Laip Stori
Bihainim Rot i Go Long Nupela Taim
Stori Bilong Jack Pramberg
Ausait long Arboga, em wanpela naispela liklik taun long sentral Swiden, ol Witnes Bilong Jehova i gat wanpela brens ofis i gat olsem 80 volantia i wok long en. Mitupela meri bilong mi, Karin, i save sindaun long dispela haus brens na mekim wok. Wanem ol samting i mekim na mitupela i stap long dispela ples?
KLOSTU long yia 1900, wanpela yangpela meri Swiden i gat 15 krismas em i lusim ples na i go long Amerika. Long New York long wanpela haus em ol lain i kam long narapela kantri ol i slip long en, em i bungim wanpela man Swiden i save wok boskru long ol sip. Bihain tupela i marit na ol i kamapim wanpela pikinini man—em mi. Mama i bin karim mi long Bronx, New York, long 1916, long taim bilong Wol Woa 1.
Bihain liklik mipela i go sindaun long Brooklyn, klostu long ples em hetkota bilong ol Witnes Bilong Jehova i stap long nau. Bihain Papa i stori long mi olsem bipo mitupela i bin pilai wantaim wanpela toi sip long wara klostu long Brooklyn Bris, em i stap long ai bilong dispela hetkota. Mi no bin save olsem ol samting i kamap long dispela hap bai mekim bikpela samting long laip bilong mi.
Long 1918 Wol Woa 1 i pinis na inap liklik hap taim pasin bilong bagarapim nating ol man long pait em i pinis long Yurop. Ol soldia i kam bek long ples na ol i painim narapela kain hevi—no gat wok mani na ol i stap rabis. Papa i ting i gutpela sapos mipela i go bek long Swiden, na mipela i mekim olsem long 1923. Mipela i go sindaun long Erikstad, em wanpela liklik ples i stap klostu long tren-stesin, long hap bilong Dalsland. Papa i kirapim bisnis long wok ensinia, na mi go bikpela long dispela ples na go long skul.
Ol i Planim Wanpela Pikinini Kaikai
Bisnis bilong Papa i no wok gut, olsem na long 1932 samting em i kisim wok gen olsem boskru bilong sip. Em nau, mitupela Mama tasol i stap—Mama i gat planti hevi bilong karim na mi mas lukautim dispela bisnis. Wanpela taim Mama i go lukim ankol bilong mi, Johan. Mama i tingting planti long ol hevi i kamap long graun na em i askim Johan: “Yu ting ol dispela hevi bilong graun bai stap olsem tasol?”
Johan i tok: “Nogat.” Orait nau em i tokim Mama long ol tok promis bilong God long pinisim ol pasin nogut na kamapim stretpela wok gavman long graun long rot bilong wanpela Kingdom em Jisas Krais bai stap King bilong en. (Aisaia 9:6, 7; Daniel 2:44) Em i stori gut long Mama olsem dispela Kingdom em Jisas i bin skulim yumi long beten long en, em i wanpela stretpela gavman bai kamapim gutaim olsem Paradais long graun.—Matyu 6:9, 10; KTH 21:3, 4.
Mama i pilim tru ol dispela tok promis bilong Baibel. Em i wok long tok tenkyu long God taim em i go bek long haus. Tasol mitupela Papa i no amamas long Mama i kirap tingim ol samting bilong lotu. Long dispela taim mi lusim ples na mi go sindaun long Trollhättan long westen Swiden, na mi kisim wok long wanpela bikpela woksop. Papa i lusim pinis wok boskru long sip na i no longtaim na em wantaim Mama i go sindaun long dispela hap, na nau mipela stap wantaim gen olsem famili.
Mama i hangre tru long kisim sampela save moa long God, olsem na em i wok long painim ol Witnes Bilong Jehova i stap long dispela hap. Long dispela taim ol i save bung long haus bilong ol narapela narapela Witnes, olsem ol Kristen bilong pastaim i bin mekim. (Filemon 1, 2) Wanpela taim, em taim bilong Mama long singautim ol long mekim miting long haus bilong mipela. Bel bilong em i guria liklik na em i askim Papa long em i ken singautim ol pren bilong em i kam long haus. Papa i tok, “Ol pren bilong yu ol i pren bilong mi tu.”
Olsem na dua i op long ol dispela lain i ken kam long haus. Taim ol i wok long kam insait, mi lusim kwik haus. Tasol bihain, taim ol i kam long haus, mi stap tasol. Ol Witnes i save mekim gutpela pasin pren long mi, na ol tok bilong ol i klia na i gat gutpela tingting long en, na dispela i mekim na mi no tingting nogut moa long ol. Long bel bilong mi i olsem wanpela pikinini bilong kaikai i kru—mi kisim tingting long gutpela samting mi inap wetim i kamap bihain.
