Rait Ol i Bin Katim Long Plet Ston na Baibel
BIHAIN long taim God i bin paulim tok ples bilong ol man long Babel, ol i kamapim kain kain pasin bilong rait. Ol lain i bin sindaun long Mesopotemia, olsem ol Sumeria na ol Babilon, ol i bin katim rait long ol plet ston. Ol i holim hap ston samting i gat sap na ol i katim rait long graun malumalum ol i wokim olsem plet ston.
Ol saveman bilong painim ol samting bilong bipo, ol i bin painim sampela plet ston i gat rait long en na i stori long sampela man na sampela samting em Baibel yet i stori long en. Yumi gat wanem save long dispela kain rait bilong bipo yet? Na olsem wanem ol dispela rait i kamapim klia olsem tok bilong Baibel em i tru?
Ol Stori Ol i Bin Raitim i Stap Yet
Ol saveman i ting, pastaim long hap bilong Mesopotemia ol i save katim ol mak olsem piksa i makim wanpela tok o wanpela tingting. Olsem: Mak ol i katim bilong makim bulmakau, pastaim em i luk olsem het bilong bulmakau. Bihain ol i lukim olsem i gat wok long raitim planti tok, olsem na ol i kamapim pasin bilong katim rait long plet ston. Wanpela buk (NIV Archaeological Study Bible) i tok: “Ol mak ol i katim long ston, nau i no makim wanpela tok tasol, em i makim tupela leta samting, na taim ol i bungim sampela leta olsem, em i makim wanpela tok.” Bihain ol i wokim olsem 200 narapela narapela mak, na nau dispela kain rait “inap makim stret olgeta tok ol i save mekim na pasin bilong kolim tok.”
I kam inap long taim bilong Abraham, olsem yia 2,000 B.C.E., dispela kain rait i kamap gutpela tru. Na i kam inap 2 tausen yia bihain moa, inap 15 tok ples i kisim dispela pasin bilong katim rait long ston. Ol kain rait olsem em ol i painim pinis, klostu olgeta ol i bin katim long plet ston. Insait long 150 yia i go pinis, ol i bin painim planti plet ston olsem long Ur, Uruk, Babilon, Nimrud, Nippur, Ashur, Ninive, Mari, Ebla, Ugarit, na Amarna. Wanpela buk (Archaeology Odyssey) i tok: “Ol saveman i ting ol i bin kamautim long graun 1 milion i go inap 2 milion plet ston ol i bin katim rait long en, na ol i save painim 25,000 moa long olgeta yia.”
Long olgeta hap ol saveman bilong dispela kain rait ol i gat bikpela wok tru long tanim ol dispela tok. Ol i tok, “long taim bilong yumi ol i bin ritim inap 10 pesen tasol bilong ol dispela rait ol i bin painim na i stap yet.”
Ol i bin painim sampela plet ston i gat rait long 2-pela o 3-pela tok ples, na long dispela rot ol i kisim tingting long pasin bilong skelim dispela rait. Ol saveman i luksave olsem ol dispela rait i gat wankain tok long narapela narapela tok ples, em olgeta dispela rait ol i bin katim long ston. Samting i bin helpim ol long ritim ol dispela tok, em ol i kisim save olsem ol nem, na biknem, na ol lain tumbuna bilong ol king, na ol tok bilong litimapim nem bilong man yet, ol i save raitim tupela taim samting.
I kam inap 1850 samting, ol saveman inap ritim tok ples i stap namel long ol lain Midel Is bilong bipo, ol Akkad, na ol Asiro-Babilon long kain rait ol i katim long plet ston. Wanpela buk (Encyclopædia Britannica) i tok: “Taim ol i kisim save long pasin bilong ritim tok Akkad, ol i save pinis long pasin bilong skelim ol dispela rait, na dispela i givim rot long ol long kisim save long mining bilong ol narapela tok ples ol i bin raitim long ston.” Olsem wanem ol dispela rait i helpim tok bilong Baibel tu?
Ol Tok i Stret Wantaim Baibel
Baibel i tok ol king bilong Kenan i bin bosim Jerusalem i kam inap long taim Devit i kisim Jerusalem, long yia 1070 B.C.E. samting. (Jos. 10:1; 2 Sml. 5:4-9) Tasol sampela saveman i no bilip long dispela. Long 1887, wanpela meri i painim plet ston long Amarna, long Isip. Bihain ol i painim 380 samting plet ston i gat rait, na taim ol i tanim ol dispela tok ol i lukim olsem ol dispela rait i olsem pas bilong ol king bilong Isip (Amenhotep Namba 3 na Akenaton) wantaim ol king bilong Kenan, em ol i toktok long ol samting bilong gavman. Sikspela pas i bilong ‘Abdi-Heba, em king bilong Jerusalem.
