Wanem Taim Ol i Bin Raitim Baibel?
Baibel em i narapela kain buk. Winim 3 bilion manmeri i tingim Baibel olsem buk i holi. Kirap long bipo na i kam inap long nau, ol man i bin baim planti Baibel tru, winim olgeta narapela buk. Ol i bin prinim olsem 6 bilion (Baibel olgeta o hap bilong Baibel) long winim 2,400 tokples.
TRU, planti man moa yet i save ritim Baibel, winim olgeta narapela buk, tasol ol man i kamapim kain kain tingting long wanem taim ol i bin raitim Baibel, na moa yet Ol Skripsa Hibru, em planti ol i save kolim Olpela Testamen. Ating yu bin ritim sampela tingting bilong ol i kamap long ol nius samting, o yu bin lukim ol saveman i kamapim tingting bilong ol long TV. Daunbilo i gat sampela tok bilong ol dispela man.
▪ “Ol i bin raitim klostu olgeta tok bilong Baibel long yia 800 i kam inap 500 B.C.E., o namel long taim bilong profet Aisaia na profet Jeremaia.”
▪ “Insait long 200 yia i go pinis, ol saveman bilong Baibel i ting ol i bin raitim na wokim Baibel Hibru long taim bilong gavman Persia na Grik (kirap long 500 i kam inap 100 B.C.E.).”
▪ “Olgeta ves bilong Baibel Hibru olsem i stap long nau, ol i bin raitim long taim bilong gavman Grik (namel long yia 200 na 1 [B.C.E.]).”
Ol Kristen i save bilip olsem “God em i as bilong olgeta tok i stap long Rait Holi,” ol i mas ting olsem wanem long ol dispela kain kain tingting i pait wantaim? (2 Timoti 3:16) Bilong painim bekim bilong dispela askim, yumi ken skelim tupela samting.
Ol Yia Baibel Yet i Makim
Baibel Hibru i kolim planti yia i makim taim ol samting i bin kamap. Ol dispela yia Baibel i kolim i soim olsem ol buk i stap paslain ol i bin raitim long taim bilong Moses na Josua, olsem 3,500 yia samting i go pinis.a Samuel, Devit, Solomon na sampela moa ol i bin raitim sampela hap moa namel long yia 1100 na 1000 B.C.E. samting. Bihain long en i gat ol buk i stori long ol samting i bin kamap, na sampela buk i gat narapela stail bilong raitim tok, na sampela i gat ol tok profet long en, em ol i bin raitim kirap long yia 900 i kam inap 450 B.C.E. samting.
Sampela kopi o ol liklik hap bilong ol dispela buk bilong Baibel i stap namel long Ol Detsi Skrol—Buk Esta tasol, nogat. Ol saveman i bin mekim wok long kabon 14, na ol i skelim ol rait bilong bipo yet, na dispela i strongim tok olsem yia bilong ol olpela hap tru bilong ol dispela rait em namel long 200 na 100 B.C.E.
Ol Man Bilong Sutim Tok Long Baibel i Tok Wanem?
Sampela man i gat tupela tingting long ol yia Baibel i makim, long wanem, Baibel yet i tok olsem spirit bilong God i bin kamapim ol tok bilong en. Long buk The Old Testament Documents, Profesa Walter C. Kaiser, Jr., i tok long dispela samting olsem: ‘Ol man i no inap bilip long Baibel, long wanem, Baibel yet i tok God i bin kamapim ol tok bilong en na i toktok long ol mirakel na long God.’ Ol saveman i gat tingting bilong graun tasol, ol i tok yumi mas glasim gut ol tok bilong Baibel olsem yumi save glasim gut tok bilong ol narapela buk.
Inap sampela haptaim, ol i bin kamapim tok bilong Darwin long evolusen bilong soim olsem ol lotu i wok long senis senis, olsem pasin bilong lotuim ol diwai, maunten samting, na bihain ol i lotuim ol kain kain god, na bihain moa ol i lotuim wanpela god tasol. Sampela man i tok, ol buk bilong Baibel i kam paslain ol i stori long ol man i bin lotuim wanpela God tasol, olsem na ol i bin kirap raitim Baibel bihain tru long ol yia Baibel i makim.
Ol i bin sutim planti kain kain tok long Baibel. Wanpela buk dikseneri bilong Olpela Testamen i sutim tok long pasin bilong Baibel long kolim ol tok, na em i tok sampela stori bilong ol samting i bin kamap bipo i no stret tumas, na sampela tok i no stret wantaim bilip bilong ol lain bilong bipo, na ol kain samting olsem.
Tru, planti saveman i gat narapela narapela tingting long yia ol i bin raitim ol buk bilong Baibel, tasol planti ol i wanbel long tok bilong Profesa R. E. Friedman. Em i tok: “Insait long planti handret yia ol man bilong raitim buk long bipo yet ol i bin raitim ol stori i gat ol naispela tok, na ol tok bilong ol manmeri bilong dispela taim, na ol buk bilong lo. Orait nau ol man bilong stretim ol tok bilong en ol i bin kisim ol tok na stori bilong ol dispela rait na ol i kamapim Baibel.”
