Yu Ting Nem Jehova i Mas i Stap Long Nupela Testamen?
YU TING em i bikpela samting long nem bilong God i mas i stap long Baibel? God i bin ting olsem. Nem bilong em, em ol i bin raitim long 4-pela leta Hibru ol i kolim Tetragramaton, i kamap klostu 7,000 taim long Baibel Hibru bilong pastaim, em planti man i kolim olsem Olpela Testamen.a
Ol saveman bilong Baibel i tokaut olsem nem bilong God i stap long Olpela Testamen, o Ol Skripsa Hibru. Tasol planti ol i ting dispela nem i no bin stap long Nupela Testamen ol i bin raitim pastaim long tok Grik.
Orait ol man bilong raitim Nupela Testamen ol i mekim wanem taim ol i kamapim sampela tok bilong Olpela Testamen i gat Tetragramaton long en? Planti man bilong tanim Baibel ol i save raitim olsem “Bikpela,” ol i no raitim nem bilong God. Baibel New World Translation of the Holy Scriptures i no save bihainim dispela pasin. Em i kamapim nem Jehova inap 237 taim long Ol Skripsa Grik, o Nupela Testamen.
Taim ol man bilong tanim Baibel i skelim ol bai raitim nem bilong God long Nupela Testamen o nogat, ol i gat wanem ol hatwok? I gat wanem as na i stret long raitim nem bilong God long dispela hap bilong Baibel? Na pasin bilong kamapim nem bilong God long Baibel i mekim wanem long yu?
Hevi Bilong Tanim Tok
Ol rait, olsem manuskrip, bilong Nupela Testamen i stap long nau i no ol rait bilong pastaim tru. Ol manuskrip bilong pastaim em Matyu, Jon, Pol na sampela moa i bin raitim, ol man i bin mekim bikpela wok long en, na i no longtaim na ol dispela manuskrip i bagarap. Olsem na ol i raitim ol kopi bilong en, na taim ol i bagarap ol i raitim sampela kopi moa. Long nau i gat sampela tausen kopi bilong Nupela Testamen i stap, tasol ol i bin wokim klostu olgeta dispela kopi inap 200 yia o sampela handet yia moa bihain long ol i bin raitim long pastaim tru. I luk olsem, long dispela taim ol man i bin raitim ol kopi bilong ol manuskrip, ol i rausim Tetragramaton na ol i raitim Kuʹri·os o Kyʹri·os, long tok Grik em “Bikpela,” o ol i bin mekim kopi long ol manuskrip we ol man i rausim pinis nem bilong God.b
Orait, taim man bilong tanim tok i save pinis long dispela, em i mas skelim olsem i gat sampela samting i makim olsem Tetragramaton i bin stap tru long ol manuskrip Grik ol i bin raitim long pastaim tru o nogat. I gat sampela samting i kamapim klia dispela samting? Orait tingim gut ol dispela tok:
◼ Taim Jisas i kamapim o ritim sampela tok bilong Olpela Testamen, em i bin kolim nem bilong God. (Lo 6:13, 16; 8:3; Song 110:1; Aisaia 61:1, 2; Matyu 4:4, 7, 10; 22:44; Luk 4:16-21, NW) Long taim bilong Jisas na ol disaipel bilong em, Tetragramaton i bin stap long ol kopi bilong ol rait Hibru, em planti ol i kolim Olpela Testamen, na long nau tu i olsem. Tasol inap planti handet yia ol saveman i ting Tetragramaton i no bin stap long ol manuskrip bilong Baibel Septuagint bilong Olpela Testamen ol i bin tanim long tok Grik, na i no stap tu long ol manuskrip bilong Nupela Testamen. Orait long yia 1950 samting, ol saveman i painim wanpela gutpela samting tru—sampela liklik hap olpela rait tru bilong Baibel Grik Septuagint i bin stap long taim bilong Jisas. Ol dispela olpela rait i gat nem bilong God i stap long en, ol i raitim long rait Hibru.
