihain long pait i bin kamap long De Bilong “Santu” Bartolomyu, ol Hugeno i kirapim namba 4 bikpela pait bilong lotu. Long ol hap em lain Hugeno i planti long ol Katolik, ol i go insait long ol haus lotu Katolik na bagarapim ol imis, kruse, na alta, na ol i bin kilim i dai ol man tu. Long nius Declaration to Maintain the True Faith, Jon Kalvin, em gopas bilong lotu Talatala long Frans, em i bin tok: “God i no laik yumi larim ol taun o ol manmeri i stap.”

Bihain 4-pela bikpela pait moa bilong lotu i bin kamap. Namba 5 pait i pinis long 1576 taim King Henri Namba 3 em i sainim wanpela tok promis bilong larim ol Hugeno i stap fri bilong mekim lotu long olgeta hap bilong Frans. Bihain ol manmeri bilong biktaun Paris, em ol i strongpela Katolik, ol i bikhet na ol i rausim Henri Namba 3, long wanem, ol i ting em i wanbel tumas wantaim ol Hugeno. Ol Katolik i kamapim wanpela gavman ol i bin kolim Katolik Holi-Lig, na Henri Bilong Gis i bosim. Dispela gavman i birua long gavman bilong Henri Namba 3.

Bihain, namba 8 bikpela pait, o Pait Bilong Tripela Henri, em i bin kamap. Henri Namba 3 (em Katolik), em i pasim tok wantaim Henri Bilong Navar (em Talatala)​—⁠bihain em i bin kisim ples bilong Henri Namba 3​—⁠bilong tupela i ken pait long Henri Bilong Gis (em Katolik). Henri Namba 3 i bin wokim rot bilong sampela i ken kilim i dai Henri Bilong Gis. Tasol long Ogas 1589, Henri Namba 3 tu i dai​—⁠wanpela bruder Dominiken em i bin kilim em i dai. Olsem na Henri Bilong Navar, em ol i bin traim long kilim em i dai 17 yia bipo long pait i bin kamap long De Bilong “Santu” Bartolomyu, em i kamap King Henri Namba 4.

Henri Namba 4 em i wanpela Hugeno, olsem na ol manmeri long Paris ol i no laik stap daun long em. Katolik Holi-Lig i stretim rot na long olgeta hap bilong kantri ol man i birua long em. Henri i bin winim sampela pait, tasol taim wanpela ami bilong Spen i kam kamap bilong helpim ol Katolik, Henri i lusim lotu Talatala na kisim bilip Katolik. Em i kamap king long Februeri 27, 1594, na taim em i kamap long Paris, ol manmeri​—⁠em ol i les pinis long ol pait​—⁠ol i litimapim nem bilong em olsem king bilong ol.

Olsem na 30 yia bihain long ol Bikpela Pait Bilong Lotu long Frans i bin kirap na Katolik i kilim i dai Talatala na Talatala i kilim i dai Katolik, ol dispela pait i pinis. Long Epril 13, 1598, Henri Namba 4 i kamapim Lo Bilong Nant. Dispela lo i givim tok orait long ol Talatala i ken bihainim maus bilong bel na lotu ol yet i laikim. Tasol pop i tok, dispela lo ‘em i samting nogut tru, long wanem, lo i givim rot long olgeta manmeri i ken bihainim maus bilong bel, na dispela em i samting i nogut tru.’

Long olgeta hap bilong Frans, ol Katolik i ting dispela lo i makim olsem Henri i no tingim moa tok promis bilong em long sambai long bilip bilong ol Katolik. Ol hevi bilong misin i no dai hariap​—⁠ol hevi i stap inap klostu 100 yia moa i go inap long taim Lui Namba 14 i tokim ol long rausim Lo Bilong Nant. Dispela i kirapim ol Katolik long birua nogut moa long ol Hugeno.

Samting i Kamap Long Ol Pait

Klostu long yia 1600, Frans i no stap gutpela moa long ol samting bilong skin. Sampela lain i bin kisim bikpela hap bilong kantri, na stilim ol samting, na singaut long mani bilong givim bek graun, o ol i bin bagarapim. Ol soldia i bin putim ol strongpela lo long ol man nating na dispela i kirapim ol long bikhet na pait. Taim yia 1600 i kirap, ol lain Talatala i no planti, long wanem, ol Katolik i bin kotim ol na tok ol i mas dai, na ol i bin bagarapim nating planti bilong ol, na rausim ol long kantri, na mekim ol i lusim bilip bilong ol.

