Ol Hap Bilong Graun Baibel i Kolim Stret o Nogat?
SAN i go daun pinis long kantri Palestain. Em yia 1799. Ol ami bilong Frans i bin wokabaut long bikpela san, na nau ol i redim ples bilong slip. Napoléon em kepten bilong ol, na em i malolo long haus sel bilong em. Wanpela boi bilong em i gat kandel i lait na em i kaunim Baibel long tok ples Frans.
Planti taim dispela samting i bin kamap. Napoléon i raitim stori bilong taim em i bin pait long Palestain na em i tok, ‘Taim mi wantaim ami bilong mi i bin slip long nait long hap bilong ol taun bilong bipo, ol i save kaunim Baibel. Ples nabaut bilong ol dispela taun i stap wankain yet olsem ol stori bilong Baibel i makim; maski planti planti handet yia i go pinis, ol samting long ol dispela hap i stret yet wantaim ol stori bilong Baibel.’
Taim ol turis i raun long hap bilong Midel Is, i no hatwok long ol i luksave long ol samting na tingim tok bilong Baibel i tok wanem long ol dispela hap. Long bipo, taim ami bilong Frans i no daunim yet ol Isip, ol man bilong ol narapela hap i no bin save tumas long dispela kantri Isip bilong bipo. Tasol Napoléon i bin kisim ol saveman i go long dispela hap, na ol i kamapim save bilong ol bikpela samting bilong ol Isip bilong bipo, em wanpela strongpela kantri na i gat planti samting. Olsem na i no hatwok long tingim ol Israel i mas wok strong tru taim ol Isip i bin bosim ol.—Kisim Bek 1:13, 14.
Taim ol Israel i kirap lusim Isip ol i bung long Rameses na ol i wokabaut i go “long arere bilong ples drai nating.” (Kisim Bek 12:37; 13:20) Tasol God i tokim ol, “ol i mas go bek” na stap klostu long “solwara Retsi.” King bilong Isip i ting “ol Israel i paul na i raun nating long ples drai,” na em i kisim ami wantaim 600 wilka bilong raunim ol dispela lain i bin wok kalabus long em na bai em i ken kisim bek ol.—Kisim Bek 14:1-9.
Ol i Ranawe
Josifas em wanpela saveman bilong bipo, na em i tok, ol Isip i raunim ol Israel na banisim ol namel long ol maunten ston na solwara. Long nau yumi no save wanem hap stret ol i bin wokabaut i go insait long Solwara Retsi, tasol sapos yumi sanap antap long maunten Jebel na lukluk i go long hap bilong not yumi ken tingim ol i go insait long Solwara Retsi long dispela hap. Insait bilong dispela nem Jebel i olsem “Maunten Bilong Kisim Bek Man.” Namel long dispela maunten na Solwara Retsi i gat wanpela hap stretpela graun, na klostu long solwara em i no op tumas. Long hapsait bilong solwara i gat ol wara i kamap long graun, na ol i kolim “wara bilong Moses.” Solwara long dispela hap i no daun tumas, tasol long ol narapela hap em i daun moa olsem 9 mita i go inap 18 mita.
God i bin wokim mirakel na brukim Solwara Retsi na wokim rot na bai ol Israel i ken wokabaut na kamkamap long narapela hapsait. Tasol planti tisa bilong ol misin i no bilipim dispela tok. Ol i tok, ol Israel i bin wokabaut long ples tais long hap bilong not, tasol Baibel i tok ol i bin brukim Solwara Retsi long hap i gat bikpela solwara inap long karamapim king bilong Isip wantaim olgeta ami bilong em na ol i dring wara na i dai.—Kisim Bek 14:26-31; Song 136:13-15; Hibru 11:29.
Graun Nating Bilong Sainai
Baibel i tok, Sainai em ples drai na graun nogut, na ol Israel i bin raun long dispela hap. Na tru tumas, dispela hap i wankain olsem Baibel i tok. (Lo 8:15) Baibel i tok, ol Israel i bung klostu long Maunten Sainai bilong kisim Lo bilong God, tasol bihain “ol i pret nogut tru. Olsem na ol i surik i go bek na sanap longwe.” (Kisim Bek 19:1, 2; 20:18) Olsem wanem? I gat hap graun i bikpela inap long 3 milion man i ken mekim olsem long dispela hap?