◼ Jisas i bin kolim nem bilong God na em i kamapim long ol narapela man. (Jon 17:6, 11, 12, 26) Jisas i tokaut klia olsem: “Mi bin i kam long nem bilong Papa bilong mi.” Na em i tokaut tu olsem em i mekim ol wok bilong em “long nem bilong Papa bilong [em].” Na mining bilong nem bilong Jisas yet i olsem “Jehova i Save Kisim Bek Ol Man.”—Jon 5:43; 10:25.
◼ Long Ol Skripsa Grik i gat nem bilong God i stap, em ol i sotim. Long Kamapim Tok Hait 19:1, 3, 4, 6, nem bilong God i stap insait long tok “Haleluya.” Mining bilong dispela tok i olsem “Yumi litimapim nem bilong God [“Ya,” NW]!” Ya em i pasin bilong sotim nem “Jehova.”
◼ Ol rait bilong ol Juda bilong pastaim i makim olsem ol Juda Kristen i bin putim nem bilong God long ol rait bilong ol. Wanpela buk ol i kolim The Tosefta, em ol i bin raitim ol lo ol i bin kisim long maus bilong ol man na ol i pinis long raitim long 300 C.E. samting, em i stori long ol rait Kristen ol i bin kukim long paia long de Sabat: “Ol buk bilong ol Evanjelis na ol buk bilong lain minim [ol i ting dispela lain em ol Juda Kristen] ol i save kukim long paia. Ol i larim ol dispela buk i paia long ples ol i stap long en, . . . ol dispela buk wantaim ol rait bilong en i kamapim Nem Bilong God.” Dispela buk i kamapim tok bilong Rabai Yosé bilong Galili, em i bin i stap bihain liklik long yia 100 C.E., na em i tok, long ol narapela de bilong wik “ol i save katim na rausim Nem Bilong God i stap long [ol rait Kristen] na ol i bungim gut long wanpela hap, na ol narapela hap rait ol i kukim long paia.” Olsem na yumi ken ting ol Juda i bin stap namel long yia 100 i go inap 200 C.E. ol i bilip olsem ol Kristen i bin kamapim nem bilong Jehova long ol rait bilong ol.
Ol Man Bilong Tanim Tok i Mekim Wanem?
Olsem wanem? Baibel New World Translation tasol i putim bek nem bilong God taim ol i tanim Ol Skripsa Grik? Nogat. Planti man bilong tanim Baibel ol i tingim ol dispela samting yumi kamapim pinis, na ol i pilim olsem ol i mas putim bek nem bilong God taim ol i tanim tok bilong Nupela Testamen.
Olsem: Ol i bin tanim Nupela Testamen long planti tok ples bilong Afrika, Amerika, Esia, na ol ailan bilong Pasifik, na ol i kamapim nem bilong God planti taim. (Lukim sat long pes 21.) Sampela Baibel ol i tanim nau tasol, olsem Baibel Rotuman (1999), em i kamapim nem Jihova inap 51 taim insait long 48 ves bilong Nupela Testamen, na Baibel Batak-Toba (1989) bilong Indonesia, em i kamapim nem Jahowa inap 110 taim long Nupela Testamen. Na nem bilong God i kamap tu long ol Baibel bilong tok ples Frans, Jeman, na Spen. Olsem: Pablo Besson i bin tanim Nupela Testamen long tok Spen long 1920 samting. Baibel em i tanim i gat nem Jehová long Jut 14, na klostu 100 futnot i tok ating nem bilong God i stap long ves em futnot i makim.
