“Tasol Em i Save Wokabaut!”

WANPELA saveman bilong saiens em i bilong Itali (yia 1564-1642) nem bilong em Galileo Galilei, em i bin tok: “Baibel i lainim yumi long rot bilong i go long heven; em i no lainim yumi long ol samting bilong ples antap i wok olsem wanem.” Kain tingting olsem i mekim na Misin Katolik i birua long em, na ol i tok long givim pen long em na kalabusim em sapos em i no lusim. Tasol inap olsem 350 yia bihain, misin i senisim tingting na ol i no birua moa long Galileo. Sampela man i tok, dispela samting i bin kamap long taim bilong Galileo i olsem “saiens, em samting tru ol man i lukim o save long en, i pait wantaim strongpela bilip i no gat as bilong en.”

Ol samting i bin painim Galileo inap givim save long ol man long nau em ol i laik save long tok i tru. Tasol bilong wanem dispela pait i bin kamap? Sapos yumi save long tingting bilong saiens ol man i orait long en long taim bilong Galileo bai yumi inap save long bekim bilong dispela askim.

Long yia 1550 samting ol man i ting olsem graun i stap long namel na san na mun samting bilong ples antap i save wokabaut raunim graun. Ol i ting ol bikpela sta ol i kolim planet i wokabaut bihainim rot i raunpela olgeta. Ol man i no mekim sampela samting bilong kisim save tru long ol dispela samting, ol i bilip nating olsem.

Long dispela taim bipo, olsem long yia 1564, Galileo i kamap insait long wanpela lain bilong Pisa [Itali] em ol i gat biknem. Papa bilong em i laik bai em i lain na kamap dokta. Tasol dispela manki i laik tru long save long ol namba. Bihain em i kamap wanpela saveman bilong saiens na em i kisim save long sampela lo olsem ol samting i no save senis​—⁠ol i save stap olsem tasol o wokabaut stret tasol long rot bilong en na i mas i gat narapela samting bilong senisim dispela​—⁠bilong en yet em i no senis. Taim Galileo i harim stori bilong glas bilong lukim ol sta em ol man long Holan i bin wokim, em i kirap wokim wanpela glas olsem i gutpela moa. Em i lukluk long ol sta long rot bilong dispela glas, na ol save em i kisim em i kamapim long namba wan buk em i raitim (The Starry Messenger). Long dispela buk em i tokaut long ol man bilong taim bilong em olsem i gat 4-pela mun i raunim planet Jupita. Long yia 1611 misin i singautim em i go long Rom na em i tokaut long ol tisa bilong lotu ol i kolim “Lain Bilong Jisas” (Jesuit Roman College) long ol save em i bin kisim. Bilong litimapim nem bilong em ol i wokim wanpela bung bilong tokaut olsem ol i wanbel long dispela save.

Ol Tok Em Misin i Birua Long En

Tasol taim Galileo i no lusim yet Rom, wanpela bikman bilong lotu i gat strong long tanim tingting bilong ol man, nem bilong em Kadinal Belamein, em i kirapim ol man long skelim ol tok Galileo i lainim ol man long en. Galileo i ting olsem i gat ol lo i bosim ol samting God i bin wokim na ol man inap skelim na kisim save long ol dispela lo. Tasol Misin Katolik i birua long dispela tingting.

Sampela man bilong kisim save long ol sta ol tu i gat tok long dispela tingting bilong Galileo. Ol i ting glas bilong lukluk long ol sta i no inap helpim ol man long kisim sampela save moa long samting tru i stap; ol i ting dispela glas i giaman tasol. Wanpela pris i tok, ol sta Galileo i lukim long glas, em yet i bin wokim insait long glas! Taim Galileo i lukim ol maunten i stap long mun na dispela i kamapim klia olsem mun samting i no raunpela tru olsem bal, nau pris Klevius i tok, samting olsem glas i karamapim mun na glas i raunpela tru, olsem na maski man inap lukim ol maunten long mun, mun i raunpela. Galileo i bekim tok olsem: ‘Dispela em tingting nating tasol​—⁠no gat as bilong en.’

Galileo i wok strong long skelim ol samting God i bin wokim bambai em inap kisim save long en, na dispela i kirapim em long lukim buk bilong wanpela man bilong Polan, em i man bilong kisim save long ol sta, nem bilong em Nikolaus Kopenikus. Long yia 1543 Kopenikus i raitim wanpela buk i tok, graun i save wokabaut raunim san. Galileo i wanbel long dispela tok. Tasol dispela tok i no stret wantaim tingting bilong ol narapela man bilong saiens na ol man bilong politik na lotu long taim bilong em.

Misin Katolik i mekim wok long save Kopenikus i kisim long ol sta bilong makim ol bikpela de bilong lotu, olsem taim bilong Ista samting, tasol ol i no bihainim tingting bilong em. Ol bikpela man bilong misin i bihainim tingting bilong Aristotel, em i tok graun i stap long namel na san samting i raunim graun. Ol nupela tingting Galileo i kamapim i olsem i laik daunim nem na strong bilong ol.

