OL MAN BILONG BIPO
Al-Khwarizmi
TAIM ol man i skelim hevi bilong bodi bilong ol, o mani ol bai tromoi long baim ol samting, planti i save yusim pasin bilong lain Arap long kaunim ol namba. Bilong wanem i olsem? Long nau, yumi yusim pasin bilong lain India long kaunim ol samting olsem namba 0 i go long 9. Taim ol saveman bilong bipo i go long Yurop na Amerika, ol i kisim tu pasin bilong raitim ol namba long tok Arabik i go wantaim ol. Wanpela saveman i go pas long mekim olsem em Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi. Ating em i bon long yia 780 C.E. samting long kantri em nau ol i kolim Usbekistan. Ol man i kolim em “saveman bilong matematiks bilong ol Arap.” Bilong wanem ol i tok olsem?
“SAVEMAN BILONG MATEMATIKS BILONG OL ARAP”
Al-Khwarizmi i raitim buk The Book of Restoring and Balancing, long tok Arabik em Kitab al-jabr wa’l-muqabala. Em i stori long pasin bilong yusim ol desimal namba. Na tu, em i tok aljebra em wanpela gutpela rot planti man i ken yusim long wok painimaut bilong matematiks. Ol saveman i kisim dispela tok aljebra long tok al-jabr long het tok bilong buk bilong al-Khwarizmi. Ehsan Masood, em man bilong raitim ol buk bilong saiens i tok aljebra “em rot bilong helpim gut wok bilong matematiks na saiens.”a
Wanpela man bilong raitim buk i tok: “Planti sumatin i ting i no gat wok long yusim aljebra.” Tasol al-Khwarizmi i laik helpim ol man long mekim gut ol wok painimaut bilong stretim mani long wok bisnis, skelim mani kago bilong famili, na tu, helpim ol seveia long makim graun bilong wokim ol bilding samting.
Planti handret yia bihain, ol saveman bilong matematiks olsem Galileo na Fibonacci i tok al-Khwarizmi i gat bikpela save bikos em i stori gut long hau ol man inap yusim aljebra. Ol buk bilong al-Khwarizmi i helpim ol saveman long mekim sampela wok painimaut long matematiks olsem aljebra, aritmetik, na trigonometri. Stadi bilong trigonometri i helpim ol saveman bilong Midel Is long mekim wok painimaut long braitpela na kona bilong ol traiengol, na tu, long kisim sampela save moa long ol sta na planet samting.b
Ol wok painimaut bilong aljebra “em rot bilong helpim gut wok bilong matematiks na saiens”
Ol man i yusim wok painimaut bilong al-Khwarizmi i kamapim ol nupela rot bilong yusim ol desimal. Na ol i kamapim ol wok painimaut long save long braitpela bilong ol samting na hamas wara samting wanpela botol inap holim. Ol akitek bilong Midel Is na ol man bilong wokim ol bilding i yusim ol dispela kain wok painimaut paslain long ol arapela lain. Olsem, long taim Pait Holi Bilong Lotu i kamap ol man bilong Amerika na Yurop i kisim dispela save bilong matematiks. Long dispela taim, sampela lain Muslim i go long kantri bilong ol, na tu, ol i kisim ol man i gat bikpela save i go olsem ol kalabusman.
PLANTI I SKUL LONG MATEMATIKS BILONG OL ARAP
Bihain, ol man i tanim ol buk bilong al-Khwarizmi i go long tok Latin. Wanpela saveman bilong matematiks long Itali em Fibonacci (c. 1170-1250), narapela nem bilong en Leonardo bilong Pisa. Em i gat nem olsem man i bin helpim planti man long Amerika na Yurop long save long pasin bilong lain Arap long kaunim ol namba. Em i kisim dispela save taim em i raun long ol ples long Mediterenian. Na bihain em i raitim wanpela buk, nem bilong en Book of Calculation.
Planti handret yia bihain, ol man i kliagut long wok painimaut bilong al-Khwarizmi long matematiks. Na nau dispela save i helpim ol man long sait bilong saiens, teknoloji, na ol wok bisnis samting.
a Long nau, taim ol man i mekim wok painimaut long aljebra, ol i raitim leta x na y bilong makim ol namba. Wanpela eksampel em x plas y=6. Taim yu tekewe 2 long 2-pela sait bilong dispela wok painimaut, nau bai yu kisim ansa olsem leta x i makim namba 2.
b Ol saveman bilong Grik i fes lain long mekim wok painimaut long braitpela na kona bilong ol traiengol. Bilong save long ples siti bilong Meka i stap long en, ol saveman bilong lotu Islam i bin yusim trigonometri. Ol Muslim i save lukluk i go long dispela siti long taim ol i beten. Na ol i bilip olsem ol matmat bilong ol i mas feisim dispela siti. Na tu, ol i save feisim Meka long taim ol i laik kilim ol animal bilong kaikai.