Lotu Kristen i Go Bikpela Namel Long Ol Juda Long Bipo
BIKPELA bung i kamap long Jerusalem long 49 C.E. Ol Kristen i “olsem ol bikman” bilong kongrigesen Kristen bilong pastaim—em Jon, Pita, na Jems, em brata bilong Jisas—ol i stap. Baibel i kolim nem bilong tupela man moa i bin stap long dispela bung, em aposel Pol wantaim poroman bilong em Barnabas. Wanpela tok ol i mas stretim, em olsem wanem ol bai tilim bikpela teritori bilong ol long autim tok. Pol i stori olsem: “Ol i sekan long mi wantaim Barnabas . . . na mipela olgeta i wanbel na pasim tok olsem, mitupela i ken mekim wok namel long ol manmeri bilong ol arapela lain, na ol yet i ken mekim wok namel long ol Juda.”—Galesia 2:1, 9.a
Yumi mas ting olsem wanem long dispela tok ol i bin pasim? Dispela teritori ol i mas autim gutnius long en, yu ting ol i bin brukim i go olsem hap bilong ol Juda na ol lain i bihainim lotu Juda, na hap bilong ol manmeri bilong ol narapela lain? O ating ol i bin tingim mak bilong graun bilong ol kantri na ol i tilim teritori? Bilong painim bekim bilong dispela, yumi mas i gat sampela save long ol Juda i bin stap nabaut long ol narapela hap ausait long Palestain.
Ol Juda Long Taim Bilong Ol Aposel
Hamas Juda i bin stap nabaut long ol narapela kantri long taim bilong ol aposel? I luk olsem planti saveman i wanbel long tok bilong nius Atlas of the Jewish World, olsem: “Ol i no inap kolim namba stret, tasol ol i bin ting olsem paslain liklik long yia 70 i gat olsem 2 na hap milion Juda i stap long Judia na winim 4 milion i stap nabaut long ol narapela hap em Rom i bosim. . . . Yumi ken ting ol lain Juda ol inap olsem 10 pesen bilong olgeta manmeri i stap long ol hap em Rom i bosim, na long ol ples i gat planti Juda i sindaun long en—olsem long ol bikpela taun bilong ol provins long hap is—yumi ken ting ol Juda inap olsem 25 pesen bilong olgeta manmeri i stap long ol dispela hap.”
Ol kantri i gat planti Juda i sindaun long en, em Siria, Esia Maina, Babilon, na Isip, em ol i stap long hap bilong Is, na i gat sampela liklik komiuniti bilong ol Juda long ol hap bilong Yurop tu. Sampela Juda Kristen bilong pastaim em planti i save long nem bilong ol, ol i bin sindaun nabaut long ol kantri i stap aninit long Rom, olsem Barnabas bilong Saiprus, Prisila na Akwila bilong Pontius na bihain bilong Rom, Apolos bilong Aleksandria, na Pol bilong Tarsus.—Aposel 4:36; 18:2, 24; 22:3.
Ol komiuniti bilong ol Juda i stap nabaut long ol narapela kantri ol i insait long planti samting i kamap long kantri bilong ol. Wanpela em takis ol i save salim long olgeta yia i go long tempel long Jerusalem, em rot bilong ol long insait long ol samting i kamap long tempel na long mekim lotu. Saveman John Barclay i stori long dispela olsem: “I luk olsem ol komiuniti bilong ol Juda i bin kisim na lukautim gut dispela mani wantaim sampela mani moa em ol maniman i bin givim.”
Na tu, long olgeta yia i gat planti tausen Juda i save go long Jerusalem bilong mekim ol bikpela bung bilong lotu. Stori bilong Pentikos 33 C.E. i stap long Aposel 2:9-11 i kamapim klia dispela samting. Ol Juda i stap long dispela taim ol i bilong Partia, Midia, Elam, Mesopotemia, Kapadosia, Pontus, Esia, Frigia, Pamfilia, Isip, Libia, Rom, Krit, na Arebia.