Wanpela saveman bilong Baibel, em Arthur Stanley, em i bin go lukim hap bilong Maunten Sainai, na em i tok, ‘em wantaim lain bilong em ol i go antap long Ras Safsafa na ol i lukim bikpela hap graun i op tumas na i yelo, na i kam inap long as bilong maunten. I no gat narapela maunten i skruim long dispela graun—dispela wanpela tasol—na dispela i truim tok bilong Baibel.’
Graun Bilong Promis
Taim ol Israel i raun inap 40 yia long ples nating Moses i stori long graun bilong promis ol i laik go long en, na Moses i tok: “God, Bikpela [Jehova] bilong yumi, i bringim yupela i go long dispela gutpela kantri tru. Dispela kantri i gat ol bikpela wara na ol hul wara. Na sampela wara tu i save ran aninit long graun na kamap antap long ol ples daun na long ol ples maunten.”—Lo 8:7.
Dispela tok i stret, long wanem, taim ol Israel i bung long Sekem namel long Maunten Ebal na Maunten Gerisim wantaim ol man meri pikinini na sampela bilong ol narapela lain tu, ol i lukim planti ol gutpela wara i stap. Sikspela lain i sanap long as bilong maunten Gerisim, na ol narapela 6-pela lain i go bung long narapela hapsait bilong dispela stretpela graun, na ol i stap long as bilong maunten Ebal. Olgeta i redi bilong harim Moses i stori long Jehova bai mekim gut long ol sapos ol i bihainim Lo bilong em, na sapos ol i no bihainim dispela Lo, ol hevi bai kisim ol. (Josua 8:33-35) Tasol olsem wanem bikpela lain olsem ol inap bung insait long dispela hap graun? Na i no gat paua na maikrofon o masin bikmaus long dispela taim bipo, na olsem wanem dispela traipela lain olgeta inap long harim nek bilong Moses na harim toktok bilong em?
Sapos Jehova i laik, em inap wokim mirakel na bai ol man inap harim nek bilong ol Livai. Tasol i no gat wok long Jehova i mekim olsem, long wanem, krai bilong ol samting i kamap strong long dispela hap na i go longwe. Alfred Edersheim em i saveman bilong Baibel, na em i tok, olgeta man i kam lukim dispela hap ol i wanbel long tok olsem: 1. Sapos man i sanap long Maunten Ebal o Maunten Gerisim na em i givim tok long ol man i stap daunbilo, ol inap harim. 2. Lain Israel olgeta inap bung wantaim long dispela hap na harim man i toktok.
William Thomson tu em i saveman bilong Baibel, na long wanpela buk (The Land and the Book) em i stori long taim em i bin go long dispela hap na em i tok, ‘Mi bin singaut strong na mi harim krai bilong nek bilong mi i kam bek gen, na mi tingim ol Livai i bin tokaut strong long dispela hap na i tokim ol man olsem, “Sapos wanpela man i wokim giaman god . . . na em i hait na i lotu long en, orait Jehova i ken bagarapim dispela man!” Na nau nek bilong ol man i bekim na i tok AMEN! na nek bilong ol i olsem klaut i pairap, na i go i kam namel long tupela maunten hia, em Ebal na Gerisim.’—Lukim Lo 27:11-15.
Ples Daun Bilong Jesril
Long hap bilong not long Sekem i gat narapela gutpela ples daun na i stap daunbilo long mak bilong solwara, em Ples Daun Bilong Jesril. Em i kisim nem bilong taun Jesril. Ol maunten bilong Galili i stap long hap bilong not, na taun Nasaret tu, em ples bilong Jisas. Long wanpela buk (The Historical Geography of the Holy Land) George Smith i tok, ‘Nasaret i stap insait long ol maunten, na sapos yu wokabaut i go antap bai yu lukim ol ples i gutpela tru! Bai yu lukim ples daun bilong Jesril, na ol ples em pait i bin kamap long en long bipo, na ol narapela hap em Olpela Testamen i kolim.’
