Saiens na Baibel—Tru Tru Ol i No Wanbel?

SAMTING i kirapim kros namel long Galileo na Misin Katolik i bin i stap pinis inap planti handet yia paslain long Copernicus na Galileo i kamap. Ol Grik bilong bipo i bin kisim dispela tingting olsem graun i stap namel long ol planet, na dispela tingting i kamap bikpela long rot bilong saveman Aristotal (384-​322 B.C.E.) na saveman bilong lukluk long ol sta, em Ptolemy (100 yia samting bihain long Krais).a

Tingting bilong wanpela saveman bilong Grik, em Paitagoras (500 B.C.E. samting), i stiaim tingting bilong Aristotal long ol samting bilong ples antap na graun. Aristotal i kisim tingting bilong Paitagoras olsem sekel em samting i raunpela tru, na dispela i kirapim em long ting olsem ples antap i olsem ol sekel i raunim narapela narapela, olsem ol hap bilong anian i raunim narapela narapela. Olgeta wan wan hap i kain olsem glas, na graun i stap long namel. Ol sta i save raun long sekel, na sekel i stap ausait tru em ples we i gat bikpela strong tru, na dispela strong i save stiaim raun bilong ol sta. Aristotal i bilip tu olsem san na ol narapela samting bilong ples antap ol i raunpela tru olsem bal, na ol i no inap kisim makmak o senis.

As bilong tok bilong Aristotal em tingting bilong ol man, na i no saiens. Em i ting i no stret long kisim tingting olsem graun inap raun. Em i sakim tu dispela tingting olsem i gat bikpela hap spes i stap nating long ples antap. Em i ting sapos i no gat wanpela strong insait long dispela hap spes, orait graun bai sanap tasol, em i no inap raun. I luk olsem tingting bilong Aristotal i stret wantaim save ol man i gat long dispela taim, olsem na ol i holim dispela tingting bilong Aristotal klostu inap 2,000 yia olgeta. Maski i kam inap bihain tru long yia 1500 samting, saveman bilong Frans, Jean Bodin i kamapim dispela tingting na em i tok: ‘I no gat wanpela man i gat stretpela tingting o i gat save long saiens em inap ting olsem dispela graun, em i hevi nogut tru, em yet inap tanim tanim na i go raunim san; long wanem, sapos graun i surik liklik, ol siti na ol strongpela taun samting na ol maunten bai pundaun na bagarap.’

Misin i Kisim Tingting Bilong Aristotal

Narapela samting i kirapim dispela kros namel long Galileo na misin em i bin kamap long yia 1200 samting, na bikman bilong Misin Katolik, Thomas Aquinas (1225-1274) em i bin insait long en. Aquinas i gat bikpela rispek long Aristotal, na em i kolim Aristotal olsem Saveman. Inap 5-pela yia olgeta Aquinas i traim hat long bungim tingting bilong Aristotal wantaim ol bilip bilong misin. Long buk bilong em, Galileo’s Mistake, Wade Rowland i tok long taim bilong Galileo, ‘dispela tingting bilong Aristotal em ol i bin bungim wantaim skul bilong Aquinas em i stap olsem as bilip bilong Misin Bilong Rom.’ Tingim tu olsem i no gat ol lain saientis long dispela taim bipo. Misin yet i mekim wok bilong skulim ol man. Misin tasol i bosim wok bilong lotu na ol samting bilong saiens.

Ol dispela samting i kirapim kros i kamap namel long misin na Galileo. Paslain long Galileo i insait long wok bilong glasim ol sta samting, em i bin raitim wanpela stori long raun bilong ol samting. Dispela stori i sutim tok long planti tingting bilong Aristotal. Tasol pasin bilong Galileo long strong long sapotim dispela tingting olsem san i stap namel long ol planet, na tok bilong em olsem dispela tingting i wanbel long tok bilong Baibel, ol dispela samting i mekim na Kot Bilong Misin i kotim em long 1633.

Long tok em i mekim bilong helpim em yet, Galileo i kamapim strongpela bilip bilong em olsem God yet i bin kamapim ol tok bilong Baibel. Em i tok tu olsem Baibel em i buk bilong ol man nating na ol tok bilong en long san i surik samting em i olsem tok piksa. Tasol ol i no harim tok bilong em. Galileo i sakim wanpela tok bilong Baibel em tingting bilong ol Grik i stiaim pasin ol i bihainim bilong kamapim mining bilong en, na long dispela as ol i kotim em! Long 1992, Misin Katolik i tokaut olsem ol i bin popaia long kotim Galileo.