Ol lain bilong bosim wok bilong tempel long Jerusalem ol i save raitim pas bilong salim tok i go long ol Juda i stap nabaut. Gamaliel, wanpela tisa bilong lo em Aposel 5:34 i stori long en, em i bin raitim ol pas i go long Babilon na ol narapela hap bilong graun. Taim aposel Pol i kam kamap long Rom olsem wanpela kalabusman long 59 C.E. samting, “ol hetman bilong ol Juda” i tokim em: “I no gat sampela man bilong Judia i salim pas long mipela bilong tokim mipela long yu. Na i no gat wanpela Juda i kam stori long mipela na i mekim sampela tok nogut long yu.” Dispela i makim olsem ol Juda long Palestain i save salim planti pas i go long Rom.—Aposel 28:17, 21.
Baibel ol Juda bilong ol narapela kantri i holim, em Ol Skripsa Hibru ol i bin tanim long tok Grik, ol i kolim Septuagint. Wanpela buk i tok: “Yumi ken ting olsem olgeta Juda i stap nabaut ol i bin ritim LXX [Septuagint] na bilip olsem em Baibel bilong ol Juda i stap nabaut o ‘ol rait holi.’ ” Ol Kristen bilong pastaim i bin mekim bikpela wok long dispela Baibel Septuagint long skulim ol man.
Ol hetman bilong ol Kristen long Jerusalem ol i save long dispela samting. Gutnius i go kamap pinis long ol Juda i sindaun long Siria na ol narapela kantri, olsem Damaskus na Antiok. (Aposel 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galesia 1:21) I luk olsem ol Kristen i stap long dispela bung long 49 C.E., ol i laik stretim wok bilong autim tok bai kamap bihain. Orait nau yumi ken stori long ol tok Baibel i mekim long lotu Kristen i go bikpela namel long ol Juda na ol lain i bihainim lotu Juda.
Ol Raun Bilong Pol na Ol Juda i Stap Nabaut
Namba wan wok aposel Pol i bin kisim, em bilong “go long ol arapela lain manmeri na long ol king, na long ol Israel tu, na autim nem bilong [Jisas Krais] long ol.”b (Aposel 9:15) Bihain long dispela bung long Jerusalem, long olgeta hap Pol i raun long en, em i wok yet long autim tok long ol Juda i stap nabaut. (Lukim blok long pes 14.) Dispela i makim olsem taim ol i bin pasim tok long brukim teritori, ol i tingim mak bilong ol kantri tasol. Pol na Barnabas i mekim wok misineri bilong ol i go moa long hap wes, na ol narapela i autim tok long as ples bilong ol Juda na long ol bikpela komiuniti bilong ol Juda long hap Is.
Taim Pol wantaim ol poroman bilong em i kirapim namba 2 raun bilong wok misineri kirap long Antiok long Siria, ol i go long hap wes na brukim Esia Maina i go inap long Troas. Orait nau ol i go long Masedonia, long wanem, ol i kisim tingting olsem “God i singautim [ol] long autim gutnius long ol [Masedonia].” Bihain, i gat ol kongrigesen Kristen i kamap long ol narapela taun bilong Yurop, na Atens na Korin tu.—Aposel 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.
Long 56 C.E. samting, long pinis bilong namba 3 raun bilong em, Pol i tingting long go moa long hap bilong wes na skruim sampela hap moa long teritori em i bin kisim long dispela bung long Jerusalem. Em i tok: “Bel bilong mi i kirap long autim gutnius long yupela ol manmeri bilong Rom tu,” na “taim mi go long Spen, bai mi kam lukim yupela pastaim.” (Rom 1:15; 15:24, 28) Tasol olsem wanem long ol bikpela komiuniti bilong ol Juda i stap long hap bilong Is?
Ol Komiuniti Juda Long Hap Is
Long taim bilong ol aposel, bikpela lain Juda i sindaun long Isip, winim ol narapela hap, na moa yet long biktaun bilong en, Aleksandria. Dispela biktaun em i ples bilong olkain bisnis na skul samting, na planti tausen Juda i sindaun long dispela taun, na i gat ol haus lotu Juda i stap nabaut long olgeta hap bilong taun. Filo, em wanpela Juda bilong Aleksandria, em i tok olsem long dispela taim bipo i gat olsem wan milion Juda i stap long Isip. Na i gat planti moa ol i go sindaun long Libia, em kantri i stap klostu, long taun Sairini na ol ples klostu long en.
