“Lait i Klia Tru” Long Baibel i Kam Long Olpela Laibreri Bilong Rasia
TUPELA saveman i wok long painim ol pepa i gat ol olpela rait tru bilong Baibel, ol i kolim manuskrip. Tupela wan wan i raun long ol hap bilong wesan nating, na sekim ol bikpela hul bilong ston, na ol haus bruder, na ol haus bilong bipo tru ol i wokim long ol maunten ston. Planti yia bihain tupela i bung long olpela laibreri tru long Rasia we i gat ol olpela manuskrip bilong Baibel. Tupela man hia ol i husat? Ol gutpela samting ol i bin painim, ol i kamap long Rasia olsem wanem?
Ol Olpela Rait—Ol i Sambai Long Tok Bilong God
Bilong bungim wanpela bilong dispela tupela saveman, yumi mas i go bek long yia 1800 samting, taim ol lain bilong Yurop i kirap na tingting strong long kisim ol nupela kain save. Em taim bilong kisim bikpela save bilong saiens na kamapim ol nupela kain pasin na wok, na dispela i kirapim pasin olsem planti man i no bilip moa long ol bilip bilong ol tumbuna. Ol man bilong sutim tok long Baibel ol i wok strong long daunim tok bilong en. Na sampela saveman i tokaut olsem ol i no bilip tumas olsem God i As bilong ol tok bilong Baibel.
Sampela man i gat gutpela bel na i laik sambai long Baibel ol i kisim tingting olsem i gat sampela nupela samting bilong sambai long Baibel—em ol olpela manuskrip bilong Baibel ol man i no bin painim yet, na ol bai kamapim tru olsem Baibel em i Tok Bilong God. Sapos ol inap painim sampela olpela rait i paslain tru long ol olpela manuskrip ol i holim i stap, ol bai stap olsem witnes i kamapim klia olsem ol tok bilong Baibel i stret na i no bin senis, maski ol man i bin wok strong long bagarapim o paulim tok bilong en. Na ol dispela olpela rait bai kamapim long ples klia ol hap tok giaman i bin kam insait long sampela ves.
Sampela bikpela tok pait tru i bin kamap long Jemani, olsem tok bilong Baibel i tru na yumi ken bilip long en o nogat. Long Jemani wanpela yangpela profesa i lusim gutpela wok na sindaun bilong em bilong mekim wanpela bikpela raun, na dispela i mekim na em i painim sampela bikpela samting tru bilong Baibel, winim bilong olgeta taim bipo. Dispela man em Konstantin von Tischendorf, em wanpela saveman bilong Baibel i bin sakim pasin bilong sutim tok long Baibel, na long dispela rot em i mekim gutpela wok bilong sambai long Baibel, olsem yumi ken bilip olsem ol tok bilong Baibel i tru. Namba wan raun bilong em long ples drai bilong Sainai long 1844 i kamapim gutpela samting tru. Em i bin lukluk nating long wanpela tin pipia long wanpela haus bruder na em i painim wanpela olpela manuskrip bilong Baibel Septuagint, olsem Ol Skripsa Hibru ol i bin tanim long tok Grik—em i olpela tru, winim olgeta narapela rait bilong Baibel ol i bin painim!
Tischendorf i amamas nogut tru na em i kisim 43 hap pepa i gat rait long en. Em i bilip tru olsem i mas i gat sampela moa i stap, tasol taim em i kam bek long 1853 em i painim liklik hap tasol. Orait ol narapela hap i stap we? Mani bilong Tischendorf i pinis na em i singaut long wanpela maniman long helpim em long sampela mani, na em i tingting long lusim gen kantri bilong em na raun bilong painim ol olpela manuskrip bilong Baibel. Tasol pastaim em i laik singaut long king bilong Rasia long helpim em.
King i Laikim
Ating Tischendorf i tingting olsem ol bai ting olsem wanem long em, wanpela saveman Talatala, taim em i kamap long Rasia, em wanpela traipela kantri i bin kisim lotu Otodoks bilong Rasia. Tasol gutpela tru, i gat sampela senis i wok long kamap long Rasia na ol i stretim sampela pasin na lo bilong kantri. Ol i strong long ediukesen na kisim save, na dispela i mekim na long 1795 Kwin Catherine Namba 2 i kamapim bikpela laibreri long St. Petersburg, ol i kolim Imperial Laibreri. Em i namba wan laibreri bilong Rasia, olsem na planti milion manmeri i gat rot long kisim ol save i stap long ol dispela planti planti buk.
