-
Lotu Kristen i Go Bikpela Namel Long Ol Juda Long BipoWastaua—2005 | Oktoba 15
-
-
Lotu Kristen i Go Bikpela Namel Long Ol Juda Long Bipo
BIKPELA bung i kamap long Jerusalem long 49 C.E. Ol Kristen i “olsem ol bikman” bilong kongrigesen Kristen bilong pastaim—em Jon, Pita, na Jems, em brata bilong Jisas—ol i stap. Baibel i kolim nem bilong tupela man moa i bin stap long dispela bung, em aposel Pol wantaim poroman bilong em Barnabas. Wanpela tok ol i mas stretim, em olsem wanem ol bai tilim bikpela teritori bilong ol long autim tok. Pol i stori olsem: “Ol i sekan long mi wantaim Barnabas . . . na mipela olgeta i wanbel na pasim tok olsem, mitupela i ken mekim wok namel long ol manmeri bilong ol arapela lain, na ol yet i ken mekim wok namel long ol Juda.”—Galesia 2:1, 9.a
Yumi mas ting olsem wanem long dispela tok ol i bin pasim? Dispela teritori ol i mas autim gutnius long en, yu ting ol i bin brukim i go olsem hap bilong ol Juda na ol lain i bihainim lotu Juda, na hap bilong ol manmeri bilong ol narapela lain? O ating ol i bin tingim mak bilong graun bilong ol kantri na ol i tilim teritori? Bilong painim bekim bilong dispela, yumi mas i gat sampela save long ol Juda i bin stap nabaut long ol narapela hap ausait long Palestain.
Ol Juda Long Taim Bilong Ol Aposel
Hamas Juda i bin stap nabaut long ol narapela kantri long taim bilong ol aposel? I luk olsem planti saveman i wanbel long tok bilong nius Atlas of the Jewish World, olsem: “Ol i no inap kolim namba stret, tasol ol i bin ting olsem paslain liklik long yia 70 i gat olsem 2 na hap milion Juda i stap long Judia na winim 4 milion i stap nabaut long ol narapela hap em Rom i bosim. . . . Yumi ken ting ol lain Juda ol inap olsem 10 pesen bilong olgeta manmeri i stap long ol hap em Rom i bosim, na long ol ples i gat planti Juda i sindaun long en—olsem long ol bikpela taun bilong ol provins long hap is—yumi ken ting ol Juda inap olsem 25 pesen bilong olgeta manmeri i stap long ol dispela hap.”
Ol kantri i gat planti Juda i sindaun long en, em Siria, Esia Maina, Babilon, na Isip, em ol i stap long hap bilong Is, na i gat sampela liklik komiuniti bilong ol Juda long ol hap bilong Yurop tu. Sampela Juda Kristen bilong pastaim em planti i save long nem bilong ol, ol i bin sindaun nabaut long ol kantri i stap aninit long Rom, olsem Barnabas bilong Saiprus, Prisila na Akwila bilong Pontius na bihain bilong Rom, Apolos bilong Aleksandria, na Pol bilong Tarsus.—Aposel 4:36; 18:2, 24; 22:3.
Ol komiuniti bilong ol Juda i stap nabaut long ol narapela kantri ol i insait long planti samting i kamap long kantri bilong ol. Wanpela em takis ol i save salim long olgeta yia i go long tempel long Jerusalem, em rot bilong ol long insait long ol samting i kamap long tempel na long mekim lotu. Saveman John Barclay i stori long dispela olsem: “I luk olsem ol komiuniti bilong ol Juda i bin kisim na lukautim gut dispela mani wantaim sampela mani moa em ol maniman i bin givim.”
Na tu, long olgeta yia i gat planti tausen Juda i save go long Jerusalem bilong mekim ol bikpela bung bilong lotu. Stori bilong Pentikos 33 C.E. i stap long Aposel 2:9-11 i kamapim klia dispela samting. Ol Juda i stap long dispela taim ol i bilong Partia, Midia, Elam, Mesopotemia, Kapadosia, Pontus, Esia, Frigia, Pamfilia, Isip, Libia, Rom, Krit, na Arebia.
