Ol Ostraka Bilong Bipo i Strongim Tok Bilong Baibel
GOD yet i bin kamapim ol tok bilong Baibel. (2 Timoti 3:16) Ol stori bilong en long ol samting bilong bipo, olsem ol man, ol ples, na ol samting long sait bilong lotu na bilong wok politik, ol dispela stori i stret. I no olsem yumi mas wet long ol saveman i painim ol samting long graun na nau yumi ken bilip long tok bilong Baibel, nogat. Tasol ol samting ol saveman i painim long graun i helpim yumi long kliagut long ol stori bilong Baibel.
Taim ol saveman i digim graun bilong painim ol samting bilong bipo, planti taim ol i save painim ol hap hap sospen graun. Ol man i save kolim ol dispela hap hap sospen graun, olsem ostraka—dispela tok i kam long wanpela tok Grik, mining bilong en “sel.” Ostraka i no gat bikpela pe, na long planti hap bilong Midel Is, na tu, long Isip na Mesopotemia, ol man i save yusim ol ostraka olsem samting bilong rait long en. Ol i yusim ostraka long wankain pasin olsem ol man i save yusim ol notbuk samting long nau, na ol i yusim ostraka long raitim ol tok bilong kontrak na raitim samting bilong akaun na samting ol i baim o salim. Ol i save yusim ing long raitim ol tok long ostraka, na long sampela ostraka ol i raitim wanpela tok tasol na long sampela ol i raitim planti sentens liklik.
Long Israel, ol saveman i digim graun na ol i painim planti ostraka bilong taim bilong ol man i bin raitim Baibel. Ol i bungim ol dispela ostraka long grup grup, na yumi laik skelim gut 3-pela grup i bilong ol yia namel long 600 na 800 B.C.E., long wanem, ol i strongim sampela stori bilong Baibel long ol samting i bin kamap bipo. Em ostraka bilong Samaria, ostraka bilong Arat, na ostraka bilong Lakis. Orait nau yumi ken skelim gut wan wan bilong ol dispela 3-pela grup.
Ostraka Bilong Samaria
Samaria i bin i stap olsem biktaun bilong 10-pela lain bilong Israel long hap not i go inap long taim ol Asiria i daunim dispela taun long yia 740 B.C.E. Long 1 King 16:23, 24, Baibel i stori long olsem wanem taun Samaria i bin kamap, na em i tok: “Long namba 31 yia bilong Asa i stap king bilong Juda [947 B.C.E.], Omri i kamap king bilong Israel. . . . Na bihain Omri i baim wanpela hap graun i gat liklik maunten, na long dispela maunten em i wokim taun i gat strongpela banis. . . . Em i givim nem Samaria long dispela taun.” Dispela taun i bin stap i kam inap long taim bilong ol Rom na ol i senisim nem bilong en na kolim Sebaste. Bihain long yia 500 C.E. samting, dispela taun i pinis olgeta na i no stap moa.
Long 1910, taim ol saveman i digim graun bilong painim ol samting long taun Samaria bilong bipo, ol i painim sampela ostraka bilong yia 700 B.C.E. samting. Ol rait i stap long ol dispela ostraka i kamapim ripot bilong hamas wel na wain ol i kisim long ol ples i stap klostu na bringim i kam long Samaria. Buk Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World i stori long dispela samting na i tok: “Ol dispela 63 ostraka ol i bin painim long 1910 . . . ol i bikpela samting tru. Samting ol i stori long en i no bikpela samting . . . tasol bikpela samting em ol nem bilong lain Israel, nem bilong ol lain tumbuna, na nem bilong ol ples em ostraka bilong Samaria i kolim.” Olsem wanem ol dispela nem i strongim ol stori bilong Baibel?
Taim ol Israel i kisim Graun Bilong Promis na tilim namel long 12-pela lain bilong ol, dispela hap we Samaria i stap long en em i stap long graun bilong lain Manase. Josua 17:1-6 i kamapim olsem 10-pela tumbuna pikinini man long lain Manase—em ol tumbuna pikinini i kamap long tumbuna pikinini bilong em, Gileat—ol i kisim ol hap graun long dispela hap we Samaria i stap long en. Ol dispela tumbuna pikinini em Abieser, Helek, Asriel, Sekem, na Semida. Namba 6 tumbuna pikinini, Hefer, i no gat ol tumbuna pikinini man, tasol em i gat 5-pela tumbuna pikinini meri—Mala, Noa, Hokla, Milka, na Tirsa—na olgeta wan wan bilong ol i kisim wanpela hap graun.—Namba 27:1-7.