Buk Faith, Tradition, and History i stori long ol dispela kain kain tingting bilong ol saveman long Baibel. Tasol em i tok: “Tru, ol saveman i wanbel long ol i no bilip long Baibel na ol i bilip strong long ol tok na tingting bilong ol yet, tasol narapela i no wanbel liklik long tingting bilong narapela.”
Sambai Long Ol Yia Baibel Yet i Makim
Ol olpela buk tru bilong Baibel, ol i bin raitim long wanpela kain pepa i save bagarap. Olsem na yumi no ken ting ol rait bilong pastaim tru, olsem ol rait bilong Moses, Josua, Samuel, o Devit, ol i stap yet na ol man inap painim, nogat. Tasol yumi inap kisim save long ol samting i bin kamap bipo, na dispela i kamapim olsem i stret yumi bilip long ol yia Baibel i makim, olsem sampela saveman i gat nem na ol man bilong painim ol samting bilong bipo i mekim. Dispela i givim wanem save long yumi? Yumi ken tingim sampela eksampel.
▪ Olsem wanem? I gat sampela rait i bin stap inap 3,500 yia i go pinis long hap bilong Midel Is, taim Moses na Josua i bin stap, olsem Baibel i makim? Long Mesopotemia na Isip bilong bipo, ol i bin raitim tok bilong ol samting i bin kamap, ol samting bilong lotu, ol lo, na ol stori. Na olsem wanem long Moses na ol Israel? Buk Dictionary of the Old Testament: Pentateuch i tok: ‘I no gat as na yumi gat tupela tingting olsem i gat sampela rait ol i bin wokim long bipo, olsem long yia 1550 i go 1200 B.C.E. samting long hap bilong Kenan.’ Na buk i tok moa: ‘Taim yumi tingim pasin bilong bipo long raitim stori bilong ol samting, i no gat as na yumi ting ol buk ol i tok Moses i bin raitim, o ol narapela buk, i no bin stap.’—Kisim Bek17:14; 24:4; 34:27, 28; Namba 33:2; Lo 31:24.
▪ Olsem wanem? Ol man bilong raitim Baibel i bin mekim wok long sampela rait bilong bipo yet bilong strongim tok bilong ol? Yes, sampela i bin kamapim ol tok bilong ‘ol buk,’ ating em ol pepa i gat rait bilong ol samting bilong gavman, o nem bilong ol lain tumbuna, o stori bilong ol samting i bin kamap bipo, o pepa we ol i bin raitim ol samting bilong lain na famili bilong ol man.—Namba 21:14; Josua 10:13; 2 Samuel 1:18; 1 King 11:41; 2 Stori 32:32.
▪ Olsem wanem na ol i no bin painim sampela rait bilong Baibel i olpela tru, winim Ol Detsi Skrol? Nius Biblical Archaeology Review i tok: “Long planti hap bilong Palestain, i no gat sampela rait ol i wokim long pitpit na skin bilong animal i stap yet—long ol ples drai tasol, olsem long hap bilong Detsi i gat sampela i stap yet. Ol dispela samting i save bagarap kwik long hap i gat graun malumalum. Olsem na taim ol i no bin painim ol dispela rait, dispela i no makim olsem ol i no bin i stap.” Ol i painim pinis planti mak bilong bipo em ol i bin wokim long klei na ol i save pasim ol pas long en. Ol rait i stap long pepa ol i wokim long pitpit na long skin bilong animal, ol i bagarap pinis long paia o graun malumalum, tasol ol dispela mak ol i wokim long klei ol i stap yet. Sampela bilong ol dispela mak i bilong bipo yet, olsem long yia 850 i kam inap 450 B.C.E.
▪ Olsem wanem ol i bin lukautim ol rait bilong Baibel na ol i stap yet? Buk The Bible as It Was i tok: “Ol stori, ol song, ol lo, na ol tok profet i hap bilong Baibel nau yumi holim, yumi ken ting ol i bin raitim ol kopi bilong en planti planti taim insait long ol yia ol i bin raitim Baibel long en. . . . Sapos ol i bin wokim ol kopi bilong ol dispela rait insait long ol yia ol i bin raitim Baibel long en, yumi ken save ol i mekim olsem, long wanem, ol i bin mekim wok long en; ol dispela rait i bin bosim ol samting long i stap bilong ol long olgeta de. . . . Ol man i no ken wokim planti kopi bilong wanpela buk sapos i no gat wok bilong en.”—Lo 17:18; Sindaun 25:1.
