Gutpela Oil Bilong Mediterenian i Olsem Gol
DISPELA STORI I KAM LONG SPEN
“Pastaim mi grinpela, bihain mi senis na kamap blakpela, orait nau ol i memeim mi gut na mekim mi kamap olsem gutpela gol.” —Wanpela tok bokis bilong ol Spen.
TAIM oliv i mau long diwai, em i lusim grinpela kala na kamap blakpela. Tasol insait long en i gat sampela “gol” i redi long kamautim. Taim ol i memeim ol oliv i mau pinis, wel o oil em kala bilong en i olsem gol i save kamap, na inap sampela tausen yia pinis ol famili long hap bilong Mediterenian i bin putim dispela oil long tebol kaikai bilong ol. Dispela oil bilong oliv i wanpela gutpela samting tru ol i save kisim long ol diwai oliv, em ol i save kamap long ol maunten kirap long Potugal i go inap long Siria.
Oil bilong ol dispela strongpela diwai i swit long maus na i helpim ol man na ol i no sik planti. Long tingting bilong ol lain bilong Mediterenian, dispela tok “oil” i makim “oliv oil.” Dispela tok “oil” long tok Spen em aceite, ol i kisim long wanpela tok Arap, azzáyt, mining bilong en i olsem “wara bilong oliv.” Na tru tumas, oliv oil i olsem wara bilong wanpela prut. Bilong kisim oil long oliv, ol i no gat wok long putim sampela marasin long en o mekim sampela samting long en, olsem na gutpela swit na smel na ol gutpela marasin bilong en i no lus.
Wanpela Oil i Winim Ol Narapela Oil
Savemeri Erla Zwingle i tok, kirap long bipo yet oliv oil em i “bikpela samting ol man i mekim wok long en olsem kaikai, oil bilong lam, marasin, na samting bilong lotu.” Em i tok moa: “Long nau, dispela oliv oil i luk olsem gol, em i stap yet olsem nambawan oil i winim ol narapela oil.” Inap planti tausen yia, pasin bilong kisim oliv oil i bin stap wankain. Pastaim ol wokman i paitim ol han bilong diwai oliv long ol longpela stik na bai ol oliv i pundaun long graun, na nau ol i save bungim ol. Orait, bihain ol i putim ol oliv na sampela wara long wanpela masin na memeim. Nau ol i rausim meme bilong en. Laspela wok, insait long wanpela tenk ol i rausim wara long oil, na nau oil i redi long kisim na mekim wok long en.a
I gat wanpela kain gol tasol i stap, tasol i gat kain kain wain i stap, na olsem tasol i gat kain kain oliv oil. Long olgeta hap bilong graun i gat wan bilion diwai oliv i stap.b Na ol didiman i skelim ol oliv na ol i kisim save olsem i gat olsem 680 kain oliv i stap. Ol i kain kain, tasol i gat sampela samting i mekim na oil i kisim swit, na kala, na smel bilong en—olsem graun i wanem kain, na ples i hat olsem wanem, na taim bilong kisim na bungim ol oliv (olsem Novemba i go inap Februeri) na pasin bilong kisim oil bilong en. Sampela lain i gat wok long traim swit bilong ol kain kain oil, sampela i swit long maus, o i pait liklik, o i gat swit olsem prut, o sampela swit i bung wantaim. Ol dispela lain i save wok strong bambai oil ol man bai baim em i gutpela na i no senis.
Hap bilong Mediterenian i gutpela tru bilong planim diwai oliv, olsem na 95 pesen bilong olgeta oliv oil ol i save wokim i kam long ol kantri i stap long hap bilong Mediterenian. Ol lain i raun long ol dispela hap, ol inap lukim planti diwai oliv i karamapim ol maunten long kantri Grik, Itali, Moroko, Potugal, Siria, Spen, Teki, na Tunisia. Tru tumas, yumi ken tok dispela oil ol i save kisim planti tru em “gol bilong Mediterenian.”