Ol saveman i bin digim graun i go daun long dispela hap, na ol i painim ol bikpela taun bilong bipo em lain Israel i bin pait wantaim ol na winim pait long taim bilong Josua, em ol taun Tanak, na Megido, na Jokneam, na Kedes. (Josua 12:7, 21, 22) Na long taim bilong Barak na Gideon tu pait i bin kamap long dispela hap, na Jehova i bin helpim lain bilong em long daunim ol birua.—Hetman 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.
Sampela handet yia bihain, King Jehu i go long dispela ples daun na em i go long taun Jesril bilong bihainim tok bilong Jehova na kilim i dai Jesebel na lain bilong Ahap. Sapos ol man i bin sanap long taua long taun Jesril ol inap lukim lain bilong Jehu i kam long hap bilong saut na i stap longwe yet inap 19 kilomita. Olsem na i gat taim bilong King Jehoram i ken salim man i go long hos na bringim tok long Jehu, na bilong King Ahasia tu i ken kam na bungim Jehu long rot taim em i no kamap yet long Jesril. Wantu Jehu i kilim Jehoram i dai, na Ahasia i ranawe, tasol em i painim birua long rot, na em i dai long taun Megido. (2 King 9:16-27) George Smith i toktok long ol dispela ples pait, na em i tok, ol stori bilong Baibel long ol dispela pait em i stret wantaim ol samting bilong dispela hap.
Ating planti taim Jisas i bin lukluk i go daun long Ples Daun Bilong Jesril na em i tingim ol pait i bin kamap long dispela hap na lain bilong Jehova i bin winim pait, na Jisas i bin save, Barak na Gideon na Jehu i bin makim em yet, na em i mas kamap Bikpela Man i winim ol, na em i mas winim pait na litimapim nem bilong Jehova, em Nambawan King. Taun Megido i bin stap long dispela hap, na sampela ol lain i bin winim pait long Megido, olsem na Baibel i tok piksa long pait bilong God bai kamap long Megido, em pait bilong Armagedon (insait bilong tok Armagedon i olsem “Maunten bilong Megido”). Dispela pait bai kamap long olgeta hap bilong graun, na King Krais Jisas, em man i winim ol narapela king, em bai bosim, na em bai bagarapim ol birua bilong God na ol birua bilong lain tru bilong God.—KTH 16:16; 17:14.
Baibel i tok, ol Juda bilong Nasaret i bin kros long Jisas na ol i bringim em antap long maunten “na ol i laik tromoi em i go daun.” (Luk 4:29) Long dispela hap klostu long biktaun Nasaret bilong nau, yumi ken lukim wanpela maunten ston i go antap inap 12 mita, na ating ol i bin bringim Jisas long dispela hap bilong tromoi em i go daun. Jisas i bin ranawe lusim ol dispela birua, na Baibel i tok, “Jisas i go daun long Kaperneam.” (Luk 4:30, 31) Kaperneam em i stap klostu long Raunwara Galili.
Napoléon i kirap nogut long tok bilong Baibel i stret long ol samting Napoléon yet i bin lukim, na planti ol narapela man tu i kirap nogut long en. Long wanpela buk (The Land and the Book) Thomson i tok, ‘Planti taim Baibel i stori long ol ples nabaut, na dispela tok i tru olgeta.’ Na long narapela buk (Sinai and Palestine) Stanley i tok, ‘Taim yumi lukim ol ples em Olpela na Nupela Testamen i stori long en, yumi save ol tok bilong Baibel i stret.’
Ol hap graun em Baibel i kolim i stret tru olsem nau i stap, na dispela samting i makim tok bilong Baibel i tru na i no tok bilong ol man tasol. Tripela Wastaua paslain long dispela ol i bin kamapim wankain tok bilong Baibel. Gutpela yu ken traim kisim dispela 3-pela Wastaua na kaunim na bai yu ken amamas long ol dispela tok.
[Mep long pes 7]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
PLES DAUN BILONG JESRIL
Jesril
Nasaret
Tanak
Megido
Jokneam
Kedes
NOT
RAUNWARA GALILI
SOLWARA MEDITERENIAN
kilomita
5
10
10
20
[Kredit Lain]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.
[Piksa long pes 5]
Ol Israel i kisim Lo long Maunten Sainai
[Kredit Lain]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.