Dispela Imperial Laibreri i gat nem tru long Yurop, tasol i gat wanpela samting em i sot long en. Fifti yia bihain long taim ol i kamapim, em i gat 6-pela olpela manuskrip tasol bilong tok Hibru. Long dispela taim planti man long Rasia i gat laik long stadi long ol tok ples bilong Baibel na long ol Baibel ol i bin tanim. Catherine Namba 2 i bin salim sampela saveman long ol yunivesiti long Yurop bilong lain long tok Hibru. Taim ol i kam bek pinis, ol bikpela semineri bilong lotu Otodoks bilong Rasia i putim skul bilong lain long tok Hibru, na long namba wan taim, ol saveman bilong tok Hibru long Rasia ol i kirapim wok bilong tanim stret ol tok bilong Baibel i stap long ol olpela rait Hibru i go long tok Rasia. Tasol ol i sot long mani bilong mekim dispela wok, na tu, sampela bikman bilong lotu i birua long en. Em nau, lait i klia tru i no kamap yet long ol man i wok long painim save bilong Baibel.
King Alexander Namba 2 i lukim olsem wok Tischendorf i mekim i gutpela samting, olsem na em i tok long putim mani bilong helpim dispela wok. Maski sampela i “bel nogut na i birua tru” long em, Tischendorf i lusim Sainai na i kam bek long Rasia na em i karim ol narapela hap rait bilong Baibel Septuagint a i kam wantaim em. Bihain ol i kolim dispela olsem Codex Sinaiticus, na long nau tu dispela i olsem nambawan olpela manuskrip bilong Baibel i stap yet. Long St. Petersburg, kwiktaim Tischendorf i go long haus king. Em i askim king long helpim “wanpela bikpela wok tru bilong skelim na stadi long ol tok bilong Baibel”—em i laik prinim ol tok bilong dispela olpela manuskrip em i bin painim na bihain ol i putim i stap long Imperial Laibreri. King i wanbel long dispela, na Tischendorf i amamas tru na bihain em i tok: ‘God i bin givim Baibel Sinaitic long yumi ol lain bilong nau, bilong i stap olsem strongpela lait i klia tru na i bilong soim yumi long ol tok tru i stap long Baibel, na bilong helpim yumi long sambai long tok i tru long rot bilong kamapim klia ol tok bilong Baibel em yumi ken bilip tru long en.’
Ol Olpela Rait Bilong Baibel i Kam Long Crimea
Pastaim yumi bin stori long narapela saveman i bin wok long painim ol olpela manuskrip bilong Baibel. Em husat? Sampela yia paslain long taim Tischendorf i kam bek long Rasia, Imperial Laibreri i kisim wanpela tok ol i kirap nogut tru long en na i kirapim tingting bilong king na i pulim planti saveman bilong olgeta hap bilong Yurop i kam long Rasia. Ol i kirap nogut tru. Ol i lukim planti olpela manuskrip tru i hip i stap. Ol samting ol i bungim ol inap olsem 2,412, na 975 em ol manuskrip. Namel long ol i gat 45 olpela manuskrip bilong Baibel ol i bin raitim paslain long yia 900 samting. Na yumi kirap nogut long save, i gat wanpela man tasol i bin bungim ol dispela rait, em Abraham Firkovich, wanpela saveman bilong ol Karait, long dispela taim em i gat 70 krismas samting! Tasol ol Karait ol i husat?b
King bilong Rasia i tingting tru long dispela askim. Rasia i bin surikim boda bilong en i go bikpela na i kisim sampela hap bipo ol narapela kantri i bosim. Em nau, ol nupela lain i stap aninit long Rasia. Ol lain i sindaun long naispela ples Crimea long arere bilong solwara Blaksi, ol i luk olsem lain Juda, tasol ol i bihainim pasin bilong ol Teki na ol i mekim tok ples i wankain liklik olsem Tatar. Ol tumbuna bilong ol dispela Karait em ol Juda i bin i go kalabus long Babilon bihain long Jerusalem i bagarap long 607 B.C.E. Tasol ol i narapela kain long ol Juda i bihainim lo bilong ol tisa bilong lotu Juda—ol i sakim Talmut na ol i strong long ritim Baibel. Ol Karait bilong Crimea ol i laik kamapim klia long king olsem ol i no wankain olsem ol Juda i bihainim lo bilong ol dispela tisa bilong lotu, na long dispela rot king bai tingim ol i stap narapela kain. Ol i soim em long ol olpela manuskrip bilong Baibel ol Karait i bin holim bambai ol i ken soim olsem ol i tumbuna pikinini bilong ol Juda i bin kam sindaun long Crimea bihain long taim ol i go kalabus long Babilon.