Daunbilo i gat sampela Baibel long tok Inglis i bin kamapim nem bilong God long Nupela Testamen:
A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, bilong Herman Heinfetter (1863)
The Emphatic Diaglott, bilong Benjamin Wilson (1864)
The Epistles of Paul in Modern English, bilong George Barker Stevens (1898)
St. Paul’s Epistle to the Romans, bilong W. G. Rutherford (1900)
The Christian’s Bible—New Testament, bilong George N. LeFevre (1928)
The New Testament Letters, bilong J.W.C. Wand, Bisop Bilong London (1946)
Baibel New Living Translation bilong 2004 em planti man i laikim, i gat dispela tok i go pas aninit long het tok “The Rendering of Divine Names”: “Mipela i tanim tetragramaton (YHWH) olsem ‘BIKPELA,’ na raitim long ol bikpela leta, olsem planti Baibel Inglis i save mekim. Olsem bai em i stap narapela kain long nem ʹadonai, em mipela i save tanim olsem ‘Bikpela.’ ” Orait taim tok i go pas i stori long Nupela Testamen, em i tok: “Oltaim mipela i save tanim tok Grik kurios olsem ‘Bikpela,’ tasol mipela i tanim olsem ‘BIKPELA’ taim Nupela Testamen i kamapim stret wanpela tok bilong Olpela Testamen, na tok bilong en i stap long ol bikpela leta.” Olsem na ol man bilong tanim dispela Baibel i tokaut olsem i stret long putim Tetragramaton (YHWH) long ol hap em Nupela Testamen i bin kamapim sampela tok bilong Olpela Testamen.
Aninit long het tok “Tetragrammaton in the New Testament,” buk The Anchor Bible Dictionary i tok olsem: “I gat sampela samting i makim olsem Tetragramaton, Nem Bilong God, Yawe, i bin stap long sampela o olgeta tok bilong O[lpela] T[estamen] em ol i kamapim long N[upela] T[estamen] taim ol i raitim ol hap bilong NT long pastaim tru.” Na saveman George Howard i tok: “Ol i bin raitim yet Tetragram long ol kopi bilong Baibel Grik [Septuagint], em Ol Skripsa ol Kristen bilong pastaim i bin mekim wok long en, yumi ken ting olsem taim ol man bilong raitim N[upela] T[estamen] ol i bin kamapim sampela tok bilong Ol Skripsa [olsem Olpela Testamen] ol i bin putim Tetragram insait long ol ves bilong Baibel.”
Tupela As na Yumi Ken Bilip Long En
Em nau, i klia tru olsem New World Translation i no namba wan Baibel i gat nem bilong God long Nupela Testamen. Yumi ken tingim wanpela jas em i gat wok long skelim kot bilong wanpela man na i no gat wanpela i stap laip yet i ken i stap witnes bilong en. Olsem tasol, komiti bilong tanim Baibel New World Translation i skelim gut olgeta samting i makim klia wanem tingting ol i mas kisim. Long dispela as ol i tingting pinis long putim nem bilong God insait long Ol Skripsa Grik ol i tanim. Orait tingim tupela as na ol i mekim olsem.
(1) Ol lain bilong tanim dispela Baibel ol i bilip olsem holi spirit bilong God yet i bin kamapim Ol Skripsa Grik na i skruim wantaim Ol Skripsa Hibru, olsem na ol i ting i no stret long nem bilong Jehova i no kamap liklik long Ol Skripsa Grik.
Bilong wanem i stret ol i ken ting olsem? Long yia olsem 50 C.E. samting, disaipel Jems i tokim ol elda long Jerusalem: “Saimon i bin tokaut klia tru long olsem wanem God i bin kam long ol man bilong ol narapela lain long namba wan taim bilong kisim wanpela lain i holim nem bilong em.” (Aposel 15:14, NW) Orait yu ting Jems inap tok olsem sapos i no gat wanpela man bilong dispela taim i save long nem bilong God o i no save kolim dispela nem?
(2) Taim ol i painim sampela kopi bilong Baibel Septuagint i gat nem bilong God long en na i no gat dispela tok Kyʹri·os (Bikpela), i klia tru long lain bilong tanim Baibel New World Translation olsem ol kopi bilong Buk Bilong God i bin stap long taim bilong Jisas long tok Grik—na long tok Hibru—ol i gat nem bilong God i stap long en.
I luk olsem dispela pasin bilong rausim nem bilong God long ol manuskrip Grik i bin kamap bihain long taim bilong Jisas. Orait yu ting Jisas wantaim ol aposel bilong em i bin kirapim ol man long mekim dispela pasin?—Matyu 15:6-9.