Wok Boskru Long Sip
Ating mi bin kisim pasin bilong Papa long laikim solwara, long wanem, mi tu mi kisim wok boskru long sip. Na tu, mi wok long pilim moa yet olsem mi mas i go klostu long God. Taim sip i sua long wanpela hap, oltaim mi save go painim ol Witnes Bilong Jehova. Long Amsterdam, long Holan (nau ol i kolim Netelan), mi go insait long wanpela posofis bilong askim ol long atres bilong ol Witnes. Mipela i toktok i go i kam na bihain ol i givim wanpela atres long mi, na kwiktaim mi go painim dispela ples. Wanpela pikinini meri i gat 10-pela krismas i opim dua na mekim gutpela pasin long mi. Em i no save long mi, tasol wantu mi pilim olsem em wantaim famili bilong em ol i pren bilong mi—em liklik piksa bilong gutpela lain brata tru ol i stap long olgeta hap!
Mipela i no gat wankain tok ples, tasol ol i kamautim wanpela kalenda na lista bilong ron bilong ol tren na ol i kirap wokim wanpela mep, olsem na nau mi kisim save olsem wanpela kibung bai kamap long Harrlem, em wanpela taun i stap klostu. Mi go long kibung, na maski mi no inap save long wanpela tok ol i mekim, mi laikim tru dispela kibung. Orait taim mi lukim ol Witnes i tilim ol tanget bilong singautim ol man i kam long wanpela pablik tok long Sande, mi laik insait long dispela wok. Olsem na mi wok long bungim ol tanget ol man i bin tromoi na mi tilim long ol man.
Wanpela taim sip bilong mi i sua long Buenos Aires, long Ajentina, na mi painim brens ofis bilong ol Witnes Bilong Jehova long dispela hap. Insait i gat wanpela ofis na bakstua. Wanpela meri i sindaun long ofis na i wokim samting olsem kolsiot, na wanpela liklik pikinini meri, ating em pikinini bilong em, i pilai long wanpela doli. Em i klostu biknait, na wanpela man i kisim sampela buk i stap long kabot, wanpela em buk Creation long tok ples Swiden. Mi lukim ol i amamas na pes bilong ol i lait, na mi save mi laik i stap insait long dispela lain.
Long ron bilong mipela i go bek long ples, mipela i kisim ol boskru bilong wanpela balus bilong ami bilong Kanada, em i bin pundaun long solwara klostu long nambis bilong Newfoundland. Sampela de bihain mipela i kamap klostu long Skotlan, na bot bilong nevi bilong Inglan i kalabusim sip bilong mipela na bringim mipela i go long Kirkwall long ailan Okni bilong sekim ol samting i stap long sip. Wol Woa 2 i kirap pinis, na ol ami bilong Hitler i kirapim pait pinis long Polan long Septemba 1939. Tupela de samting bihain ol i lusim mipela i go na mipela i kamap gut long Swiden.
Em nau, mi amamas long kam bek gen long ples na mekim ol samting bambai mi ken pas gut wantaim God. Nau mi gat laik tru long i stap insait long lain bilong God na mi no laik lusim pasin bilong bung wantaim ol. (Hibru 10:24, 25) Mi amamas long tingim bek olsem taim mi stap boskru long sip, oltaim mi bin autim tok long ol narapela boskru, na mi save wanpela i bin kamap Witnes.
Wanpela Wok i Narapela Kain
Long 1940 mi go lukim brens ofis bilong ol Witnes Bilong Jehova long Stockholm. Johan H. Eneroth i kam sekanim mi, long dispela taim em i lukautim wok autim tok long Swiden. Taim mi tokim em olsem mi laik insait long wok bilong autim tok fultaim olsem wanpela painia, em i lukluk strong long mi na i askim mi: “Yu bilip olsem dispela em i oganaisesen bilong God?”
Mi tok, “Yes, mi bilip olsem.” Olsem na mi kisim baptais long Jun 22, 1940, na mi kirap mekim wok long brens ofis i gat ol gutpela wanwok tru i stap long en. Long olgeta Sarere Sande mipela i save autim tok. Long ol mun long taim bilong san, planti taim mipela i kikim wilwil i go long ol longwe hap na autim tok inap Sarere Sande olgeta, na long nait mipela i slip long gras i drai pinis em ol i bungim i stap bilong ol bulmakau samting.