Taim Firkovich i kirapim wok bilong painim ol olpela manuskrip bilong Baibel, em i kirap long Chufut-Kale long Crimea i gat ol haus ol i wokim long arere bilong ol maunten ston. Planti lain Karait, kirap long ol tumbuna bilong bipo, ol i bin sindaun na mekim lotu insait long ol dispela liklik haus ol i wokim long ston ol i bin katim long ol dispela maunten. Ol Karait i no save rausim ol pepa i gat ol olpela rait bilong Baibel na i gat nem bilong God, Jehova, i stap long en, maski pepa i bruk pinis, long wanem, ol i ting dispela i mekim nogut long nem holi bilong God. Ol i kisim ol dispela manuskrip na putim gut insait long wanpela liklik rum insait long haus lotu, ol i kolim genisa, long tok Hibru i olsem “ples hait.” Ol Karait i rispek tru long nem bilong God, olsem na ol i save larim ol dispela olpela pepa i stap.
Maski das bilong planti handet yia i hip i stap insait long ol dispela haus genisa, Firkovich i wok long sekim gut ol dispela ples. Long wanpela haus em i painim wanpela olpela manuskrip bilong yia 916 C.E. em i gat nem tru. Ol i kolim Petersburg Codex of the Latter Prophets, na em i wanpela olpela rait tru bilong Ol Skripsa Hibru i stap yet.
Firkovich i bungim planti olpela manuskrip, na long 1859 em i tingting long givim long Imperial Laibreri. Long 1862, Alexander Namba 2 i helpim wok bilong baim ol dispela manuskrip long traipela pe tru, olsem 125,000 rubel. Long dispela taim, dispela laibreri i bin kisim mani inap olsem 10,000 rubel tasol long olgeta yia. Wanpela olpela manuskrip ol i bin baim, em Leningrad Codex (B 19A), i gat nem tru. Ol i bin raitim long yia 1008 samting, na em i olsem nambawan olpela kopi i gat olgeta buk bilong Ol Skripsa Hibru long en. Wanpela saveman i tok ‘ating dispela manuskrip bilong Baibel em i bikpela samting tru, winim ol narapela, long wanem, planti saveman ol i save skelim ol tok bilong dispela olpela manuskrip bilong tanim ol Baibel Hibru bilong nau.’ (Lukim blok.) Long dispela yia yet, em 1862, ol i prinim Codex Sinaiticus bilong Tischendorf, na dispela i kisim biknem tru long olgeta hap.
Lait Bilong Spirit Long Nau
Dispela laibreri nau ol i kolim Nesenel Laibreri Bilong Rasia, em i bin bungim planti olpela manuskrip tru, klostu winim olgeta narapela laibreri long graun.c Ol i bin tingim ol samting i kamap long Rasia, olsem na insait long tu handet yia ol i bin senisim nem bilong dispela laibreri inap 7-pela taim. Wanpela nem, em The State Saltykov-Shchedrin Public Library. Tru, ol bikpela pait samting i kamap long taim bilong yumi i mekim na sampela hap bilong laibreri i kisim bagarap, tasol ol manuskrip bilong en i stap gut maski tupela pait bilong olgeta hap i kamap, na tu, ol birua i bin banisim Leningrad. Tasol ol dispela olpela manuskrip i save helpim yumi olsem wanem?
