Tel Arat i Stap Olsem Witnes
Wanpela taun i lus pinis. Wanpela tempel, em stori bilong en i stap hait. Planti olpela rait i stap long ol bikpela hul insait long ston. Bai yu ting ol inap wokim gutpela muvi long en bilong kamapim long TV, a? Tru tumas, ol dispela samting na planti samting moa i bin i stap hait insait long wesan bilong Tel Arat, long Israel, i go inap long taim ol saveman bilong digim graun i bin painim ol dispela samting.
LONG nau, long ai bilong ol turis, taun Arat i wankain olsem planti narapela taun bilong Israel. I gat 27,000 manmeri ol i sindaun long dispela taun, na em i stap long ples drai nating bilong Judia long hap wes bilong raunwara Detsi. Tasol dispela taun Arat bilong bipo long Israel i bin stap longwe olsem 8 kilomita long hap wes. Long dispela hap yet ol lain bilong digim graun ol i wok isi isi na rausim wesan i go i go na ol i painim planti haus samting na planti olpela rait.
Ol i painim ol dispela rait long ol hap hap sospen graun ol i bin raitim ol tok long en. Ol i bin mekim olsem long taim bilong ol man i raitim Baibel. Taim ol i digim graun long Tel Arat, ol i painim planti rait moa yet, winim ol narapela rait ol i bin painim long Israel. Tasol ol samting ol i bin painim long Tel Arat i bikpela samting olsem wanem?
Ol rait ol i bin painim long Tel Arat i kamapim ol samting Baibel i stori long en insait long sampela handet yia, kirap long taim ol hetman i bin bosim Israel na i go inap long taim ol Babilon i kam pait na bagarapim Juda long 607 B.C.E. Olsem na ol dispela samting ol i bin painim i strongim tok olsem ol samting Baibel i stori long en i stret tru. Na ol i kamapim klia olsem ol manmeri long Israel bilong bipo ol i gat wanem tingting long nem bilong God.
Arat na Ol Stori Bilong Baibel
Tru, Baibel i no stori tumas long Arat. Tasol bipo dispela taun i bin stap long wanpela bikrot we ol bisnisman i karim ol kago bilong ol i go i kam long ol narapela hap. Olsem na ol stori ol i bin raitim bilong ol samting i bin kamap bipo na ol rait ol i painim pinis insait long graun i makim olsem planti taim ol narapela lain i bin kam pait na kisim dispela taun bilong bipo na bagarapim olgeta, na bihain ol i wokim gen, i go i go olsem. Ol i bin wokim taun planti taim, na dispela i mekim na graun em taun i bin stap long en i hip i go antap olsem liklik maunten.
Namba wan taim Baibel i stori long Arat em taim ol Israel i bin wokabaut long ples drai nating klostu 40 yia pinis. Bihain liklik long taim brata bilong Moses, em Aron, i dai pinis, lain bilong God i wokabaut klostu long hap saut bilong boda bilong Graun Bilong Promis. I luk olsem king bilong Arat, em bilong Kenan, i ting em i no gat hatwok long daunim ol dispela lain i wokabaut long ples drai nating. Em i kirapim pait long ol. Tasol God Jehova i helpim ol Israel na ol i winim pait na bagarapim taun olgeta, tasol i luk olsem sampela manmeri i bin abrusim bagarap.—Namba 21:1-3.
Ol Kenan i kirap kwik long wokim gen dispela taun bilong ol. Sampela yia bihain Josua i kamap long dispela hap na em i kirapim pait long hap bilong not na i kam, na em i pinisim olgeta Kenan bilong ‘ples maunten, na bilong distrik Negev,’ na wanpela birua i pait long em, em king bilong “Arat.” (Josua 10:40; 12:14) Bihain, ol lain tumbuna pikinini bilong Hobap bilong lain Kin, em ol i bin kam i stap wantaim ol Israel bilong helpim ol taim ol i wokabaut long ples drai nating, ol i sindaun olgeta long dispela hap bilong Negev.—Hetman 1:16.