Wanpela Gutpela Kaikai Bilong Mediterenian i Helpim Gut Bodi
Inap planti handet yia pinis, ol lain bilong Mediterenian i save putim oliv oil long planti kaikai bilong mekim kaikai i swit. Yumi ken praim kaikai long en, na putim long abus o kaikai taim yumi no kukim yet, o bilong givim swit long kaikai. Wanpela hapman bilong kukim kaikai, José García Marín, em i stori long oliv oil i bikpela samting long kaikai bilong ol Spen, em i tok: “Wanpela kaikai ol man i bin kisim inap 4,000 yia pinis, yumi save em i gutpela.” Em i tok moa: “Na long nau ol i kisim save long ol samting ol i ken mekim na bai oliv oil i kamap gutpela moa.”
Ol saveman i kisim save olsem, ol manmeri i save kisim kaikai bilong ol lain Mediterenian, ol i no save sik tumas.c Long nau sampela saveman bilong skelim kaikai, ol i stretim rot bilong wokim wanpela kibung bilong olgeta kantri, na ol i toktok long oliv oil (virgin) i save helpim ol man na ol i no sik tumas. Ol i tok, kaikai bilong ol lain Mediterenian, na gutpela oliv oil ol i save kaikai, i strongim helt bilong ol man na ol inap i stap longpela taim. Sapos kaikai em man i kisim i gat planti gutpela oliv oil virgin long en, dispela inap helpim em long abrusim sik bilong klok na sik kensa. Ol saveman i tok: “Long olgeta kantri we ol i save kisim kaikai bilong ol Mediterenian . . . i gat planti gutpela oliv oil virgin long kaikai, i no gat planti sik kensa olsem i stap long ol kantri bilong Noten Yurop.”
I gat planti as na oliv oil i save helpim man na em i no sik tumas. Wanpela as, em oliv oil i gat planti bilong wanpela marasin (oleic acid), em i save mekim blut i ron gut insait long ol rop. Na tu, taim ol i kisim oliv oil, ol i no save putim ol marasin long en, olsem na ol gutpela marasin olsem vaitamin, na ol gutpela gris, na ol narapela gutpela marasin bilong oliv i mau pinis, ol i stap yet long oil na i no lus.
Oliv oil i gat ol narapela gutpela marasin olsem vaitamin E samting, na ol marasin i gat gutpela smel, olsem na em i save helpim gut skin. Olsem na ol i save putim oliv oil long ol lipstik samting, long ol krim bilong putim long skin, na long sop bilong wasim gras na skin. Ol Grik na Rom bilong bipo ol i bin tanim oliv oil wantaim ol liklik sayor bilong klinim na welim skin. Long 550 B.C.E. samting, sampela man bilong Frans i kirap wokim sop long oliv oil, ol i tanim wantaim sit bilong paia ol i kisim taim ol i kukim sampela gras bilong solwara long paia.
Oliv Oil Long Taim Bilong Ol Man i Bin Raitim Baibel
Long taim bilong ol man i bin raitim Baibel, ol i bin mekim wok long oliv oil olsem kaikai, bilong putim long skin, bilong laitim lam, na ol narapela samting. Inap 250 taim samting, Baibel i toktok long oliv oil yet o olsem samting ol i wokim sanda long en.
Baibel i kamapim klia olsem oliv oil i bikpela samting tru long laip bilong ol famili Israel. Em i bikpela samting long kaikai bilong ol, na taim ol i gat planti oliv oil, dispela i makim olsem ol i gat gutpela sindaun. (Joel 2:24) Ol man na meri wantaim i bin rapim oliv oil long skin bilong ol. Taim Rut i laik i go bungim Boas, pastaim em i rapim oil, olsem “sanda,” long skin bilong em. (Rut 3:3) Taim King Devit i stap tambu long kaikai inap 7-pela de pinis, em i “kirap long plua na i go waswas. Orait na em i bilasim skin long sanda [oliv oil] na komim gras na putim nupela klos. Na em i go long haus lotu bilong Bikpela.”—2 Samuel 12:20.
