Ol Kuskus Bilong Bipo na Buk Bilong God
OL I pinis long raitim Ol Skripsa Hibru bilong Baibel paslain liklik long yia 400 B.C.E. Insait long sampela handet yia bihain, ol saveman Juda, sampela em ol Soferim, na bihain ol Masoret, ol i man bilong was gut na mekim gut wok bilong wokim ol kopi bilong ol skripsa Hibru. Tasol ol buk bilong Baibel i olpela tru ol i bin kamap long taim bilong Moses na Josua, em wan tausen yia paslain long taim bilong ol Soferim. Ol i bin raitim ol dispela buk long kain pepa i save bagarap, olsem na ol i mas raitim gen ol kopi bilong ol dispela buk planti taim. Ol man i gat wanem save long wok kuskus long dispela taim bipo? Long Israel bilong bipo, i gat sampela man i save gut tru long raitim ol kopi?
Ol olpela kopi tru bilong Baibel i stap yet long nau, em ol hap bilong Ol Olpela Rait Bilong Detsi, ol i bin raitim sampela namel long yia 300 na 101 B.C.E. Profesa Alan R. Millard, em saveman bilong ol tok ples bilong hap Is na wok bilong painim ol samting bilong bipo, em i tok, “Ol hap bilong Baibel paslain long dispela taim i no stap moa.” Na em i tok moa, ‘Ol lain klostu long ol dispela hap ol inap soim yumi long olsem wanem ol dispela kuskus i bin mekim wok bilong ol, na dispela save inap helpim yumi long skelim gut ol skripsa Hibru na ol narapela samting bilong en.’
Wok Bilong Kuskus Long Bipo
Inap 4 tausen yia i go pinis long hap bilong Mesopotemia, ol i bin raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, na bilong lotu, na bilong lo bilong kantri. I gat planti skul bilong mekim wok kuskus, na ol i skulim ol sumatin long ol i mas was gut na wokim ol gutpela kopi bilong olgeta wan wan tok bilong ol rait i stap pinis. Ol saveman bilong nau, taim ol i glasim ol rait bilong Babilon em ol man i bin raitim kopi bilong en planti taim insait long wan tausen yia samting, ol i painim ol liklik senis tasol long ol dispela rait.
Dispela wok kuskus i no bin stap long Mesopotemia tasol, nogat. Wanpela buk (The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East) i tok: “Ol man bilong Babilon i gat wok olsem kuskus bilong raitim raitim gen ol tok long 2 tausen yia samting paslain long Krais, ol inap mekim wok bilong ol long ol narapela taun i gat dispela kain wok i stap long en, olsem long Mesopotemia, Siria, Kenan, na Isip tu.”a
Long Isip, long taim bilong Moses, ol kuskus bilong wokim kopi bilong ol buk, ol i gat biknem. Oltaim ol i wok long raitim gen kopi bilong ol buk ol man i bin raitim bipo. Winim 4 tausen yia i go pinis, ol i bin wokim ol piksa bilong dispela wok taim ol i bilasim matmat bilong ol Isip. Buk dikseneri yumi kamapim pinis i toktok long ol kuskus bilong dispela taim bipo olsem: “I kam inap long yia 1000 BCE samting, ol i bin wokim kopi bilong planti buk tru i stori long i stap bilong ol strongpela lain bilong Mesopotemia na Isip na i kolim lista bilong ol lo ol kuskus i mas bihainim bilong mekim wok bilong ol.”
Dispela “lista bilong ol lo” i tok tu long ol i mas katim sampela rait long pinis bilong ol tok, olsem nem bilong kuskus na papa bilong dispela plet ston, na det, na ol i kisim we ol tok ol i raitim gen long dispela plet ston, na rait i gat hamas lain, na ol kain samting olsem. Na planti taim kuskus i save skruim tok olsem: “Mi bin lukim ol rait bilong pastaim tru na mi raitim na sekim gut.” Dispela i kamapim olsem ol dispela kuskus bilong bipo ol i ting em i bikpela samting long ol i mas was gut na raitim stret tru ol tok.
Profesa Millard i tok: “I luk olsem ol dispela kuskus i bihainim sampela pasin bilong wokim ol kopi, olsem sekim gut na stretim stretim ol popaia, em wanpela pasin ol i mas mekim oltaim na bai i no gat sampela popaia i kamap. Namel long yia 500 i go inap 1000 samting, ol Masoret tu i bihainim sampela bilong ol dispela pasin, olsem kaunim ol lain o ol wan wan tok.” Olsem na long taim bilong Moses na Josua, pasin bilong was gut na mekim stret wok bilong wokim ol kopi, em i stap pinis long hap bilong Midel Is.
Olsem wanem? Ol Israel tu i gat ol kuskus i save gut long wokim ol kopi? Baibel inap givim wanem tingting long yumi long dispela samting?
Ol Kuskus Long Israel Bilong Bipo
Moses i kamap bikpela insait long famili bilong king bilong Isip. (Kisim Bek 2:10; Aposel 7:21, 22) Ol man i gat save long ol samting bilong Isip bilong bipo i tok, Moses i bin skul long pasin bilong rit na rait long tok Isip, na long sampela wok kuskus. Long buk bilong em (Israel in Egypt), Profesa James K. Hoffmeier i tok: “I gat as na yumi ken bilipim ol tok bilong Baibel i soim olsem Moses i gat save long raitim stori bilong ol samting i bin kamap, na raitim long buk nem bilong ol hap ol i bin wokabaut long en, na mekim ol narapela wok kuskus.”b
Baibel i stori tu long sampela man moa long Israel bilong bipo i gat save long wok kuskus. Wanpela buk (The Cambridge History of the Bible) i tok Moses “i bin makim sampela ofisa i gat save long rit rait . . . bilong raitim ol tok ol i bin pasim na makim ol man long wan wan lain i stret wantaim namba ol i holim na raitim ol dispela samting long buk.” As bilong dispela tingting em Lo 1:15 i tok: “Olsem na mi [Moses] bin kisim ol dispela saveman na gutpela lida . . . na mi bin makim ol i stap hetman bilong yupela. Sampela i bosim 1,000 manmeri, na sampela i bosim 100 na sampela i bosim 50 na sampela i bosim 10-pela manmeri tasol. Na tu mi bin makim ol arapela ofisa namel long olgeta wan wan lain.” Ol dispela ofisa ol i husat?
