Zor Bir Çocuğu Yetiştirmek

SUSAN oğlu Jimmy’yi okuldan aldığında, arabaya binerken ona şöyle soruyor: “Günün iyi geçti mi?” Jimmy asık bir yüzle, hiç oralı olmuyor. Annesi, duygudaşça bir ifadeyle şöyle diyor: “Anlıyorum, günün kötü geçmiş olmalı. Konuşmak ister misin?”

Jimmy yanıt olarak, “beni rahat bırak,” diye mırıldanıyor.

“Sadece senin durumuna üzüldüğüm için sordum. Öylesine mutsuz görünüyorsun ki, yardım etmek istiyorum.”

Jimmy bağırarak, “yardımını istemiyorum!” diyor. “Beni rahat bırak. Senden nefret ediyorum. Keşke ölseydim!”

Susan nefes nefese kalarak şöyle tepki gösteriyor: “Jimmy! Benimle bu şekilde konuşma, yoksa—yoksa dayak yersin! Sana iyi davranmaya çalışıyordum. Sorununun ne olduğunu anlayamıyorum. Söylediğim ve yaptığım hiçbir şey seni memnun etmiyor.”

Kendi işinden yorgun argın dönen Susan yoğun trafikte arabasını sürerken, böyle bir çocuğa sahip olmayı nasıl başardığını düşünüyor. Kendisini şaşkın, aciz, öfkeli hissetmesinin yanında, oğluna kızıyor ve suçluluk duyguları içinde kıvranıyor. Kendi oğlunu eve götürmek bile Susan’ı korkutuyor. Bugün okulda nelerin olduğunu neredeyse bilmek bile istemiyor. Öğretmen muhakkak yine arayacak. Susan bazen tüm bunlara dayanamıyor.

Bu şekilde, görünüşteki basit olaylar kaygı yüklü büyük duygusal sıkıntılara dönüşebilir. ADD/ADHD olan ya da başka bir şekilde “zor” olarak tanımlanan çocukların bir özelliği, sorunlarla karşı karşıya geldiklerinde oldukça sert bir şekilde tepki göstermeleridir. Hızla patlama noktasına ulaşarak, ana-babaların öfkeli, şaşkın ve son derece tükenmiş bir hale gelmelerine neden olurlar.

Değerlendirme ve Müdahale

Bu çocuklar çoğunlukla zeki, yaratıcı ve aşırı duyarlı oluyorlar. Olağandışı gereksinimleri olan sağlıklı çocuklar olduklarından dolayı, özel boyutlarda anlayış gerektirdiklerini anlamak önemlidir. Böyle çocukların ana-babalarının başarılı buldukları birkaç prensip ve fikir aşağıda sıralanmaktadır.

İlkin, çocuğu rahatsız eden durumları ve etkenleri öğrenmek gerekir. (Süleymanın Meselleri 20:5 ile karşılaştırın.) Ana-babaların, duygusal çatışmalardan önce çocukta beliren sinyalleri gözlemleyip derhal müdahalede bulunmaları gerekir. Yükselen sinirlilik düzeyini ve mevcut durumla başa çıkmaktaki yetersizliğini yansıtan yüz ifadesi, bir ana göstergedir. Çocuğun kendini kontrol etmesi gerektiğine dair nazikçe sözlü uyarılarda bulunmak veya gerekirse onu o durumdan uzaklaştırmak yararlı olabilir. Örneğin, ara vermek, ceza vermenin bir şekli olmaktan çok hem çocuk hem ana-baba için tekrar sakinleşip sonra mantıklı bir biçimde devam edebilmenin etkili bir yoludur.

Verilen örnekte, Jimmy basit sorulara aşırı tepki gösterdi. Bu Jimmy’nin her gün sergilediği tipik davranış tarzıdır. Bir ana-babanın bu öfke ve kızgınlık karşısında alınması kolaysa da, bu çocukların dayanma sınırına ulaştıktan sonra çoğu kez anlama (muhakeme) yetisini kaybettiklerinin farkında olmak gerek. Dolayısıyla anlayışla davranmak önemlidir. (Süleymanın Meselleri 19:11) Jimmy’nin durumunda, Susan üstüne gitmeyip çocuğun kendini kontrol etmesi için vakit vermekle durumu yumuşatabilirdi; günün olayları belki daha sonra müzakere edilebilirdi.