Ol lain bilong bosim wok bilong tempel long Jerusalem ol i save raitim pas bilong salim tok i go long ol Juda i stap nabaut. Gamaliel, wanpela tisa bilong lo em Aposel 5:34 i stori long en, em i bin raitim ol pas i go long Babilon na ol narapela hap bilong graun. Taim aposel Pol i kam kamap long Rom olsem wanpela kalabusman long 59 C.E. samting, “ol hetman bilong ol Juda” i tokim em: “I no gat sampela man bilong Judia i salim pas long mipela bilong tokim mipela long yu. Na i no gat wanpela Juda i kam stori long mipela na i mekim sampela tok nogut long yu.” Dispela i makim olsem ol Juda long Palestain i save salim planti pas i go long Rom.—Aposel 28:17, 21.
Baibel ol Juda bilong ol narapela kantri i holim, em Ol Skripsa Hibru ol i bin tanim long tok Grik, ol i kolim Septuagint. Wanpela buk i tok: “Yumi ken ting olsem olgeta Juda i stap nabaut ol i bin ritim LXX [Septuagint] na bilip olsem em Baibel bilong ol Juda i stap nabaut o ‘ol rait holi.’ ” Ol Kristen bilong pastaim i bin mekim bikpela wok long dispela Baibel Septuagint long skulim ol man.
Ol hetman bilong ol Kristen long Jerusalem ol i save long dispela samting. Gutnius i go kamap pinis long ol Juda i sindaun long Siria na ol narapela kantri, olsem Damaskus na Antiok. (Aposel 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galesia 1:21) I luk olsem ol Kristen i stap long dispela bung long 49 C.E., ol i laik stretim wok bilong autim tok bai kamap bihain. Orait nau yumi ken stori long ol tok Baibel i mekim long lotu Kristen i go bikpela namel long ol Juda na ol lain i bihainim lotu Juda.
Ol Raun Bilong Pol na Ol Juda i Stap Nabaut
Namba wan wok aposel Pol i bin kisim, em bilong “go long ol arapela lain manmeri na long ol king, na long ol Israel tu, na autim nem bilong [Jisas Krais] long ol.”b (Aposel 9:15) Bihain long dispela bung long Jerusalem, long olgeta hap Pol i raun long en, em i wok yet long autim tok long ol Juda i stap nabaut. (Lukim blok long pes 14.) Dispela i makim olsem taim ol i bin pasim tok long brukim teritori, ol i tingim mak bilong ol kantri tasol. Pol na Barnabas i mekim wok misineri bilong ol i go moa long hap wes, na ol narapela i autim tok long as ples bilong ol Juda na long ol bikpela komiuniti bilong ol Juda long hap Is.
-
-
Lotu Kristen i Go Bikpela Namel Long Ol Juda Long BipoWastaua—2005 | Oktoba 15
-
-
Planti Juda i go sindaun tu long Babilon na ol hap bilong en i go long Partia, Midia, na Elam. Wanpela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, em i tok “olgeta hap bilong Taigris na Yufretis, kirap long Amenia na i go inap long Persian Galf, na long hap not-is i go inap long solwara Caspian, na long hap is i go inap long Midia, i gat ol komiuniti bilong ol Juda i stap long en.” Wanpela buk (Encyclopaedia Judaica) i tok, namba bilong ol em inap olsem 800,000 samting. Josifas, wanpela saveman bilong taim bilong ol aposel, em i tok olsem planti tausen Juda bilong Babilon i bin i go long Jerusalem bilong lukim ol bikpela de bilong lotu i save kamap long olgeta yia.
Olsem wanem? Sampela Juda bilong Babilon i bin kam long Jerusalem long Pentikos 33 C.E., ol i bin kisim baptais long dispela taim? Yumi no save, tasol sampela namel long ol lain i bin harim tok bilong aposel Pita long dispela de ol i bilong Mesopotemia. (Aposel 2:9) Yumi save olsem aposel Pita i bin stap long Babilon long yia 62 i go 64 C.E. samting. Taim em i stap long dispela hap, em i bin raitim namba wan pas bilong em na ating em i bin raitim tu namba 2 pas. (1 Pita 5:13) Long dispela bung em pas Pol i raitim long ol Galesia i stori long en, ol i tilim teritori bilong Babilon—i gat planti lain Juda i sindaun long en—i go long Pita, Jems, na Jon.
-
-
Lotu Kristen i Go Bikpela Namel Long Ol Juda Long BipoWastaua—2005 | Oktoba 15
-
-
a Yumi ken ting dispela bung i bin kamap long taim ol hetman bilong kongrigesen i toktok long pasin bilong katim skin.—Aposel 15:6-29.
-