Sampela Juda em ol i kamap Kristen, ol i bilong ol dispela hap. Baibel i stori long ‘Apolos, em i man bilong taun Aleksandria,’ na “sampela man . . . bilong Saiprus na bilong taun Sairini,” na “Lusius bilong taun Sairini,” em ol i helpim kongrigesen i stap long Antiok bilong Siria. (Aposel 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Tasol Baibel i no gat sampela tok moa long wok bilong ol Kristen bilong pastaim long Isip na long ol hap klostu—em i stori tasol long Filip i bin autim tok long man Itiopia.—Aposel 8:26-39.
Planti Juda i go sindaun tu long Babilon na ol hap bilong en i go long Partia, Midia, na Elam. Wanpela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, em i tok “olgeta hap bilong Taigris na Yufretis, kirap long Amenia na i go inap long Persian Galf, na long hap not-is i go inap long solwara Caspian, na long hap is i go inap long Midia, i gat ol komiuniti bilong ol Juda i stap long en.” Wanpela buk (Encyclopaedia Judaica) i tok, namba bilong ol em inap olsem 800,000 samting. Josifas, wanpela saveman bilong taim bilong ol aposel, em i tok olsem planti tausen Juda bilong Babilon i bin i go long Jerusalem bilong lukim ol bikpela de bilong lotu i save kamap long olgeta yia.
Olsem wanem? Sampela Juda bilong Babilon i bin kam long Jerusalem long Pentikos 33 C.E., ol i bin kisim baptais long dispela taim? Yumi no save, tasol sampela namel long ol lain i bin harim tok bilong aposel Pita long dispela de ol i bilong Mesopotemia. (Aposel 2:9) Yumi save olsem aposel Pita i bin stap long Babilon long yia 62 i go 64 C.E. samting. Taim em i stap long dispela hap, em i bin raitim namba wan pas bilong em na ating em i bin raitim tu namba 2 pas. (1 Pita 5:13) Long dispela bung em pas Pol i raitim long ol Galesia i stori long en, ol i tilim teritori bilong Babilon—i gat planti lain Juda i sindaun long en—i go long Pita, Jems, na Jon.
Kongrigesen Long Jerusalem na Ol Juda i Stap Nabaut
Jems husat i bin stap long dispela bung we ol i bin toktok long brukim teritori, em i wanpela wasman long kongrigesen bilong Jerusalem. (Aposel 12:12, 17; 15:13; Galesia 1:18, 19) Em i bin i stap na lukim ol samting i kamap long Pentikos 33 C.E. taim planti tausen Juda bilong ol narapela kantri ol i bin harim gutnius na kisim baptais.—Aposel 1:14; 2:1, 41.
Long dispela taim na bihain long en, planti tausen Juda i bin kam long ol bikpela de bilong lotu long olgeta yia. Jerusalem i pulap tru long ol manmeri, olsem na sampela i mas slip long ol liklik ples klostu o slip long ol haus sel. Ol dispela Juda i save bungim ol pren bilong ol, na tu, buk Encyclopaedia Judaica i tok ol i save go insait long tempel bilong mekim lotu, givim ofa, na stadi long Tora.
Yumi ken ting Jems na ol arapela bilong kongrigesen long Jerusalem i autim tok long ol dispela Juda bilong ol narapela kantri. Ating ol aposel i bin was gut na bihainim savetingting long autim tok long taim ol birua i bin kilim i dai Stiven na “ol i stat long mekim nogut tru long ol manmeri bilong sios i stap long Jerusalem.” (Aposel 8:1) Baibel i soim olsem, paslain na bihain long dispela samting i kamap, ol Kristen i strong tru long autim tok, olsem na lotu Kristen i wok long i go bikpela.—Aposel 5:42; 8:4; 9:31.
Yumi Inap Kisim Wanem Save Long En?
Tru tumas, ol Kristen bilong pastaim i bin wok strong long autim tok long ol Juda i stap long ol narapela narapela hap. Na long dispela taim yet, Pol wantaim sampela moa ol i go long hap bilong Yurop na autim tok long ol manmeri bilong ol narapela lain. Ol i bihainim tok Jisas i bin givim long lain bilong em long i go long “olgeta lain manmeri” na kamapim ol disaipel.—Matyu 28:19, 20.