Stresten Tükenmiş Çocuklar

Hiçbir zaman insanlık ailesi çağdaş dünyanınki kadar muazzam sorunlarla, baskılarla ve kaygılarla karşı karşıya kalmamıştı. Zamanlar değişti, talepler daha yoğun ve çocuklardan da daha çok şey isteniyor. Good Kids, Bad Behavior isimli kitap bu konuya ilişkin şöyle diyor: “Göründüğü kadarıyla, çocukların yaşadığı sorunlardan birçoğu değişen toplumsal beklentilerin sonucu olabilir veya onlardan etkilenmiş olabilir.” ADD/ADHD olan çocuklar için okul bir kâbus olabilir. Kendi yetersizlikleriyle başa çıkmaya uğraşırken, kaygılarına ek olarak hem düşmanca hem de tehlikeli görünebilen bir ortamda hızla değişmeye devam eden teknolojik ilerlemelerin ani artışına ayak uydurmak zorunda kalıyorlar. Duygusal olarak, çocuklar bütün bu sorunlarla başa çıkabilecek kadar olgun değiller. Ana-babalarının yardımına muhtaçtırlar.

Sürtüşmeyi Azaltın

Daha mutlu, daha sağlıklı çocuklara sahip olabilmek için, düzen ve istikrar ortamı sağlamak önemlidir. Evdeki sürtüşmeyi azaltmak üzere yapılan etkili bir plan, sadeleştirilmiş bir yaşam tarzıyla başlayabilir. Bunlar, düşünmeden hareket eden, dikkati dağılan ve aşırı hareketli çocuklar olduklarından, aşırı tahrikin yaratacağı olumsuz etkiyi azaltmak gerekir. Çocukların aynı anda oynadıkları oyuncak sayısını azaltın. Başarılana kadar ancak tek bir ödev veya proje üzerinde çaba harcayın. Bu çocuklar çoğu kez düzensiz olduklarından, düzen sinirliliği azaltır. Uğraşmaları gereken şeyler ne kadar az ve ulaşılır olursa, önemli şeyleri başarmaları o oranda kolay olur.

Evdeki stresi azaltmanın başka etkili bir yolu, katı olmamakla birlikte çocuklarda bir istikrar duygusu geliştiren düzenli bir çalışma planı uygulamaktır. Vakit planı, sıralanış, yani olayların yapılış sırası kadar önemli değildir. Bu, aşağıda gösterildiği gibi pratik öneriler uygulanarak başarılabilir. Düzenli zamanlarda dengeli yemekler ve yemek aralarında atıştırabileceği şeyler vererek uygun bir beslenme sağlayın. Yatağa girme fasıllarını sıcak, sevgi dolu ve dinlendirici bir hale getirin. Alışveriş gezintileri çok faal çocuklar için aşırı tahrik edici olabileceğinden, önceden program yapın ve fazla sayıda mağazaya gitmemeye çalışın. Dolaşmaya çıktığınızda ondan ne gibi davranışlar beklediğinizi açıklayın. Kesin rutinler, özel gereksinimleri olan çocuğun düşünmeden hareket etme eğilimini kontrol etmesine yardım eder. Ayrıca, çocuklarının ana-babalarından ne bekleyebileceklerini daha iyi tahmin etmelerini sağlar.

Bir düzen duygusuyla birlikte, birtakım kurallar koyup, buna, uzlaşmaya açık olmayan kuralları ihlal etmenin sonuçlarını da dahil etmek yararlıdır. Belirlenmiş ve eşlerin ikisinin de uygun gördüğü tutarlı kurallar çocukların davranış tarzıyla ilgili tolerans sınırını çizer—ve ayrıca sorumluluk öğretir. Gerekirse, bir kural listesini açık bir yere asın (hem ana-babanın hem de çocuğun hatırlaması için). Tutarlılık duygusal güvenliğin anahtarıdır.

Bir çocuğun tercihlerini, beğendiklerini ve beğenmediklerini anlayıp onlara ayak uydurmak evdeki gereksiz baskıların hafifletilmesine önemli ölçüde yardım eder. Bu çocukların özel doğası çoğu kez değişken olduğundan ve dürtülere dayandığından, başka çocuklarla ilişki kurmaları çok zor bir deneyim olabilir. Paylaşmak, özellikle oyuncakların paylaşılması bir çekişme konusu olabileceği için, ana-babalar böyle çocukların paylaşılmaya uygun olan istedikleri oyuncakları seçmelerine izin verebilirler. Ayrıca, küçük bir grup oyun arkadaşının ve onları fazla heyecanlandırmayacak yaratıcı faaliyetlerin sağlanması onların alt duyum eşiğini kontrol etmelerine yardım edebilir.