Tasol planti taim mipela i go autim tok long ol haus long hap bilong Stockholm. Wanpela taim mi lukim wanpela man i stap long rum daunbilo long haus bilong em na em i hatwok long stretim hul long masin bilong wokim hatwara. Olsem na mi kirap helpim em. Orait taim mipela i pasim pinis hul, man ya i amamas na i lukluk long mi na em i tok: “Ating i gat narapela as na yu kam. Olsem na yumi ken i go wasim han na dring kofi.” Mipela i mekim olsem, na taim mipela i dring kofi mi autim tok long em. Bihain em i kamap wanpela wanbilip Kristen.
Kantri Swiden i tokaut olsem em i no insait long pait, tasol sampela hevi bilong dispela pait i painim ol lain bilong Swiden. Gavman i singautim planti man long go insait long ami, na mi tu. Tasol mi no laik mekim ol trening bilong ami, olsem na sampela taim mi kalabus inap sotpela taim. Bihain ol i salim mi i go wok long wanpela banis kalabus. Planti taim ol yangpela Witnes ol i mas i go sanap long kot na mipela inap autim tok long ol jas long Kingdom Bilong God. Dispela i stret wantaim tok profet bilong Jisas, em i bin tok: “Ol bai i . . . pulim yupela i go long ol gavman na ol king. Olsem na bai yupela i ken autim gutnius long ol dispela bikman, na long ol arapela haiden tu.”—Matyu 10:18.
Senis i Kamap Long i Stap Bilong Mi
Long 1945 pait i pinis long Yurop. Long dispela yia, brata Nathan H. Knorr, long dispela taim em i bin lukautim wok bilong autim tok long olgeta hap, em wantaim kuskus bilong em, Milton Henschel, i lusim Brooklyn na i kam lukim mipela. Dispela visit bilong ol i mekim bikpela samting long stretim bek wok bilong autim tok long Swiden. Taim mi harim olsem i gat rot long go long Wastaua Baibel Skul Bilong Gileat, kwiktaim mi putim nem bilong mi.
Long yia antap, mi sindaun long klasrum long skul, em i stap ausait liklik long South Lansing, New York. Skul i stap inap 5-pela mun, na insait long dispela taim mi kisim skul i helpim mi long pilim tru na tenkyu long Baibel na long oganaisesen bilong God. Mi lukim olsem ol brata i lukautim wok bilong autim tok long olgeta hap ol i gat pasin pren na i save tingim ol narapela man. Ol i wok strong wantaim mipela. (Matyu 24:14) Tru, mi no kirap nogut long dispela, tasol mi amamas long mi bin lukim long ai bilong mi yet.
I no longtaim na long Februeri 9, 1947, namba 8 klas bilong Skul Gileat i pinisim skul bilong ol. Brata Knorr i tokaut long wanem ol kantri mipela ol sumatin bai go long en. Orait bihain em i kolim nem bilong mi na em i tok: “Brata Pramberg bai go bek long Swiden bilong helpim ol brata bilong em long dispela hap.” Mi no amamas tumas long go bek long ples.
Wanpela Wok i Gat Hatwok Long En
Taim mi go bek long Swiden, mi kisim save long wanpela nupela wok i kamap long planti kantri—em wok distrik. Ol i makim mi bilong mekim wok olsem namba wan wasman distrik long Swiden, na mi bai mekim dispela wok long kantri olgeta. Mi stretim wok bilong kamapim na lukautim ol kibung sekit, em ol bai kamap long ol bikpela na liklik taun insait long Swiden. Dispela em i nupela samting, olsem na mi no kisim planti tok long olsem wanem mi mas mekim dispela wok. Mi na Brata Eneroth i sindaun wantaim na wokim wanpela program long save bilong mipela yet. Bel bilong mi i guria stret long dispela wok mi bin kisim, na planti taim mi beten long Jehova long dispela samting. Inap 15 yia mi bin mekim wok olsem wasman distrik.
Long dispela taim bipo i hatwok long painim ol ples bilong mekim bung long en. Mipela i mas mekim long ol haus danis na ol kain haus bung olsem, em sampela i olpela pinis na i no gat ol gutpela hita bilong hatim haus. Wanpela kibung sekit long Rökiö, long Finlan, mipela mekim long wanpela olpela haus bung, em ol i bin lusim na i no mekim wok moa long en inap longtaim pinis. I gat bikpela ren ais i kam daun na i kol nogut tru. Olsem na mipela i kirapim paia long tupela bikpela stov ol i bin wokim long ol bikpela dram. Tasol mipela i no save ol pisin i bin wokim haus bilong ol insait long paip em smok bilong paia i go antap long en na paip i pas. Smok i karamapim mipela olgeta. Tasol olgeta bratasista i pasim ol bikpela kolsiot olsem blanket na maski ai bilong ol i bagarap stret long smok, ol i sindaun i stap. Em wanpela kibung mipela i no lusim tingting long en.