Insait long 1,500 yia samting i kam inap long taim bilong ol aposel, ol i bin raitim raitim ol kopi bilong ol buk bilong Baibel i olpela tru. Ol i was gut na raitim stret ol tok ol i kopim, na ‘ol i wok long stretim stretim ol pasin bilong bipo yet long kolim ol tok na pasin bilong spelim ol tok na bai i stret long ol tok bilong ol man bilong dispela taim, em pasin ol i bin mekim long olgeta hap bilong Is.’ (Buk On the Reliability of the Old Testament)b Em nau, i no gat as na ol man i sutim tok long pasin na stail bilong raitim ol tok bilong Baibel, a?
Wanem Taim Ol i Bin Raitim Baibel?
Ol rait bilong Baibel ol i bin raitim long taim bilong Moses, Josua, Samuel, na ol narapela, long nau ol i no stap, olsem na yu ting i stret long tok, ol i no bin raitim ol buk bilong Baibel long bipo yet olsem ol i bin tok? Planti saveman i wanbel long tok, maski long nau i no gat ol dispela rait bilong bipo yet, dispela i no makim olsem ol i no bin stap. Tingim dispela: Ol kain pepa ol i bin raitim Baibel long en na i save bagarap kwik, yu ting ol inap i stap gut i kam inap long nau? Olsem, saveman bilong ol samting bilong Isip, em K. A. Kitchen, i ting, klostu olgeta rait long pepa ol i bin wokim long pitpit long Isip paslain long taim bilong ol Grik na Rom, ol i bagarap pinis.
Ol man i save rispek long Baibel ol i ken askim ol yet olsem: ‘Jisas i gat wanem tingting long Baibel Hibru?’ Long taim bilong em ol man i no tok pait long wanem taim ol man i bin raitim Baibel. Olsem ol narapela Juda long dispela taim, Jisas i bilip long ol tok bilong Baibel Hibru i makim yia bilong ol samting i bin kamap. Yu ting em i bilip olsem Moses i bin raitim ol olpela buk tru bilong Baibel?
Jisas i bin stori long ol rait bilong Moses. Olsem: Em i toktok long “buk bilong Moses.” (Mak 12:26; Jon 5:46) Em i kamapim sampela stori bilong Buk Stat (Matyu 19:4, 5; 24:37-39); Kisim Bek (Luk 20:37); Wok Pris (Matyu 8:4); Namba (Matyu 12:5); na Lo (Matyu 18:16). Em i tok: “Olgeta tok i makim mi long Lo bilong Moses na long ol rait bilong ol Profet na ol Song, ol i mas kamap tru.” (Luk 24:44) Sapos Jisas i bilip olsem tru tru Moses na ol narapela i bin raitim ol dispela tok bilong Baibel, orait yumi ken save, em i bilip tu olsem ol yia Baibel Hibru i makim, ol i stret tru.
Orait, wanem taim ol i bin raitim Baibel? Yumi inap bilip long ol yia Baibel yet i makim? Yumi bin kamapim tingting bilong planti saveman na ol tok bilong Baibel yet, na ol samting i bin kamap bipo, na tingting bilong Jisas. Taim yu tingim ol dispela samting, bekim bilong yu bai kamapim olsem yu wanbel long tok bilong Jisas taim em i beten long Papa bilong em, God Jehova, na i tok: “Tok bilong yu em i tok i tru”?—Jon 17:17.
[Ol Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long ol yia Baibel i makim, lukim buk Insight on the Scriptures, Volium 1, pes 447-467, em ol Witnes Bilong Jehova i wokim.
b Lukim stori “Ol Kuskus Bilong Bipo na Buk Bilong God,” long Wastaua bilong Mas 15, 2007, pes 18-20.
[Sat/Ol Piksa long pes 20-23]
(For fully formatted text, see publication)
(Sat i soim yia ol i raitim pinis ol buk bilong Baibel)
2000 B.C.E.
1800
[Piksa]
Ol kuskus bilong Isip i bin raitim ol buk paslain long taim bilong Moses
[Kredit Lain]
© DeA Picture Library/Art Resource, NY
1600
[Piksa]
Moses i raitim pinis Buk Stat long 1513 B.C.E., na em i raitim long ol pepa i save bagarap
Stat 1513 B.C.E.
Josua
1400
1200
Samuel
1000 B.C.E.
[Piksa]
Planti handret mak ol i wokim long klei i stap yet
Bilong yia 900 i kam inap 500 B.C.E.
Jona
800
Aisaia
600
Jeremaia
Daniel
[Piksa]
Wanpela pas ol i raitim long pepa na pasim long rop na mak ol i wokim long klei
Bilong yia 449 B.C.E.
[Kredit Lain]
Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour
400
200
[Picture]
Ol i bin karamapim Ol Detsi Skrol long laplap na putim long ol botol. Ol i olpela rait tru bilong Baibel ol i bin painim
Bilong yia 200 i kam inap 100 B.C.E.
[Kredit Lain]
Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem