1 Vito Ra Xikwembu eMatsalweni Ya Xiheveru Ni Le Matsalweni Ya Vukreste Ya Xigriki

“Yehovha” (Xihev., יהוה, YHWH), i vito ra Xikwembu, ri humelela ro sungula eka Gn 2:4. Vito leri ra Xikwembu i riendli, xivumbeko xa xivangelo, xiyimo lexi nga hetisekangiki, xa riendli ra Xiheveru leri nge הוה (ha·wahʹ, “ku va kona”). Hikwalaho, vito ra Xikwembu ri vula “Loyi A Endlaka Swi Va Kona.” Leswi swi komba leswaku Yehovha hi Yena loyi, hi ku teka goza nkarhi ni nkarhi, a tiendlaka a va Muhetisisi wa switshembiso, Loyi nkarhi hinkwawo a hetisisaka switshembiso swakwe.

Xisandzu lexikulu lexi vahundzuluxeri va manguva lawa va xi tisaka eka Mutsari loyi a nga ni Vukwembu wa Matsalwa yo Kwetsima i ku susa kumbe ku tumbeta vito ra yena ro hlawuleka. Entiyisweni vito ra yena, ematsalweni ya Xiheveru ri humelela minkarhi ya 6 828 ri ri יהוה (YHWH kumbe JHVH), leri hi ntolovelo ri vuriwaka Tetragrammaton (hi ku kongoma swi vula leswaku “ri ni maletere ya mune”). Hi ku tirhisa vito leri nge “Yehovha,” hi namarhele swinene matsalwa ya ririmi ro sungula naswona a hi wu landzelelanga mukhuva wa ku tirhisa swithopo swo tanihi “Hosi,” “Adonai” kumbe “Xikwembu” ematshan’weni ya vito ra Xikwembu, Tetragrammaton.

Vito leri nge “Yehovha” ri humelela minkarhi ya 6 973 eka Matsalwa ya Xiheveru ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa. Entiyisweni Tetragrammaton yi humelela minkarhi ya 6 828 eka matsalwa ya Xiheveru, ku katsa ni mavito manharhu lama katsiweke (Gn 22:14; Eks 17:15; Vaa 6:24) ni minkarhi ya tsevu eka marito yo rhanga ya Tipisalema (7; 18 [minkarhi yinharhu]; 36; 102). Tetragrammaton hi yi hundzuluxele yi va “Yehovha” hinkwako lomu yi humelelaka kona minkarhi ya 6 828 handle ka le ka Vaa 19:18, laha ku hlayiweke risivi “mina” ematshan’weni ya vito ra Xikwembu. Ku tlula kwalaho, hi ku landza leswi Septuagint yi hlayekisaka xiswona, hi tlherisele Tetragrammaton eka Dt 30:16; 2Sa 15:20 na 2Tk 3:1. Nakambe hi tlherisele vito ra Xikwembu eka Esa 34:16 na Zk 6:8 laha vito “Yehovha” ri faneleke ri nghenisiwa ematshan’weni ya risivi “mina.” Naswona ri tlheriseriwile minkarhi yin’wana ya 141 laha Vasoferimu va hundzuleke vito ra Xikwembu ri hlayeka hi ndlela leyi, ʼAdho·naiʹ kumbe ʼElo·himʹ.

Leswaku hi papalata ku tlula mindzilakana ya muhundzuluxeri hi ku hundzeleta, hi tirhise vukheta lebyikulu loko hi hundzuluxela vito ra Xikwembu eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, minkarhi hinkwayo hi langute Matsalwa ya Xiheveru hi vukheta. Hi tiyisekisile leswaku swa pfumelelana ni vuhundzuluxeri lebyi nga kona bya Xiheveru bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, leswaku hi tiyisekisa vuhundzuluxeri bya hina.

Tetragrammaton ya maletere ya Xiheveru (יהוה) yi tirhisiwile ematsalweni ya Xiheveru ni le ka Septuagint ya Xigriki. Hikwalaho, loko Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va hlaya Matsalwa hi Xiheveru kumbe hi Xigriki, a va ta ri kuma vito ra Xikwembu. Esinagogeni ya le Nazareta, loko Yesu a suka a yima, a amukela buku ya Esaya kutani a hlaya ndzima 61:1, 2 laha ku tirhisiweke kona Tetragrammaton, u vule vito ra Xikwembu. Leswi a swi fambisana ni ku tiyimisela kakwe ko twarisa vito ra Yehovha hilaha swi nga voniwaka hakona loko a khongela eka Tata wakwe: “Vito ra wena ndzi ri kombise vanhu lava u ndzi nyikeke vona emisaveni. . . . Ndzi va tivise vito ra wena naswona ndzi ta ri tivisa.”—Yh 17:6, 26.

Hi tirhise vito ra Xikwembu minkarhi ya 237 eka vuhundzuluxeri bya hina bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Vuhundzuluxeri bya Xiheveru byo hambana-hambana bya pfumelelana ni tindhawu ta 237 laha ri tlheriseriweke kona emhakeni.