Ostraka bilong Samaria i kolim nem bilong 7-pela bilong ol dispela tumbuna pikinini—em i kolim nem bilong olgeta 5-pela pikinini man bilong Gileat na nem bilong 2-pela tumbuna pikinini meri bilong Hefer, em Hokla na Noa. Buk NIV Archaeological Study Bible i tok: “Ol dispela nem i stap long Ostraka Bilong Samaria i wanbel long tok Baibel i mekim olsem lain Manase i bin sindaun long dispela hap.” Olsem na ol dispela ostraka i strongim tok bilong Baibel long ples ol Israel i bin sindaun long en long pastaim.
Ostraka bilong Samaria i strongim tu stori bilong Baibel long i stap bilong ol Israel long sait bilong lotu. Long dispela taim we ol i bin raitim ol dispela ostraka, ol Israel i bungim lotu bilong Jehova wantaim lotu bilong god bilong lain Kenan, em god Bal. Tok profet bilong Hosea—em tu i bin raitim dispela tok bihain long yia 700 B.C.E. samting—i bin tok profet long wanpela taim bai kamap na lain Israel bai tanim bel na kolim Jehova olsem “Yu man bilong mi” na ol bai i no tok moa olsem “Yu Bal, yu Bikpela bilong mi.” (Hosea 2:16, 17) Sampela nem i stap long ostraka bilong Samaria i gat ol kain mining olsem “Bal em i papa bilong mi,” na “Bal i save singsing,” na “Bal i gat strong,” na “Bal i save tingim ol samting.” Sapos yu bungim olgeta nem bilong ol manmeri husat i gat hap tok i makim Jehova o Bal i stap long en, bai yumi lukim olsem 61 pesen i gat hap tok i makim Jehova na 39 pesen i gat hap tok i makim “Bal.”
Ostraka Bilong Arat
Arat em i wanpela taun bilong bipo na em i bin stap long hap saut bilong Jerusalem, long Negev, em hap we ren i no save pundaun tumas. Taim ol saveman i digim graun long Arat, ol i painimaut olsem inap 6-pela narapela narapela taim ol Israel i bin wokim taun i gat strongpela banis long dispela hap kirap long taim Solomon i stap king (1037-998 B.C.E.) na i kam inap long taim Babilon i bagarapim Jerusalem long yia 607 B.C.E. Ol i painim planti ostraka em ol i bilong taim bilong ol man i bin raitim Baibel, na ol i planti tru winim namba bilong ol arapela ostraka ol i bin painim. I gat moa long 200 bilong ol dispela ostraka ol i bin raitim long tok Hibru, tok Aram, na sampela narapela tok ples.
Sampela ostraka bilong Arat i strongim stori bilong Baibel long ol lain pris. Olsem: Wanpela ostraka i gat rait i tok long “lain Kora,” olsem Kisim Bek 6:24 na Namba 26:11 i stori long en. Ol tok i go pas long Song 42, 44-49, 84, 85, 87, na 88 i kamapim olsem ol dispela song i bilong “lain Kora.” Ol arapela man long lain pris em nem bilong ol i stap long dispela ostraka em Pasur na Meremot.—1 Stori 9:12; Esra 8:33.
Na i gat narapela samting tu yumi laik tingim: Ol i digim graun na painim ol samting bilong dispela taun i gat strongpela banis, em ol i bilong dispela haptaim paslain tasol long ol Babilon i bagarapim Jerusalem. Namel long ol pipia bilong dispela taun, ol i painim wanpela ostraka i gat sampela tok em ol i raitim i go long komanda bilong ami bilong dispela taun. Buk The Context of Scripture i tok sampela hap tok bilong dispela ostraka i tok olsem: “Tok i go long bikman bilong mi, Eliasip. Yawe [Jehova] yet i ken mekim gut long yu. . . . Dispela samting yu bin tokim mi long mekim: olgeta samting i orait nau: em i stap long tempel bilong Yawe.” Planti saveman i ting dispela tempel em ostraka i kolim em tempel i stap long Jerusalem, em ol i bin wokim long taim bilong Solomon.