Ol tok mipela i kisim long pasin bilong mekim ol kibung sekit i gat 3-pela de bilong ol, i gat sampela tok tu long ol samting mipela i mas mekim bilong givim kaikai long ol lain i kam long kibung. Pastaim mipela i no gat ol samting bilong mekim dispela bikpela wok, na mipela i no gat save tu long mekim. Tasol mipela i gat ol gutpela bratasista ol i amamas long mekim dispela wok. Long de paslain long kibung, ol i wok long sapim ol poteto na stori stori long wok autim tok ol i bin mekim na ol i amamas i stap. Dispela wok i mekim na ol bratasista i painim ol gutpela pren tru insait long dispela lain ol i bin wok strong wantaim.
Long dispela taim mipela i mekim narapela wok tu, olsem pasim ol bikpela toksave long bros na baksait i tokaut long ol kibung sekit. Mipela i wokabaut long rot bilong taun o liklik ples na singautim ol man i kam bilong harim pablik tok. Klostu olgeta manmeri i mekim gutpela pasin long mipela. Wanpela taim long taun Finspång, planti wokman i lusim haus faktori na ol i sanap lain long arere bilong rot. Nau wanpela i singaut olsem: “Eh yupela ol wanwok, lukim dispela lain em Hitler i no inap daunim ol!”
Wanpela Bikpela Samting i Kamap
I stap bilong mi olsem wasman raun em i senis long taim mi bungim Karin, em wanpela gutpela yangpela meri. Ol i singautim mitupela wantaim long i go long kibung intenesenel long Yankee Stediam, long Biktaun New York, long Julai 1953. Long taim i gat malolo long program long Mande, Julai 20, Milton Henschel i stretim marit bilong mitupela. Em narapela kain samting tru i kamap long dispela traipela haus Stediam i gat nem long pilai beisbal. Mitupela i wok wantaim long wok bilong raun inap long 1962, na nau ol i singautim mitupela Karin i go wok long Betel long Swiden. Pastaim mi wok long Magasin Dipatmen. Tasol mi bin lain long wok mekenik, olsem na mi kisim wok bilong lukautim ol masin bilong prinim ol nius samting na ol narapela masin long brens ofis. Karin i wok inap sampela yia long ples bilong wasim ol klos. Long nau inap planti yia pinis em i wok long dipatmen bilong sekim ol tok bilong prinim.
Mipela i bin kisim bikpela amamas tru long wok bilong Jehova mitupela i bin mekim olsem tupela marit insait long 54 yia! Tru tumas, Jehova i bin mekim gut tru long oganaisesen bilong em i gat ol gutpela wokman bilong em i save wok strong. Long 1940, taim mi bin kirap mekim wok long brens ofis, i gat 1,500 Witnes tasol long Swiden. Tasol long nau i gat olsem 22,000. Na namba bilong ol nupela Witnes i go bikpela moa long ol narapela hap bilong graun, olsem na long olgeta hap wantaim ol Witnes i winim 6 na hap milion.
Spirit bilong Jehova i mekim na wok bilong yumi i go bikpela, olsem win i mekim long sel na bot i ran strong. Long strongpela bilip bilong yumi, yumi lukluk i go long solwara i gat biksi na i no stap isi, em i makim ol manmeri bilong dispela graun, tasol yumi no guria o tingting planti. Long rot yumi ran long en yumi lukim klia tru dispela nupela taim God i laik kamapim. Mitupela Karin i tenkyu long God long ol gutpela samting em i bin mekim long mipela, na long olgeta de mipela i beten long kisim strong bilong i stap gut long God na bihain bai mipela i kamap long mak—olsem God i ken orait long mipela na mipela i ken kisim laip i stap oltaim oltaim!—Matyu 24:13.
[Piksa long pes 12]
Mi sindaun long lek bilong Mama
[Piksa long pes 13]
Hap mi wantaim Papa i bin pilai wantaim wanpela toi sip long 1922 samting
[Piksa long pes 15]
Mi wantaim Herman Henschel (papa bilong Milton) long Gileat, 1946
[Ol Piksa long pes 16]
Mitupela i marit long Yankee Stediam long Julai 20, 1953