Narapela narapela man bilong saiens long Yurop ol i wok long kisim save bilong truim tok bilong Kopenikus, tasol ol i toktok wantaim ol narapela saveman tasol long save ol i kisim. Olsem na Misin Katolik i no wok long pasim ol. Tasol Galileo i raitim ol buk bilong em long tok Itali bilong ol man nating, i no long tok Rom, olsem na planti man i kaunim na laikim. Ol bikpela man bilong misin i pilim olsem em i laik daunim ol wantaim ol tok bilong Baibel.

Em i No Wanpela Buk Bilong Saiens

Tasol man i wok long kisim save long ol samting i stap long graun na long antap, em i no laik daunim Baibel. Ol man i lainim ol tok bilong Baibel ol i save, Baibel em i no wanpela buk bilong saiens, tasol taim Baibel i stori long samting bilong saiens, stori bilong Baibel i stret. Baibel em i bilong givim save long ol man long God bambai ol i ken kamap strong long spirit, i no bilong givim save long ol long saiens, olsem bilong lainim ol long ol lo i bosim ol samting long graun na long antap samting. (2 Timoti 3⁠:​16, 17) Galileo i gat tingting olsem long Baibel. Em i ting i gat tupela kain tok, olsem ol tok bilong kolim stret ol samting bilong saiens, na ol tok bilong Baibel, em spirit holi i as bilong en na ol man nating inap save long en. Em i tok: ‘Long Baibel ol i mas raitim ol tok bilong kamapim klia as bilong ol tok bambai ol man nating inap kisim gut. Ol i mas mekim planti tok i olsem tok piksa na i olsem (insait bilong en) i narapela kain long tok i stret olgeta.’

I gat kain tok piksa olsem long narapela narapela hap bilong Baibel. Wanpela i stap long Jop 38⁠:​6. Long dispela ves Baibel i tok, graun i gat “ol pos” bilong en na em i sanap antap long wanpela “bikpela ston.” Sampela man i kisim tingting kranki long dispela tok na ol i ting Baibel i makim olsem graun i sanap long wanpela hap na i no save wokabaut. Tasol dispela tok bilong Baibel i no tok bilong givim save long ol man long graun, olsem wanpela tok bilong saiens. Nogat. Dispela tok em i tok piksa na i stori long taim God Jehova i wokim graun, dispela i olsem wok bilong sanapim wanpela haus na Jehova em i Saveman I Bosim Wok.

Wanpela man i raitim buk na em i stori long Galileo (buk Galileo Galilei bilong L. Geymonat) na em i tok: “Sampela saveman bilong lotu i no laik kisim ol nupela save, olsem na ol i laik pasim ol man bilong saiens bambai ol i kamapim tasol save olsem Baibel i kolim, na long dispela pasin ol yet i daunim tok bilong Baibel.” Sampela man i strong long bihainim tingting bilong ol yet na ol i bin mekim olsem. Ol i raitim pas long lain bilong Misin Katolik i gat wok bilong skelim long kot ol man i sakim bilip bilong misin, na pas i tok ol i mas skelim Galileo long kot.

Long Februeri 19, 1616, i gat tupela tingting ol saveman bilong Misin Katolik i mas skelim, olsem: (1) “ol samting long ples antap i raunim san na san i stap long namel” na (2) “ol samting long ples antap i no raunim graun​—⁠graun i no stap long namel.” Long Februeri 24 ol i tok, dispela tupela tingting wantaim i kranki na i sakim bilip bilong misin. Ol i tambuim Galileo long holim kain tingting olsem na ol i tambuim em long lainim ol man long en.

Ol i pasim maus bilong Galileo. Misin Katolik i birua long em, na ol pren bilong em i no gat strong bilong helpim em. Olsem na em i givim bel long kisim save tasol. Tasol long yia 1623 nupela pop i kamap, em Urban Namba 8, na em i wanpela saveman i bihainim tingting bilong Galileo. Olsem na i gat sampela stori moa bilong Galileo. Em i harim tok olsem nupela pop i no ken kros sapos em i kirap raitim narapela buk gen. Na pop i orait long Galileo i go lukim em. Pop i redi long harim tok bilong em na dispela i strongim bel bilong Galileo na em i kirap raitim buk.

Ol i wokim dispela buk bilong Galileo (Dialogue Concerning the Two Chief World Systems) long namba wan taim long yia 1632 na Misin Katolik i givim orait long dispela. Tasol i no longtaim na pop i no amamas moa long en. Taim Galileo i gat 70 krismas misin i singautim em i go kot long namba 2 taim. Ol i tok em i bikhet na sakim ol bilip bilong misin, tasol bilong truim dispela tok ol i mas kamapim klia olsem i gat wanem as na pastaim misin i orait long em i wokim dispela buk, olsem na ol i tok, em i bin haitim tambu bilong misin long lainim ol man long tingting bilong Kopenikus. Kot i tok, buk bilong Galileo (Dialogue) i brukim dispela tambu, long wanem, buk i skelim save em narapela narapela man i bin kisim long wokabaut bilong ol sta na i stori long tingting bilong Kopenikus tu.