Wanpela nius (Biblical Archaeology Review) i tok: “Ol plet ston bilong Amarna i tokaut klia olsem Jerusalem em i wanpela taun, na ‘Abdi-Heba i stap . . . gavena na em i gat haus na 50 soldia bilong Isip i stap long Jerusalem, na dispela i makim olsem Jerusalem em i wanpela taun i stap long ples maunten na i gat king bilong en.” Bihain dispela nius i tok: “Ol pas bilong Amarna i mekim na yumi inap bilip olsem, long dispela taim bipo i gat wanpela taun i stap em i gat biknem.”
Ol Nem Long Stori Bilong Ol Asiria na Ol Babilon
Ol Asiria, na bihain ol Babilon, ol i bin raitim stori bilong ol long ol plet ston samting, na tu, long ol bikpela ston ol i bin sanapim. Olsem na taim ol saveman i tanim tok bilong ol rait bilong Akkad ol i bin katim long ston, ol i lukim nem bilong sampela man em Baibel tu i stori long ol.
Wanpela buk (The Bible in the British Museum) i tok: “Long tok em saveman Samuel Birch i givim long 1870 long nupela lain Society of Biblical Archaeology, em inap kamapim [long rait ol i bin katim long plet ston] nem bilong ol king Hibru, em Omri, Ahap, Jehu, Asaria . . . , Menahem, Peka, Hosia, Hesekia na Manase, na ol king bilong Asiria olsem Tiklat Pileser . . . [Namba 3], Sargon, Senakerip, Esarhadon, na Asurbanipal, . . . na ol king bilong Siria olsem Benhadat, Hasael na Resin.”
Narapela buk (The Bible and Radiocarbon Dating) i skelim stori bilong Baibel long ol samting i bin kamap long Israel na Juda wantaim ol olpela rait ol i bin katim long plet ston. Ol i kisim wanem save? “Long ol rait bilong ol narapela kantri, i gat stori bilong 15 o 16 king bilong Juda na Israel em nem bilong ol na taim ol i bin stap long en i stret tru wantaim ol nem i stap long [Baibel long namba 1 na namba 2] King. Nem bilong olgeta dispela king em ol i stap long rait bilong ol narapela kantri, em i stap pinis long Baibel long namba 1 na namba 2 King.”
Wanpela rait long ston na em ol i bin painim long 1879 (Cyrus Cylinder), i tok taim Sairus i kisim pinis Babilon long 539 B.C.E., em i bihainim lo bilong em long salim ol kalabuslain bilong ol narapela kantri i go bek long ples bilong ol. Dispela i bin helpim ol Juda tu. (Esr. 1:1-4) Planti saveman bilong 1850 samting, ol i ting dispela lo bilong Sairus i stap long Baibel em i stori nating tasol. Tasol sampela rait ol i bin katim long ston em ol i bilong taim bilong ol Persia i bosim graun, na dispela rait i stori long Sairus, ol i kamapim klia tru olsem ol tok bilong Baibel i stret olgeta.
Long 1883, long Nippur, klostu long Babilon, ol i painim wanpela rum i gat 700 plet ston i gat rait long en. Ol dispela rait i kamapim 2,500 nem, na olsem 70 nem em ol nem Juda. Saveman Edwin Yamauchi i tok, ol dispela nem em bilong “ol lain i bin mekim kontrak wantaim, ol mausman, ol witnes bilong ol samting i kamap, ol man bilong kisim takis, na ol ofisa bilong ol king.” Em nau, ol dispela samting i makim olsem long dispela taim bipo ol Juda i bin wok yet long mekim ol kain bisnis olsem klostu long Babilon, na dispela em i bikpela samting. Em i helpim tok profet bilong Baibel olsem “liklik lain manmeri” bilong Israel i bin lusim kalabus long Asiria na Babilon, na ol i go bek long Judia, tasol planti ol i no bin i go bek.—Ais. 10:21, 22.
Insait long planti handet yia paslain long Krais, ol i bin mekim wok long rait ol i katim olsem mak long ston na ol rait olsem ABC wantaim. Tasol bihain ol Asiria na Babilon i lusim rait ol i katim olsem mak long ston na ol i mekim ol rait olsem ABC tasol.
I gat planti tausen plet ston i stap long ol haus tumbuna na ol i no skelim yet. Tasol ol rait ol saveman i tanim pinis i kamapim klia olsem yumi inap bilip tru long ol tok bilong Baibel. Na yumi ken ting bihain ol bai painim sampela tok moa olsem.
[Piksa Kredit Lain long pes 21]
Photograph taken by courtesy of the British Museum