Singaut “Long Nem Bilong Jehova”
Tru tumas, Buk Bilong God yet i stap olsem witnes bilong tokaut olsem ol Kristen bilong pastaim i bin kamapim nem bilong Jehova long ol rait bilong ol, na ol i mekim moa yet taim ol i kamapim sampela tok bilong Olpela Testamen i gat dispela nem long en. Olsem na i gat as tru na Baibel New World Translation i bin putim bek nem bilong God, Jehova, long Ol Skripsa Grik.
Orait ol dispela tok i mekim wanem long yu? Aposel Pol i kamapim tok bilong Ol Skripsa Hibru na em i tokim ol Kristen long Rom: “Olgeta manmeri i singaut long nem bilong Jehova, bai em i kisim bek ol.” Orait nau em i askim olsem: “Tasol sapos ol i no bilip long em, olsem wanem bai ol i askim em long helpim ol. Na sapos ol i no harim tok long em, olsem wanem bai ol i bilip long em?” (Rom 10:13, 14; NW; Joel 2:32) Ol Baibel i kamapim nem bilong God long ol ves i stret long mekim olsem, ol bai helpim yu long i go klostu long God. (Jems 4:8) Tru tumas, em i gutpela samting tru long God i larim yumi long kisim save na singaut long nem bilong em, Jehova.
[Ol Futnot]
a Tetragramaton em 4-pela leta, YHWH, i makim nem bilong God long tok Hibru. Planti taim ol i save tanim olsem Jehova o Yawe.
b Bilong kisim sampela save moa long dispela, lukim buklet The Divine Name That Will Endure Forever, ol Witnes Bilong Jehova i wokim, pes 23-7.
[Blok long pes 21]
LISTA BILONG 99 TOK PLES I GAT NEM BILONG GOD LONG NUPELA TESTAMEN
CHIHOWA: Choctaw
IÁHVE: Potugal
IEHOUA: Mer
IEHOVA: Gilbet; Hawaii; Hiri Motu; Kerewo; Kiwai; Marquesas; Motu; Panaieti (Misima); Rarotonga; Tahiti; Toaripi
IEHOVAN: Saibai
IEOVA: Kuanua; Wedau
IHOVA: Aneityum
IHVH: Frans
IOVA: Malekula (Kuliviu); Malekula (Pangkumu); Malekula (Uripiv)
JAHOWA: Batak-Toba
JAHUÈ: Chacobo
JAKWE: (Ki)Sukuma
JAHVE: Hangari
JEHOBA: Kipsigis; Mentawai
JEHOFA: Tswana
JEHOVA: Kroesia; Jeman; Kélé (Gabon); Lele (ailan Manus); Nandi; Nauru; Nukuoro
JEHOVÁ: Spen
JEHÔVA: Fang; Tsimihety
JEHOVAH: Netelan; Efik; Inglis; Kalenjin; Malagasy; Narrinyeri; Ojibwa
JEOVA: Kusaie (Kosraean)
JIHOVA: Naga (Angami); Naga (Konyak); Naga (Lotha); Naga (Mao); Naga (Ntenyi); Naga (Sangtam); Rotuma
JIOUA: Mortlock
JIOVA: Fiji
JIWHEYẸWHE Gu (Alada)
SIHOVA: Tonga
UYEHOVA: Zulu
YAHOWA: Thai
YAHVE: Ila
YAVE: Kongo
YAWE: Bobangi; Bolia; Dholuo; Lingala; Mongo (Lolo); (Lo)Ngandu; (Lo)Ntumba; (Ke)Sengele
YEHÓA: Awabakal
YEHOFA: Southern Sotho
YEHOVA: Chokwe; Chuana (Tlapi); (Ki)Kalanga; Logo; Luba; Lugbara; (Chi)Luimbi; (Chi)Lunda (Ndembu); (Chi)Luvale; Santo (Hog Harbor); Tiv; Umbundu; (Isi)Xhosa
YEHOVAH: Bube; Mohawk; Nguna (Efate); Nguna (Tongoa)
YEHOWA: Ga; Laotian; (Ki)Songe; Tshiluba
YEKOVA: Zande
YEOBA: Kuba (Inkongo)
YEOHOWA: Korea
YHWH: Hibru
YOWO: Lomwe
ZAHOVA: Chin (Haka-Lai)
[Blok/Ol Piksa long pes 23]
WANPELA MAN BILONG TANIM TOK I RISPEKTIM NEM BILONG GOD
Long Novemba 1857, Hiram Bingham Namba 2, em wanpela misineri i gat 26 krismas, em wantaim meri bilong em i kamap long ailan Gilbet (nau ol i kolim Kiribati). Ol pikinini bilong wanpela skul (American Sunday School) ol i bin putim liklik mani bilong ranim sip bilong ol misineri em tupela i bin raun long en. Ol lain bilong lukautim sip long mani samting, ol i givim nem Morning Star long en bilong kamapim bilip bilong ol long Wan Tausen Yia Bilong Krais i Stap King.