Galileo i bekim tok olsem buk bilong em i sutim tok long Kopenikus. Tasol dispela tok i no helpim em, long wanem, buk i helpim tru tingting bilong Kopenikus. Na tu, Galileo i raitim ol tok bilong dispela buk olsem stori, na ol tok bilong Pop Urban Namba 8 em Galileo i raitim olsem i kamap long maus bilong wanpela man em i no gat save liklik, olsem na pop i bel nogut long dispela.

Galileo i Lus Long Kot

Galileo i lus long kot. Ol i tok em i bikhet long misin na sakim bilip bilong ol na em i mas kisim strafe. Ol i tok long givim pen long em sapos em i no hevi long rong bilong em na tokaut olsem tingting bilong em i no stret. Tasol Galileo i gat sik, olsem na em i mekim dispela tokaut. Em i brukim skru na tok: “Mi tok tru antap olsem mi lusim . . . ol dispela tingting kranki na tok i sakim bilip bilong misin . . . Na mi no ken kamapim gen tok . . . long sampela samting em inap mekim na bai kain kot olsem i painim mi gen.” Stori nating bilong bipo i tok, taim Galileo i kirap sanap, em i paitim graun long han na em i tok isi olsem: “Tasol em i save wokabaut!”

Kot i tok em i mas kalabus i go inap long taim em i dai, na em i mas paitim skin bilong em yet samting bilong makim olsem em i hevi long rong bilong em. Em i dai 9-pela yia bihain. Long yia 1634 em i bin raitim wanpela pas i tok: “I no wanpela tingting bilong mi i bin kirapim dispela pait. Nogat. Ol tisa bilong lotu ol i kolim Lain Bilong Jisas ol i bel nogut long mi.”

Long yia 1822 misin i pinisim tambu long ol buk bilong Galileo, tasol i go inap long yia 1979 na nau Pop John Paul Namba 2 i tokaut olsem ‘sampela man na lain bilong Misin i bin mekim nogut long Galileo.’ Pop i bin makim wanpela lain bilong skelim ol samting kot i bin mekim long Galileo long yia 1633, na long nius bilong Misin Katolik (L’Osservatore Romano) wanpela man bilong dispela lain em i gat biknem (em Mario D’Addio), em i tok: “Long lo bilong Baibel na bilong misin i no gat as na kot i tok Galileo i bikhet na sakim bilip.” Dispela man i tok, i no gat as long dispela Kot Bilong Misin i bin skelim Galileo, long wanem, ol tingting bilong Galileo i no sakim wanpela bilip bilong misin. Dispela nius bilong misin i tokaut olsem i no gat as na kot i givim strafe long Galileo.

Orait, ol samting i bin painim Galileo i givim wanem save long yumi? Kristen i mas save, Baibel em i no wanpela buk bilong lainim yumi long saiens. Save ol man bilong saiens i kisim, taim dispela i olsem i pait wantaim tok bilong Baibel, Kristen i no ken wok long stretim dispela. Tok bilong ol man bilong saiens i no as bilong bilip bilong Kristen. Nogat. “Tok . . . i kamap long maus bilong Krais” i as bilong en. (Rom 10⁠:17) Na long olgeta taim ol man bilong saiens i kisim nupela save na ol i save senisim tingting bilong ol. Olsem na wanpela tingting ol i kamapim long nau na i olsem i pait wantaim tok bilong Baibel, ating tumora bai ol i save dispela tingting i no stret na bai ol i lusim.

Na nogut ol man bilong saiens i tingim samting i bin painim Galileo na ol i tok, dispela i makim olsem lotu i save daunim saiens. Ol i mas save, i no lotu tasol i bin sakim tingting bilong Galileo; ol narapela man bilong saiens long taim bilong em ol tu i bin sakim. Maski tingting bilong ol man long dispela taim bipo i no stret, i no gat wok long stretim tok bilong Baibel​—⁠tok bilong Baibel i stret na i wankain olsem stretpela save ol man bilong saiens i kisim pinis. As bilong hevi i bin painim Galileo em olsem: Misin Katolik i bin kisim tingting kranki long insait bilong sampela tok bilong Baibel.

Olgeta samting long ples antap na long graun i bihainim lo bilong en na i wok gut wantaim. Dispela samting i mas kirapim yumi olgeta long litimapim nem bilong Man bilong wokim ol dispela samting, em God Jehova. Galileo i tok: “Yu ting Tok [bilong God] i gutpela moa na i winim Wok [bilong em]?” Aposel Pol i bekim tok olsem: “Stat long taim God i mekim kamap olgeta samting na i kam inap nau, ol man i lukim ol samting em i bin wokim. Long dispela rot ol man inap save long sampela pasin bilong God i stap hait.”​—⁠Rom 1⁠:20.