Ol Samting Yumi Mas Lainim

Ol dispela samting inap skulim yumi long wanem ol samting? Wanpela samting em olsem, Galileo i no bin holim tupela tingting long ol tok bilong Baibel. Tasol em i gat ol askim long ol samting misin i skulim ol man long en. Wanpela man bilong raitim ol buk long samting bilong lotu, em i tok: “Galileo i skulim yumi olsem Misin i bin holim ol tok i tru bilong Baibel, tasol ol i no bin strong tumas long bihainim.” Misin i larim ol tingting bilong Grik i stiaim ol bilip bilong en, na long dispela rot misin i bihainim pasin bilong ol man na i no bihainim ol tok bilong Baibel.

Olgeta dispela samting i kirapim yumi long tingim tok lukaut bilong Baibel: “Yupela i mas lukaut gut, nogut wanpela man i autim olkain giaman save na toktok nating long yupela na em i mekim yupela i bihainim tingting bilong en. Ol dispela kain man i save kisim tingting bilong ol tumbuna na bilong ol spirit i save bosim ol samting bilong skai na graun. Ol i no save bihainim tingting bilong Krais.”​—Kolosi 2:8.

Long nau tu, planti man long lain Kristendom ol i orait long ol tingting i pait wantaim tok bilong Baibel. Wanpela em tingting bilong Darwin long evolusen. Ol i orait long dispela tingting na sakim stori bilong Buk Stat long God i bin wokim kamap ol samting. Dispela pasin ol lotu i mekim long nau i wankain long pasin em bipo ol man i bin mekim long Aristotal, na ol i mekim tok bilong evolusen i kamap wanpela bilip bilong lotu.b

Trupela Saiens i Wanbel Long Tok Bilong Baibel

Ol samting yumi stori pinis long en i no ken pasim yumi long kisim save long ol samting bilong saiens. Baibel yet i tokim yumi long lukim ol samting God i bin wokim na kisim save long ol gutpela pasin bilong em. (Aisaia 40:26; Rom 1:​20) Tru, ol i no bin raitim Baibel bilong stori long ol samting bilong saiens, nogat. Em i kamapim ol lo bilong God, ol narapela narapela samting long pasin bilong God em yumi no lainim long ol samting yumi lukim, na ol samting em i tingting pinis long mekim long ol man. (Song 19:​7-​11; 2 Timoti 3:​16) Tasol taim Baibel i stori long ol samting bilong ples antap na graun, stori bilong en i stret tru. Galileo i tok: “God i bin kamapim ol tok bilong Baibel na wokim ol samting bilong ples antap na graun . . . Tupela samting i stret i no inap pait wantaim.” Skelim ol dispela samting.

Samting i winim raun bilong ol sta na ol planet em olsem: I gat ol lo i bosim olgeta samting bilong ples antap na graun, olsem lo bilong graviti. Wanpela buk bilong bipo tru i stori long ol lo i bosim ol samting em buk bilong Paitagoras, em i bilip olsem ol man inap yusim ol namba long stori long ol samting bilong ples antap na graun. Inap 2,000 yia bihain, Galileo, Kepler, na Newton ol i kamapim klia olsem i gat ol lo i bosim ol samting bilong ples antap na graun.

Namba wan taim Baibel i mekim tok i stori long lo i bosim ol samting bilong ples antap na graun em long Buk Jop. Long yia 1600 B.C.E. samting, God i askim Jop: “Ating yu save long ol lo em ol sta bilong skai i save bihainim, laka?” (Jop 38:33) Buk em Jeremaia i bin raitim long 600 B.C.E. samting, em i stori long Jehova olsem Man Bilong Kamapim “olgeta lo bilong skai na graun.” (Jeremaia 31:35; 33:25) Man bilong stori long ol tok bilong Baibel, G. Rawlinson, em i skelim ol dispela tok na em i tok: “Ol man bilong raitim Baibel na save bilong saiens i strongim tok olsem i gat ol lo i bosim ol samting bilong graun.”