Long buk bilong em (Cinderellas of the Empire), Barrie Macdonald i tok: “Bingham i no gat strongpela skin. Em i gat sik long ol rop bilong bel, na em i gat wanpela sik insait long nek na dispela i mekim na em i hatwok long mekim tok long ai bilong ol man; na ai bilong em i no gutpela, olsem na em inap ritim buk inap 2-pela o 3-pela aua tasol long olgeta de.”
Tasol Bingham i tingting strong long lainim tok ples bilong ailan Gilbet. Dispela i hatwok tru. Pastaim em i makim ol samting long han na askim ol man long nem bilong ol dispela samting. Taim em i bungim tu tausen tok long lista, em i baim wanpela man long wan dola long olgeta wan handet nupela tok em i skruim long lista.
Bingham i wok strong i go na gutpela samting i kamap. Long 1865 em i mas lusim ailan Gilbet, long wanem, sik bilong em i go bikpela. Tasol insait long ol dispela yia em i kamapim wanpela pasin bilong raitim dispela tok ples, na em i tanim tupela buk bilong Baibel, em Matyu na Jon, long tok ples Gilbet. Long 1873, em i kam bek long ailan na em i kisim Nupela Testamen i kam, em i tanim pinis long tok ples Gilbet. Em i stap inap 17 yia moa long ailan, na long 1890 em i pinisim wok bilong tanim Baibel olgeta long tok ples Gilbet.
Dispela Baibel em Bingham i bin tanim, ol i mekim yet wok long en long Kiribati. Ol man i ritim ol bai lukim olsem em i bin kamapim nem bilong Jehova (Iehova long tok ples Gilbet) inap planti tausen taim long Olpela Testamen, na winim 50 taim long Nupela Testamen. Tru tumas, Hiram Bingham em i wanpela man bilong tanim tok i rispektim nem bilong God!
[Ol Piksa]
Hiram Bingham II
Baibel Gilbert bilong Bingham
[Kredit Lain]
Top photos from Alfred M. Bingham’s book: “The Tiffany Fortune”
[Sat/Ol Piksa long pes 18, 19]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
200
NASH PAPYRUS
200 i go 1 B.C.E.
[Piksa]
Rait Hibru bilong bipo i gat nem bilong God i stap tupela taim long en
100
P. FOUAD INV. 266
100 i go 1 B.C.E.
[Piksa]
Baibel “Grik Septuagint” i gat Nem Bilong God long rait Hibru
[Kredit Lain]
Société Royale de Papyrologie du Caire
↑
B.C.E.
C.E.
↓
100
300
400
CODEX ALEXANDRINUS
Yia 410 C.E. samting
[Piksa]
Ol i rausim nem bilong God na putim K̇Ċ na KY, em pasin bilong sotim tok Grik Kyʹri·os (“Bikpela”)
[Kredit Lain]
From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, by permission of the British Library
500
1900
1950
APOSEL 3: 22 I KAMAPIM TOK BILONG LO 18:15
BAIBEL NEW WORLD TRANSLATION
1950 C.E. samting
[Piksa]
Baibel “New World Translation” i putim bek nem bilong God
2000
[Ol Piksa long pes 20]
Nem Bilong God olsem i stap long Rom 10:13 long sampela Baibel
Baibel Hibru, Grik, Latin, na Jeman bilong Hutter
Baibel Rotuman
Baibel Batak-Toba
Baibel New World Translation