Ol lam bilong bipo i mas i gat planti oliv oil. (Matyu 25:1-12) Ol i bin kisim “gutpela wel bilong diwai oliv” bilong laitim ol lam insait long haus lotu sel long ples wesan nating. (Wok Pris 24:2) Long taim bilong King Solomon, oliv oil i bikpela samting ol i save mekim wok bisnis long en long ol narapela kantri. (1 King 5:10, 11) Ol profet i bin kapsaitim oil long het bilong ol man bilong makim ol i kamap king. (1 Samuel 10:1) Na bilong mekim gut long man i kam long haus bilong ol, ol i save welim het bilong em. (Luk 7:44-46) Na long tok piksa bilong Jisas, gutpela man Samaria i bin kapsaitim oil na wain long sua bilong man i bin kisim bagarap.—Luk 10:33, 34.
Long Baibel, ol gutpela tok bilong mekim gut bel bilong man i kain olsem oil, long wanem, planti lain i bin mekim wok long en olsem marasin. Kristen disaipel Jems i tok: “Ating wanpela bilong yupela i gat sik? Orait em i mas singautim ol hetman bilong sios i kam long em. Na long nem bilong Bikpela ol i mas putim wel long bodi bilong em, na ol i mas prea long God i ken mekim em i kamap orait gen. Sapos ol i bilip long God na ol i prea, orait Bikpela bai i mekim orait dispela sikman na kirapim em gen.”—Jems 5:14, 15.
Ol gutpela samting ol i kisim long diwai oliv i no bilong liklik taim tasol, nogat. Wanpela diwai oliv em inap kamapim 3-pela o 4-pela lita oil long olgeta yia i go inap planti handet yia! Tru tumas, dispela gutpela oil em inap strongim bodi long sakim sik, mekim skin i kamap gutpela, na mekim kaikai i swit.
[Ol Futnot]
a Oil ol i kisim stret long oliv, em extra-virgin oliv oil na virgin oliv oil. Tasol sampela oil bilong oliv (refined, common, olive-pomace), ol i tanim wantaim sampela marasin bilong rausim pait bilong en.
b Ol dispela diwai i save kamapim olsem 1.7 bilion lita oliv oil long olgeta yia.
c Ol i save kaikai ol prut na olkain kaikai bilong gaden tu.
[Blok long pes 19]
Sampela Save Yu Mas Kisim Long Oliv Oil
◼ Ol gutpela marasin bilong oliv oil i save stap inap 18 mun.
◼ Lait i save pinisim ol gutpela marasin bilong oliv oil, olsem na yu mas putim long ples tudak i kol liklik.
◼ Sapos yu praim kaikai long oliv oil inap tupela taim samting, ol gutpela marasin bilong en bai pinis.
◼ Ol lain i gat save long ol kaikai i gutpela, ol i tok bilong helpim gut bodi, yumi mas kisim oliv oil kirap long taim yumi liklik yet.
◼ Oliv oil i gutpela tru bilong helpim bodi taim em i stap insait long kaikai bilong ol Mediterenian, olsem pis, kaikai bilong gaden, olkain bin, na prut.
[Ol Piksa long pes 16, 17]
Pasin Bilong Bipo Long Kisim Oliv oil
Ol wokman i save paitim ol han bilong diwai bilong kisim ol oliv
Ol traipela ston i save memeim ol oliv
Masin bilong bipo yet ol i bin mekim wok long en bilong kamautim oil i stap long oliv
Oliv oil i kapsait i kam ausait long wanpela masin bilong nau
[Kredit Lain]
Millstones and machine: Museo del Olivar y el Aceite de Baena
[Piksa long pes 18]
Antap: Ol lain diwai oliv i gat planti handet krismas
[Piksa long pes 18]
Han sut: Lam bilong bipo yet i wok long oliv oil
[Kredit Lain]
Lamp: Museo del Olivar y el Aceite de Baena
[Piksa long pes 18]
Han sut i go moa: Tok piksa bilong Jisas long 10-pela yangpela meri i holim lam i gat oil