Dispela tok “ofisa” long tok Hibru i kamap long planti ves bilong Baibel i stori long taim bilong Moses na Josua. Sampela saveman i tok, dispela tok “ofisa” i makim wanpela kuskus i gat wok long raitim tok bilong ol samting i kamap,” na “wanpela ofisa i save helpim jas long raitim ol tok, olsem kuskus.” Dispela tok Hibru i kamap planti taim, na dispela i makim olsem i gat planti kuskus i bin stap long Israel na ol i gat planti bikpela wok taim lain Israel i olsem nupela yet.
Namba 3 samting, em wok bilong ol pris bilong Israel. Wanpela buk (Encyclopaedia Judaica) i tok, “bilong mekim wok lotu na ol narapela wok bilong ol, ol i mas i gat save long rit rait.” Olsem: Moses i bin tokim lain bilong Livai: “Long pinis bilong olgeta namba 7 yia, . . . yupela i mas ritim lo long ol arapela Israel.” Ol pris i kamap man bilong lukautim kopi bilong Lo. Ol i putim tok long raitim ol narapela kopi bilong Lo na ol i bosim dispela wok.—Lo 17:18, 19; 31:10, 11.
Tingim olsem wanem ol bin wokim namba wan kopi bilong Lo. Long mun paslain long taim Moses i dai, em i tokim ol Israel: “Long de yupela bai i brukim wara Jordan na i go kamap long dispela graun God, Bikpela bilong yumi, i givim yupela, orait yupela i mas kisim ol bikpela ston na karamapim long simen na raitim tok bilong dispela olgeta lo antap long ol ston.” (Lo 27:1-4) Taim ol i bagarapim Jeriko na Ai pinis, ol Israel i bung long maunten Ebal, long namel bilong Graun Bilong Promis. Long dispela ples Josua i raitim long ol ston bilong wanpela alta “dispela lo bipo Moses i bin raitim.” (Josua 8:30-32) Bilong katim long ston ol dispela lo, i mas i gat ol man i save long rit na rait. Dispela i makim olsem ol Israel i gat save long raitim stret kopi bilong ol skripsa holi bilong ol.
Ol Tok Bilong Baibel i Stret
Bihain long taim bilong Moses na Josua, ol i bin wokim sampela buk moa long tok Hibru, na ol i raitim long han sampela kopi bilong en. Taim ol dispela kopi i olpela pinis na i laik bagarap, ol i mas raitim sampela nupela kopi gen. Ol i bin mekim dispela wok inap planti handet yia.
Tasol maski ol i was gut tru taim ol i wokim ol kopi bilong Baibel, sampela liklik popaia i kamap. Tasol yu ting ol dispela liklik popaia i senisim tok bilong Baibel? Nogat. Ol dispela popaia i liklik tru na i no senisim mining bilong ol tok bilong Baibel, na dispela i kamap klia long wok bilong sampela saveman long skelim ol narapela narapela olpela rait bilong Baibel.
Tingting bilong Jisas Krais long ol buk bilong Baibel ol i bin raitim long pastaim i strongim bilip bilong ol Kristen olsem ol tok bilong Baibel Holi i stret. Ol tok bilong Jisas olsem, “Ating yupela i no bin ritim long buk bilong Moses?” na “Bipo Moses i bin givim lo long yupela,” ol dispela tok i soim olsem ol kopi bilong Baibel ol i bin raitim long han na i stap yet long taim Jisas i stap long graun, tok bilong ol i stret. (Mak 12:26; Jon 7:19) Na tu, Jisas i strongim tok olsem olgeta tok bilong Ol Skripsa Hibru i stret, em i tok: “Olgeta samting bipo ol i raitim long mi long lo bilong Moses na long buk bilong ol profet na long Buk Song, dispela olgeta samting i mas kamap tru.”—Luk 24:44.
Olsem na i gat as na yumi ken bilip olsem ol i bin raitim stret ol kopi bilong Baibel Holi kirap long bipo yet na i kam inap nau. I olsem profet Aisaia i bin tok: “Gras i save drai, na ol plaua i save pundaun. Tasol tok bilong God bilong yumi i save stap oltaim oltaim.”—Aisaia 40:8.
[Ol Futnot]
a Josua, em i bin stap olsem 1,500 yia paslain long Krais, em i stori long wanpela taun bilong Kenan, ol i kolim Kiriat Sefer, mining bilong en, “Taun Bilong Buk” o “Taun Bilong Kuskus.”—Josua 15:15, 16.
b Kisim Bek 24:4, 7; 34:27, 28 na Lo 31:24-26 i tok long Moses i bin raitim ol lo long wanpela buk. Na Lo 31:22 i tok em i bin raitim wanpela song, na Namba 33:2 i tok em i bin raitim nem bilong ol ples ol i bin raun long en long ples nating.
[Piksa long pes 18]
Wanpela kuskus bilong Isip i mekim wok bilong em
[Piksa long pes 19]
Ol olpela buk tru bilong Baibel i bin kamap long taim bilong Moses