Sapos yumi makim Paitagoras olsem namba wan man i stori long ol lo, dispela i makim olsem tok bilong Buk Jop i bin i stap pinis inap wan tausen yia paslain long Paitagoras. Tingim: Taim Baibel i tokim yumi long ol samting yumi inap lukim, em i mekim olsem bilong kirapim yumi long pilim tru olsem Jehova em i Man Bilong Wokim olgeta samting​—em i dispela man husat inap wokim ol lo i bosim ol samting yumi inap lukim.​—Jop 38:​4, 12; 42:​1, 2.

Narapela samting yumi ken skelim em olsem: Ol wara i save kam long wanpela kain rot we ren i pundaun na i go antap gen. Wara i save lusim solwara na i go antap olsem smok, kamap olsem klaut, pundaun olsem ren, na i go bek long solwara. Ol rait bilong bipo i stori long dispela samting em long yia 300 B.C.E. samting. Tasol ol tok bilong Baibel i bin stori long dispela samting inap planti handet yia paslain. Olsem: Paslain long 1000 B.C.E, King Solomon bilong Israel i tok: “Olgeta wara i save ran i go daun long solwara, tasol solwara i no pulap yet. Bihain, wara i save go bek long het bilong ol wara, na i ran i go daun gen.”​—Saveman 1:7.

Olsem tasol, long yia 800 B.C.E. samting, profet Amos, em i wasman bilong sipsip na man bilong wokim gaden, em i tok Jehova i “singautim solwara i kam na em i kapsaitim antap long graun.” (Amos 5:8) Solomon na Amos ol i no mekim ol tok i hatwok long save long en, nogat, ol i stori stret long wara i save go antap na kam daun gen olsem ren, na ol i stori long pasin ol yet i kliagut long en.

Baibel i stori tu long God i “mekim dispela graun i hangamap nating.” (Jop 26:7) Taim yumi skelim save ol man i bin i gat long 1600 B.C.E. long taim dispela tok i kamap, ating bai i no gat wanpela man inap tok wanpela samting i gat hevi em inap hangamap nating, nogat. Man i mekim kain tok olsem i mas narapela kain tru. Olsem yumi stori pinis, Aristotal yet i bin sakim dispela tingting olsem i gat spes i stap nating, na em i bin stap 1,200 yia bihain long ol i bin raitim dispela tok bilong Baibel!

Taim yu skelim olsem Baibel i mekim ol tok i stret tru long taim i gat planti tingting kranki, yu kirap nogut long dispela, a? Nau taim yumi skelim pinis olsem tok bilong Baibel i stret tru, dispela tu i wanpela samting i kamapim klia olsem God i kamapim ol tok bilong Baibel. Olsem na yumi bihainim gutpela tingting sapos yumi no larim ol save o ol tingting i pait wantaim Tok Bilong God i pulim yumi. Ol samting i bin kamap i soim olsem tingting bilong ol man, maski em tingting bilong ol saveman, em i save kamap na i go pinis, tasol “tok bilong Bikpela i save stap oltaim oltaim.”​—1 Pita 1:​25.

[Ol Futnot]

[Blok/Ol Piksa long pes 6]

Tingting Bilong Ol Talatala

Ol bikman bilong lotu Talatala ol tu i bin daunim dispela tingting olsem san i stap namel long ol planet. Sampela bikman olsem em Martin Luther (1483-​1546), Philipp Melanchthon (1497-​1560), na John Calvin (1509-​64). Luther i tok long Copernicus olsem: “Dispela krankiman i laik rausim olgeta save em ol saveman i bin kisim long ples antap.”

Ol dispela bikman i tok sampela tok bilong Baibel i as bilong dispela tingting bilong ol, olsem dispela stori i stap long Josua sapta 10 i tok long san na mun i “sanap i stap.”c Bilong wanem ol i holimpas dispela tingting olsem san i no stap namel long ol planet? Buk Galileo’s Mistake i tok, tru lotu Talatala i bruk long misin Katolik, tasol ol i no “rausim tingting” bilong Aristotal na Thomas Aquinas, em “ol Katolik na ol Talatala wantaim i orait” long tingting bilong tupela.

[Futnot]

[Ol Piksa]

Luther

Calvin

[Kredit Lain]

From the book Servetus and Calvin, 1877

[Piksa long pes 4]

Aristotal

[Kredit Lain]

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Piksa long pes 5]

Thomas Aquinas

[Kredit Lain]

From the book Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Piksa long pes 6]

Isaac Newton

[Piksa long pes 7]

Inap 3,000 yia i go pinis, Baibel i stori long wara i save go antap na pundaun olsem ren