I olsem ol Katolik i bin winim Ol Pait Bilong Lotu long Frans. Tasol God i bin blesim ol? Ating nogat. Planti man long Frans i les long pasin bilong kilim i dai ol man long nem bilong God, olsem na planti bilong ol i givim baksait long lotu. Kirap long yia 1700 samting i gat sampela lain i bihainim pasin bilong ol, em ol i kolim olsem lain bilong daunim ol bilip Kristen.

[Rait long pes 9]

Gopas bilong lotu Talatala long Frans i tok: “God i no laik yumi larim ol taun o ol manmeri i stap.”

[Blok/Piksa long pes 6]

Lain Waldens i Bin Sanap Strong—Dispela i Mekim Wanem?

PIER VALDES, o Pita Waldo, em i wanpela maniman i gat bisnis long Frans long yia 1150 samting. Long dispela taim Misin Katolik i pasim ol man long kisim save long Baibel, tasol Waldo i givim mani long sampela man bambai ol i ken tanim 4-pela Gutnius na sampela narapela hap bilong Baibel long tok ples bilong ol manmeri long hap saut-is bilong Frans. Bihain em i lusim wok bisnis na givim bel long autim Gutnius. I no longtaim na planti man i bihainim em, olsem na long yia 1184, Pop Lusius Namba 3 i rausim Waldo na lain bilong em long misin.

Bihain, ol dispela liklik lain bilong autim tok bilong Baibel ol i kisim nem Waldens. Ol i strong long kamapim bek bilip na pasin bilong lotu Kristen bilong pastaim. Ol i no orait long ol pasin na bilip Katolik olsem ol pris inap lusim pekato bilong man, beten bilong helpim ol man i dai pinis, klinpaia, lotuim Maria, beten long ol “santu,” baptaisim ol liklik pikinini, adorim kruse, bret na wain i tanim i kamap bodi na blut bilong Krais. Dispela i mekim na planti taim Misin Katolik i birua nogut tru long lain Waldens. Saveman Will Durant i stori long i stap bilong ol taim King Fransis Namba Wan i kirap birua long ol man i no Katolik:

‘Kadinal de Turnon i sutim tok long lain Waldens olsem ol i no stap gut long gavman na ol i wok long rausim gavman, na em i kirapim King long sainim wanpela tok (Janueri 1, 1545) olsem: Ol Waldens i gat asua long lusim bilip ol i mas dai. . . . Insait long wanpela wik (Epril 12-18) ol i bin kukim sampela liklik ples na olgeta samting bilong ol i paia olgeta; long wanpela liklik ples olsem ol i bin kilim i dai 800 man, meri, pikinini; insait long 2-pela mun ol i kilim i dai 3,000 manmeri, na kukim 22 liklik ples long paia, na salim 700 man i go wok kalabus long ol sip. Na 25 meri em ol i pret nogut tru na ol i hait insait long hul bilong maunten, ol i bin dai. Ol birua i kirapim paia long maus bilong hul, na ol meri i no gat gutpela win bilong pulim.’

Durant i stori long ol dispela samting i bin kamap bipo, olsem: “Ol dispela pasin bilong mekim nogut long ol narapela man, i kamapim klia olsem Fransis i pundaun tru long mekim gut wok king bilong em.” Tasol dispela i mekim wanem long ol manmeri i lukim pasin bilong lain Waldens long sanap strong maski ol man i mekim nogut tru long ol na king i orait long en? Durant i tok: “Strongpela bel bilong ol dispela man em birua i bin kilim ol i dai, em i givim biknem long wok bilong ol; planti tausen manmeri i lukim ol samting i bin kamap, ating ol i kirap nogut long en na ol i tingting planti, na sapos ol i no bin lukim ol dispela man i dai, ating ol i no inap senisim bilip ol i bin kisim long papamama.”

[Piksa long pes 5]

Pait i bin kamap long Vasi i kirapim ol pait bilong lotu

[Kredit Lain]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Piksa long pes 7]

Pait long De Bilong “Santu” Bartolomyu, em de ol Katolik i bin kilim i dai planti tausen Talatala

[Kredit Lain]

Photo Musée cantonal des Beaux-Arts, Lausanne

[Ol Piksa long pes 8]

Ol Talatala i bin bagarapim ol samting bilong haus lotu na ol i bin kilim i dai ol Katolik (antap na daunbilo)

[Ol Kredit Lain]

Bibliothèque Nationale, Paris

Bibliothèque Nationale, Paris