Ol Samting Ol i Painim Pinis
Ol pipia ston samting bilong taun Tel Arat i tokim yumi long sampela samting moa i bin kamap bihain long dispela na i helpim ol stori bilong Baibel. Olsem: Ol saveman bilong digim graun ol i painim planti strongpela banis. Ating sampela ol i bin stap long taim bilong King Solomon, em i gat nem long wokim planti taun. (1 King 9:15-19) Sampela samting ol i painim taim ol i digim graun, em i makim olsem taun i bin paia olgeta, na ol i ting dispela i bin kamap long yia 900 B.C.E. samting. Em klostu long taim King Sisak bilong Isip i kam pait long taun, olsem 5-pela yia bihain long taim Solomon i dai. Long Karnak long saut Isip, i gat wanpela banis ol i bin katim ol piksa i stori long dispela pait na i gat lista bilong planti taun ol i bin lus long pait, na wanpela em Arat.—2 Stori 12:1-4.
Samting yumi tingim tru em planti bilong ol 200 hap hap sospen graun i gat ol nem Hibru i stap long en, em ol nem i stap tu long Baibel, olsem Pasur, Meremot, na ol pikinini man bilong Kora. Sampela rait i stori long ol wok samting bilong ples, ol i kirapim moa yet tingting bilong yumi, long wanem, ol i kamapim nem bilong God. Ol i raitim dispela nem long 4-pela leta Hibru olsem יהוה (YHWH), na God i Gat Olgeta Strong em wanpela tasol i gat dispela nem. Bihain planti ol i kisim tingting kranki na ol i bilip olsem sapos ol i kolim o raitim nem bilong God, i olsem ol i tok bilas long God. Tasol ol dispela rait ol i painim long Tel Arat—na planti rait moa ol i bin painim—i strongim tok olsem long taim ol man i bin raitim Baibel ol i bin kamapim nem bilong God long olgeta taim, olsem long taim ol i givim gude long ol man, o ol i laik givim blesing long man. Wanpela rait i tok: “Tok i go long bikman bilong mi, Eliasip. Yawe [Jehova] yet i ken mekim gut long yu. . . . Em i stap long tempel bilong Yawe.”
Tasol olsem wanem long dispela tempel yumi bin toktok long en long kirap bilong dispela stori? Wanpela haus long Tel Arat, ol man i gat kain kain tingting long en, em i wanpela tempel i gat alta na em i bilong taim bilong ol Juda bilong bipo. Em i liklik long tempel bilong Solomon long Jerusalem, tasol planti samting long en i wankain olsem tempel bilong Solomon. I gat wanem as na ol i bin wokim dispela tempel bilong Arat? Na wanem taim ol i bin wokim? Ol i bin mekim wanem wok long en? Ol saveman i no klia long dispela.
Jehova i bin tokaut klia olsem em i orait long dispela tempel long Jerusalem tasol bilong mekim ol bikpela de bilong lotu na bilong mekim ol ofa. (Lo 12:5; 2 Stori 7:12) Olsem na ol lain i bin wokim tempel long Arat ol i bikhet long Lo Bilong God, ating long taim i gat planti alta na kain kain pasin bilong lotu, na dispela i pulim planti manmeri na ol i lusim pasin bilong lotu tru long Jehova. (Esekiel 6:13) Sapos olsem, orait yumi ken ting ol i bin rausim dispela haus bilong mekim lotu giaman long taim Hesekia o Josaia i mekim wok bilong stretim bek lotu bilong Jehova, olsem 700 yia samting paslain long Krais.—2 Stori 31:1; 34:3-5, 33.
Tru tumas, ol stori bilong Arat i stap yet i skulim yumi long sampela bikpela samting. Ol samting i bin hait insait long graun inap planti handet yia na ol i painim pinis, ol i strongim ol tok bilong Baibel, na i soim yumi olsem lotu nogut i bin kamap na i giaman na tok em lotu i tru, tasol bihain em i pinis, na i soim yumi tu olsem long pasin rispek ol i bin kolim nem bilong Jehova planti taim.
[Mep/Piksa long pes 23]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
JERUSALEM
Raunwara Detsi
Arat
Tel Arat
[Kredit Lain]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Piksa long pes 24]
Liklik hap bilong wanpela banis we ol i bin katim ol piksa long Karnak, Isip
[Kredit Lain]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Piksa long pes 25]
Hap tok bilong dispela rait i olsem: “Yawe [ Jehova] yet i ken mekim gut long yu”
[Kredit Lain]
Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority
[Piksa long pes 25]
Wanpela hap bilong tempel long Tel Arat
[Piksa long pes 25]
Em strongpela banis bilong Tel Arat long sait bilong is
[Piksa Kredit Lain long pes 25]
Todd Bolen/Bible Places.com