Ana-babaların gereksiz bir uysallık meydana getirmek üzere çocuğu kalıplara ya da şekillere sokmaktan sakınarak her çocuğun kendine özgü biçimde yetişmesine izin vermeleri önemlidir. Bir çocuk belirli bir yiyeceği veya giysiyi istemiyorsa, onu kaldırın. Böyle ufak tefek sinir bozucu şeyler üzerinde tartışmaya değmez. Aslında, her şeyi denetlemeye çalışmayın. Dengeli olun, fakat İsa’nın takipçisi olan bir aile için neyin uygun olup olmadığı konusunda kararlar verilince de, bunlara bağlı kalın.

Davranışların Gözetimi

Genelde, ne yapacakları tahmin edilemeyen çocuklar daha yüksek derecede gözetim gerektirirler. Sonuç olarak, çocuklarını sık sık disiplin etmek zorunda kalan birçok ana-baba suçluluk duyguları altında ezilir. Oysa, disiplin ve kötü muamele arasındaki farkı algılamak önemlidir. A Fine Line—When Discipline Becomes Child Abuse isimli kitaba göre, rapor edildiği gibi kötü fiziksel muamele olaylarının yüzde 21’i, çocuklar saldırgan davranışlar sergilediklerinde meydana gelmektedir. Dolayısıyla, araştırmaların vardığı sonuca göre, ADD/ADHD olan çocukların “kötü fiziksel muamele görme ve ihmal edilme riski daha büyük”tür. Kuşkusuz, özel gereksinimleri olan gençleriçocukları yetiştirmek stresli olabilir, fakat onların gözetimi sağlıklı ve dengeli olmalıdır. Bu çocuklar genellikle son derece zeki ve çok yaratıcı olduklarından, muhakeme gerektiren durumları ele almak ana-babalar için güç olabilir. Sık sık, böyle çocukların bir annenin veya babanın en parlak muhakemesinin bile eksikliklerini bulup onları konu etmek gibi bir alışkanlıkları vardır. Buna müsaade etmeyin! Bir anne veya baba olarak otoriteyi elde tutun.

Nazik fakat kararlı bir şekilde kısa açıklamalar yapın; başka sözlerle, fazla açıklama yapmayın ve uzlaşmaya açık olmayan kurallar hakkında pazarlık etmeyin. “Evet”iniz evet ve “hayır”ınız hayır olsun. (Matta 5:37 ile karşılaştırın.) Çocuklar konuları “diplomatça” görüşme yeteneğine sahip değillerdir; dolayısıyla, onlarla pazarlığa girişmek tartışmalara, öfkeye, sinirliliğe ve hatta bağırış ve şiddete yol açabilir. (Efesoslular 4:31) Benzer şekilde, fazla uyarmaktan da sakının. Disiplin gerekiyorsa, derhal uygulanmalıdır. Raising Positive Kids in a Negative World isimli kitap ısrarla şöyle diyor: “Sakinlik, kendinden emin olma ve kararlılık—işte otorite budur.” Ayrıca, The German Tribune gazetesindeki şu mükemmel önerilere bakın: “Çocukla konuşurken, bunu her zaman dikkatini toplayacak biçimde yapın: sık sık adını kullanın, göz bağlantısını kesmeyin ve basit bir dil kullanın.”

Ana-babalar kendilerini kaybedince kötü muamele gerçekleşir. Bir anne veya baba bağırıyorsa, zaten kendini kaybetmiştir. Süleymanın Meselleri 15. bap çocuk yetiştirme ve disiplin konusuna değiniyor. Örneğin, 4. ayet şöyle diyor: “Dil yumuşaklığı hayat ağacıdır; fakat dilin iğriliği ruhu kırar;” 18. ayet: “Öfkeli adam çekişme çıkarır; fakat geç öfkelenen, kavgayı yatıştırır;” ve nihayet 28. ayet şöyle der: “Salihin yüreği cevap vermek için derin düşünür.” Dolayısıyla, sadece ne söyleyeceğimize değil, aynı zamanda onu nasıl söyleyeceğimize dikkat etmemiz de önemlidir.