Ostraka Bilong Lakis
Olpela taun bilong Lakis, em taun i gat strongpela banis, em i stap longwe long Jerusalem inap 43 kilomita long hap bilong saut–wes. Long 1930, taim ol saveman i digim graun, ol i painim sampela ostraka na 12-pela bilong ol em ol pas ol i tok em i “bikpela samting tru . . . ol i stori gut long ol samting bilong wok politik na ol hevi i kamap taim ol Juda i wok long redi na wetim Nebukatnesar [King Bilong Babilon] long kam pait long ol.”
Sampela pas, em ol i tok ol i bikpela samting tru, em ol pas i go i kam namel long wanpela nambatu ofisa na Yaos, ating em i komanda bilong ami long Lakis. Pasin bilong toktok ol i yusim long dispela pas i wankain long pasin bilong toktok em Jeremaia i yusim long raitim ol buk bilong em—Jeremaia i bin i stap long wankain taim ol i raitim dispela pas i stap long ostraka. Orait nau skelim olsem wanem 2-pela bilong ol dispela pas i strongim stori bilong Baibel long ol samting nogut i bin kamap long dispela taim.
Long Jeremaia 34:7, profet Jeremaia i stori long “dispela taim ol ami bilong king bilong Babilon i wok long pait long Jerusalem na long taun Lakis na Aseka. Ol birua i kisim pinis olgeta arapela taun bilong kantri Juda i gat strongpela banis, na dispela tripela taun tasol i stap yet.” Man husat i bin raitim wanpela Pas Bilong Lakis em tu i stori long wankain samting. Em i raitim stori olsem: “Mipela i wet long lukim paia bilong Lakis ol i laitim bilong toksave . . . , long wanem, mipela i no inap moa long lukim taun Aseka.” Planti saveman i ting dispela i makim olsem ol Babilon i daunim pinis Aseka na ol i go bilong daunim Lakis. Wanpela samting long dispela stori em yumi ken tingim em dispela tok long “paia.” Tok bilong Jeremaia 6:1 long tok Hibru i stori long pasin bilong laitim paia bilong salim tok i go long narapela.
Ol saveman i ting tu olsem narapela Pas Bilong Lakis i strongim stori bilong profet Jeremaia na profet Esekiel olsem king bilong Juda i bin bikhet long Babilon na i laik kisim helpim long Isip. (Jeremaia 37:5-8; 46:25, 26; Esekiel 17:15-17) Pas Bilong Lakis i tok: “Wokman bilong yu i kisim pinis dispela tok: Jeneral Konyahu, em pikinini man bilong Elnatan, em i go pinis long hap saut bambai em i ken i go insait long Isip.” Ol saveman i tok dispela pasin i makim olsem em i laik kisim helpim long ami bilong Isip.
Ostraka bilong Lakis i kolim tu sampela nem i stap long Buk Jeremaia, olsem Neria, Jasania, Gemaria, Elnatan, na Hosaia. (Jeremaia 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Yumi no save ol dispela nem i makim ol wankain man em nem bilong ol i stap long Baibel o nogat. Tasol Jeremaia tu i bin i stap long dispela taim ol i raitim ol dispela ostraka, olsem na i gat as long yumi tingim dispela samting.
Samting i Wankain
Ol ostraka bilong Samaria, Arat, na Lakis, ol i strongim sampela samting Baibel i stori long en. Sampela bilong ol dispela samting em nem bilong ol lain tumbuna, nem bilong ol ples, na stori bilong ol samting long sait bilong lotu na wok politik bilong dispela taim bipo. Tasol i gat wanpela samting i wankain long olgeta 3-pela grup bilong ol ostraka, na dispela em i bikpela samting tru.
Ol pas i stap long ol ostraka bilong Arat na Lakis i kamapim ol kain tok olsem “Jehova i ken givim bel isi long yu.” Long 7-pela ostraka bilong Lakis, nem bilong God i stap inap 11-pela taim olgeta. Na tu, planti nem bilong lain Hibru long olgeta 3-pela grup bilong ol ostraka, ol i gat sotpela tok i makim nem bilong Jehova. Ol dispela ostraka i strongim tok olsem long dispela taim bipo, ol Israel i save yusim nem bilong Jehova long toktok bilong ol long olgeta de.
[Piksa long pes 13]
Wanpela ostraka ol i painim long ol pipia bilong taun Arat, em pas i go long wanpela man, nem bilong em Eliasip
[Kredit Lain]
Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority
[Piksa long pes 14]
Wanpela Pas Bilong Lakis i kolim nem bilong God
[Kredit Lain]
Photograph taken by courtesy of the British Museum