Taim ol i tanim planti Baibel long tok ples bilong nau, ol i bin kisim tok bilong en long ol olpela manuskrip, long wanem, ol tok bilong ol i stret na i no gat ol popaia long en. Olsem na ol man i laik painim tok i tru ol inap kisim wanpela Baibel Holi em tok bilong en i klia. Tok bilong ol manuskrip Sinaiticus na Leningrad i bin helpim tru wok bilong tanim Baibel New World Translation of the Holy Scriptures, em ol Witnes Bilong Jehova i bin prinim na i kamapim olgeta hap bilong en long 1961. Olsem: Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica bilong Kittel, em komiti bilong tanim New World Translation i bin mekim wok long en, ol i bin kisim ol tok long Leningrad Codex na ol i kamapim tetragramaton, olsem nem bilong God, inap 6,828 taim long Baibel bilong pastaim.
Tasol planti man bilong ritim Baibel ol i no save ol i gat bikpela dinau long dispela laibreri bilong St. Petersburg na ol olpela manuskrip bilong en, em sampela i gat olpela nem bilong dispela taun, em Leningrad. Tasol yumi gat bikpela dinau moa long As bilong Baibel, Jehova, em i save givim lait bilong spirit long yumi. Olsem na man bilong raitim song i beten long Jehova olsem: “Yu mas salim tok tru na lait bilong yu i kam na soim rot long mi.”—Song 43:3.
[Ol Futnot]
a Na em i kisim i kam wanpela kopi olgeta bilong Baibel Ol Skripsa Grik, em i bilong yia 300 C.E. samting.
b Bilong kisim sampela save moa long ol Karait, lukim stori “Ol Kara i Wok Long Painim Tok i Tru,” long Wastaua bilong Julai 15, 1995.
c Haus Tumbuna bilong Inglan i bin baim planti hap bilong Codex Sinaiticus, na i gat ol liklik hap tasol i stap yet long Nesenel Laibreri Bilong Rasia.
[Blok long pes 13]
OL I SAVE LONG NEM BILONG GOD NA KOLIM
Long gutpela savetingting bilong em, Jehova i bin lukautim Tok bilong em, Baibel, i kam inap nau. Bikpela wok bilong ol man bilong raitim ol kopi bilong Baibel long bipo na i kam inap nau, dispela tu i mekim na Baibel i stap yet. Wanpela lain namel long ol i strong tru long mekim gut dispela wok, em ol Masoret bilong lain Hibru i bin mekim wok namel long yia 500 na 900 C.E. Ol rait Hibru bilong bipo i no gat ol leta olsem a, e, i, o, u. Bihain tok ples Aram i senisim tok Hibru na nogut ol i lusim pasin bilong kolim stret ol tok. Olsem na ol Masoret i kamapim wanpela pasin bilong putim mak bilong ol dispela leta i go long ol tok bilong Baibel bambai ol i ken save long pasin bilong kolim stret ol tok Hibru.
Ol mak bilong ol dispela narapela leta ol Masoret i bin putim long Leningrad Codex i givim rot bilong kolim Tetragramaton—em 4-pela leta Hibru i stap long nem bilong God—olsem Yehwah’, Yehwih’, na Yeho·wah’. Long nau, planti man i save kolim nem bilong God olsem “Jehova”. Ol man bilong raitim Baibel na ol arapela man bilong bipo ol i save gut long dispela nem. Long nau, planti milion manmeri ol i save long nem bilong God na ol i save kolim dispela nem—em dispela lain i save tokaut olsem ‘Jehova wanpela tasol i God Antap Tru na i bosim olgeta hap bilong graun.’—Song 83:18, NW.
[Piksa long pes 10]
Rum bilong ol manuskrip long Nesenel Laibreri
[Piksa long pes 11]
Kwin Catherine Namba 2
[Ol Piksa long pes 11]
Konstantin von Tischendorf (namel) na Alexander Namba 2, king bilong Rasia
[Piksa long pes 12]
Abraham Firkovich
[Piksa Kredit Lain long pes 10]
Both images: National Library of Russia, St. Petersburg
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 11]
Catherine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexander II: From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898