Kınama Yerine Övme

Yetiştirilmesi zor olan çocuklar yaratıcı, tuhaf ve hatta çılgınca şeyler yaptıkları için, ana-babaların kusur bulma, alay etme, azarlama ve öfkeyle saldırma yoluna başvurmaları kolaydır. Oysa, Today’s English Version tercümesine göre, Mukaddes Kitap ana-babalara çocukları ‘İsa’nın takipçilerine özgü disiplin ve öğretimle’ yetiştirmek üzere talimat veriyor. İsa hata yapanları nasıl disiplin ederdi? İsa insanları eğiten ve öğreten bilgilendirici bir disiplin kullanıp onlara tarafsız ve kararlı bir şekilde muamele ederdi. Çocuklar söz konusu olunca, disiplin tekrar tekrar uygulanması gereken bir süreç, bir öğretim yöntemidir.—1 Şubat 1993 tarihli Uyan! dergisindeki “Mukaddes Kitabın Görüşü . . . . ‘Tedip Değneği’ Modası Geçmiş Midir” başlıklı makaleye bakın.

Uygun disiplin, bir güven, sıcaklık ve istikrar ortamı yaratır; dolayısıyla, disiplin gerektiğinde, bu disiplin açıklamalar yaparak uygulanmalıdır. Çocukları yetiştirirken anında sonuç veren çözümler yoktur, çünkü çocuklar bir süreç içinde, zamanla öğreniyorlar. Herhangi bir çocuğu ve özellikle yetiştirilmesi zor bir çocuğu uygun biçimde yetiştirmek çok bakım ve sevgi, çok zaman ve çaba gerektirir. Şu küçük atasözünü hatırlamak yararlı olabilir: “Demek istediğini söyle, söylediklerinde kararlı ol ve ‘yaparım’ dediğini yap.”

Kaygı yaratan davranışlar sergileyen çocuklarla ilgilenme sorununun en sinir bozucu yönlerinden biri, onların aşırı ilgi istemeleridir. Gördükleri ilgi olumlu olacağına, çoğu kez olumsuzdur. Bununla birlikte, iyi davranışları veya başarılmış bir işi fark etmek, övmek veya ödüllendirmek üzere uyanık olun. Bu bir çocuk için çok teşvik edicidir. İlk başta çabalarınız abartılı gibi görünebilir, fakat bu sonuçlara mutlaka değer. Çocuklar ufak fakat anında verilen ödüllere muhtaçtırlar.

Bir Babanın Oğlu Greg İle Yaşadıkları

“Beş yaşındayken, kreşe gittiği sıralarda oğlumuz Greg’in ADHD olduğu teşhis edildi. O sırada Greg’in kesinlikle ADHD olduğunu doğrulayan bir gelişim pedagogu ile görüştük. Bize şöyle dedi: ‘Bu ne onun ne de sizin suçunuz. O, durumla ilgili bir şey yapamaz, fakat siz yapabilirsiniz.’

Bu sözleri sık sık düşünüyoruz, çünkü bize ana-baba olarak oğlumuzun ADHD ile başa çıkmasına yardım etmek için büyük bir sorumluluk altında olduğumuzu hatırlatıyor. O gün doktor okumamız için yayınlar vererek bizi eve gönderdi ve biz geçen üç yıl boyunca edindiğimiz bilginin bir ana-baba olarak Greg’e karşı sorumluluğumuzu yerine getirmek açısından çok önemli olduğuna inanıyoruz.

ADHD olan bir çocuğu yetiştirirken uygun davranışları pekiştirmek, uyarılarda bulunmak ve gerekirse, bozuk davranışlar için ceza vermek hayati önem taşır. Ne kadar düzenli ve tutarlı olursanız, o kadar iyi sonuçlar alırsınız. Bu basit ifadeler herhalde ADHD olan bir çocuğu yetiştirmek konusunda kilit etkenlerden biridir. Buna rağmen, bunu her gün o kadar çok yapmanız gerekir ki, bu söylenmesi kolay, uygulanması zor bir şey olabilir.

Çok etkili bulduğumuz bir araç ara vermektir. Bozuk davranışları değiştirmek için ara verdiğimizde, daha olumlu davranışlara teşvik etmek için bir pekiştirme programı da uyguluyoruz. Bu pekiştirme onaylayıcı bir söz, bir sarılma ya da bu olayı hatırlatıcı bir armağan veya bir ayrıcalık bile olabilir. Bir mağazaya gidip üzerine çıkartmalar yapıştırılan bir pano aldık. En üste uygun olan davranış tarzını yazdık. Uygun davrandığını gördüğümüz her sefer, Greg’e panosuna yapıştırması için bir çıkartma veriyoruz. Pano dolduğunda, örneğin 20 çıkartmadan sonra, ona bir ödül veriyoruz. Bu genellikle çok hoşuna giden bir şey oluyor; örneğin bir parka gitmek gibi. Bu, onu iyiye özendirdiğinden yararlı bir yöntemdir. Kendisi çıkartmaları yapıştırarak ne durumda olduğunu fark edip ödüle ne kadar yakınlaştığını görebilir.