Long pasin ol i bin mekim, yumi kisim save olsem: Em i bikpela samting long bihainim lo na mekim stret wok autim tok bambai spirit bilong Jehova i ken helpim yumi. Na yumi lukim olsem i gutpela sapos yumi traim long autim tok long ol manmeri i rispek long Baibel, na mekim moa yet long ol ples i no gat planti Witnes Bilong Jehova. Olsem wanem? Sampela teritori bilong kongrigesen i gat planti man i save harim gut tok, winim ol narapela teritori? Sapos olsem, i gutpela long autim tok planti taim moa long ol dispela teritori. Na olsem wanem? I gat sampela bikpela pilai samting i save kamap long hap bilong yu na i gutpela taim bilong autim tok long rot samting?
I gutpela tru long yumi inap ritim stori bilong ol Kristen bilong pastaim long Baibel, na tu, long kisim save long ol samting i bin kamap bipo na raun bilong ol long ol kantri na ples. Wanpela tul bilong helpim yumi long kisim sampela save moa em buklet “See the Good Land.” Em i gat planti mep na piksa long en.
[Ol Futnot]
a Yumi ken ting dispela bung i bin kamap long taim ol hetman bilong kongrigesen i toktok long pasin bilong katim skin.—Aposel 15:6-29.
b Long dispela stori yumi toktok long wok bilong Pol long autim tok long ol Juda, na i no long wok aposel em i mekim namel long “ol manmeri bilong ol arapela lain.”—Rom 11:13.
[Sat long pes 14]
APOSEL POL I TINGIM TRU OL JUDA I STAP NABAUT LONG OL NARAPELA KANTRI
PASLAIN LONG BUNG LONG JERUSALEM LONG 49 C.E.
Aposel 9:19, 20 Damaskus — “em i go stret long ol haus lotu
bilong ol Juda, na em i autim tok”
Aposel 9:29 Jerusalem — “em i wok long toktok wantaim ol Juda
i save tok Grik”
Aposel 13:5 Salamis, Saiprus — “i go long ol haus lotu bilong
ol Juda na autim tok bilong God”
Aposel 13:14 Antiok long Pisidia — “i go insait long haus lotu
bilong ol Juda”
Aposel 14:1 Aikoniam — “i go insait long haus lotu bilong ol
Juda”
BIHAIN LONG BUNG LONG JERUSALEM LONG 49 C.E.
Aposel 16:14 Filipai — “Lidia, . . . em i save lotu long God”
Aposel 17:1 Tesalonaika — “wanpela haus lotu bilong ol Juda”
Aposel 17:10 Beria — “haus lotu bilong ol Juda”
Aposel 17:17 Atens — “i go long haus lotu bilong ol Juda na
. . . toktok wantaim ol”
Aposel 18:4 Korin — “i save go long haus lotu bilong ol Juda
na . . . toktok wantaim ol”
Aposel 18:19 Efesus — “i go insait long haus lotu bilong ol
Juda na i toktok wantaim ol”
Aposel 19:8 Efesus — “i go insait long haus lotu bilong ol
Juda na em i tokaut strong long
gutnius. . . . Em i mekim olsem inap
tripela mun”
Aposel 28:17 Rom — “i singautim ol hetman bilong ol Juda . . .
i kam bung”
[Mep long pes 15]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Ol manmeri i harim gutnius long Pentikos 33 C.E. ol i bilong planti kantri
ILIRIKUM
ITALI
Rom
MASEDONIA
GRIK
Atens
KRIT
Sairini
LIBIA
BITINIA
GALESIA
ESIA
FRIGIA
PAMFILIA
SAIPRUS
ISIP
ITIOPIA
PONTUS
KAPADOSIA
SILISIA
MESOPOTEMIA
SIRIA
SAMARIA
Jerusalem
JUDIA
MIDIA
Babilon
ELAM
AREBIA
PARTIA
[Ol bikpela hap wara]
Solwara Mediterenian
Solwara Blaksi
Solwara Retsi
Persian Galf