Etkili bulduğumuz başka bir yöntem ise, Greg’e seçenekler sunmaktır. Kesin bir emirdense ona seçme imkânı tanıyoruz. Ya uygun davranışlarda bulunabilir ya da davranışının mantıksal sonucunu görebilir. Bu, sorumluluğu ve doğru kararlar vermeyi öğretir. Eğer bir mağaza veya lokantada yaramazlık yapmak gibi sürekli sorun olan bir şey ise, ödüllü çıkartma panosunu kullanabiliriz. Böylece, uygun davranmaktan yarar görüyor ve biz de onun ilerleyişini onayladığımızı göstermiş oluyoruz.

İnsanların çoğu, ADHD’nin bir çocuğun kendi davranış ve tepkilerini kontrol etme yetisini etkilediğinin farkında değil. Birçok insan, bu çocukların eğer çaba gösterirlerse, dikkat sürelerini ve davranışlarını kontrol edebildiklerine inanıyor; başarısız olunca da suç ana-babanın üstüne atılıyor.

ADHD olan bir çocuğun ibadet salonundaki bir cemaat ibadetinde iki saat boyunca sessizce oturması fiziksel açıdan olanakdışıdır. Greg’in sadece beş yaşındayken her ibadetten önce ağlayarak bize, ‘bu uzun mu, yoksa kısa bir ibadet mi olacak?’ diye sorduğunu hiçbir zaman unutmayacağız. İki saatlik bir ibadetse çok ağlardı, çünkü o kadar uzun bir süre sessiz oturamayacağını biliyordu. Rahatsızlığı ve bunun getirdiği sınırlamaları anlayışla karşılamalıyız. Yehova’nın, bu rahatsızlığı herhangi birinden daha iyi anladığını bilmemiz bir teselli kaynağıdır. Şu anda Greg ilaç almıyor ve bulunması gereken sınıf düzeyindedir.

Ümidimizi Yehova’ya bağlayıp tüm dikkatimizi yeni dünya üzerinde yoğunlaştırmak bize güç veriyor. Ümidimiz daha şimdiden Greg için çok şey ifade ediyor. Yehova’nın cennet yeryüzünde ADHD’yi nasıl yok edeceğini düşününce gerçekten heyecanlanıyor ve hatta gözleri buğulanıyor.”

[Sayfa 9’daki çerçeve]

İyi davranışlar için verilebilecek ödüller:

1. ÖVGÜ—başarılan bir iş için sözlü övgü; iyi davranışlar için sevgi, sarılma ve yüz ifadelerinde sıcaklık yoluyla takdirin ifade edilmesi.

2. PANO SİSTEMİ—kolayca görülebilecek bir yerde, iyi davranışlara özendirmek için, çekici çıkartmalarla veya yıldızlarla.

3. İYİ ŞEYLER LİSTESİ—kabul gören ve övgüye değer olan başarıların listesi. Ne kadar küçük olsa da, çocuğun yaptığı her iyi şeyi her seferinde yazın ve bir aile üyesine okuyun.

4. DAVRANIŞ GÖSTERGESİ—çocuk, yaşına göre iyi bir şey yaptığında bir kavanoza kuru fasulye veya şeker atın (görsel onay). Amaç, sinemaya gitmek, paten yapmak veya bir yemeğe çıkmak gibi, belki ailenin zaten planladığı bir şeyi kapsayan bir ödül vermek üzere bir puan sistemi kurmaktır. “Yaramazlık yaparsan gitmeyiz” diye vurgulamaktansa, “uslu durursan gideriz” şeklinde söylemeyi deneyin. Anahtar, olumsuz düşünüşü olumlu düşünüşe dönüştürüp aynı zamanda değişimlerin gerçekleşmesi için makul bir süre tanımaktır.

[Sayfa 7’deki resim]

Sohbetler bazen duygusal patlamalara dönüşebilir

[Sayfa 8’deki resim]

Kararlar verilince, onları açıklayın ve onlara bağlı kalın

[Sayfa 10’daki resim]

Gururla panosuna bir tane çıkartma daha yapıştırıyor