Matamatisi—I “Matsavu” Lama Tirhisiwaka Eka Swilo Swo Hambana-hambana
HI MUTSARI WA XALAMUKA! EBRITAIN
WANSATI un’wana wa le Italiya u ri: “Ndzi nga endla yini handle ka matamatisi!” Marito lawa ma vuriwe ni hi vasweki van’wana vo tala ngopfu emisaveni hinkwayo. Kunene, vanhu va mindhavuko yo tala va chela matamatisi loko va sweka. Lava nga ni swirhapa va byala wona ngopfu eswirhapeni swa vona. Kambe, xana matamatisi ma wela eka mihandzu kumbe eka matsavu?
Hi ku ya hi dyondzo ya ntivo-swimilana, tamatisi ri wela eka mihandzu hileswi ri nga ni tinyungu. Kambe, vanhu vo tala va ehleketa leswaku ri wela eka matsavu, hileswi ri talaka ku tirhisiwa eswakudyeni. A hi ku tsakisa ka wona matimu ya mbhandzu lowu wo nandziha.
Matimu Yo Tsakisa
Le Mexico Vaaztec a va byale matamatisi leswaku ma va swakudya. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, vanhu va le Spaniya lava hluleke enyimpini va teke mbhandzu lowu va tlhelela na wona eSpaniya, va tlhela va teka ni vito ra wona ra Xinahuatl leri nge tomatl, kutani va ri cinca ri va tomate. Ku nga ri kungani, vanhu va le Spaniya lava a va tshama eItaliya, eAfrika N’walungu ni le Vuxa Xikarhi a va tiphina hi rona tanihi leswi a ra ha ku fika.
Hi ku famba ka nkarhi hi lembe-xidzana rero matamatisi ma fambe ma ya fika en’walungu wa Yuropa. Eku sunguleni a ku ehleketiwa leswaku ma ni chefu naswona a ma tekiwa tanihi xihlahlatana xo sasekisa. Hambileswi tamatisi a ri tekiwa ri wela eka swihlahlatana leswo nun’hwa, leswi nga ni swirhabyana swa chefu, kambe ku kumeke leswaku mbhandzu lowu a wu na khombo nikatsongo.
Swi vonaka onge mbhandzu lowu humaka eYuropa a wu ri wa xitshopana, tanihi leswi vanhu va le Italiya a va wu vitana pomodoro (apula ra nsuku). Manghezi a ma wu vitana tomate kambe va tlhela va cinca va wu vitana tamatisi, kamba ra ha rhandziwa ngopfu rito leri nge “apula leri rhandzekaka.” Tamatisi ri suke eYuropa ri tsemakanya Atlantic ri tlhelela eAmerika N’walungu, laha ri nga hetelela ri ri swakudya swa nkoka hi lembe-xidzana ra vu-19.
Ri Kumeka Hi Mixaka-xaka
Loko u vutisa munhu leswaku matamatisi i ya muvala wa njhani, hakanyingi nhlamulo yi ta ku, i yo “tshwuka.” Kambe, xana a wu swi tiva leswaku ma kumeka hi mivala ya xitshopana, ya xilamula, ya pinki, ya xivunguvungu, ya buraweni, yo basa kumbe ya rihlaza kasi man’wana i ya mivalavala? Matamatisi man’wana a hi ya xirhendzevutana. Man’wana i ya xiphepherhele kumbe ma ni xivumbeko xa tandza kumbe xa pyere. Man’wana i matsongo ngopfu lerova ma ringana ni nyawa kasi man’wana i makulu lerova ma ringana ni xibakele xa munhu.
Mbhandzu lowu, lowu dumeke wu kumeka le n’walungwini eIceland ni le dzongeni eNew Zealand. Matiko ya le dzongeni wa Yuropa na United States hi wona ma byalaka ngopfu matamatisi. Etindhawini leti titimelakanyana, matamatisi ma kuriseriwa eswirhapeni leswi fuleriweke, kasi emakwandzasini ma cheriwa manyorho leswaku ma kula kahle.
Lava tihungasaka hi ku byala va rhandza ngopfu ku byala matamatisi. Matamatisi ma byaleka hi ku olova, naswona matamatisi ma nga ri mangani ma swi kota ku wundla ndyangu lowutsongo. Loko ku nga ri na ndhawu leyi ringaneke, u nga lava tindhawunyana leti pfulekeke ni swibya leswi u nga chelaka misava u ma byala eka swona.
Swiringanyeto Leswi Nga Pfunaka
Loko u veka tamatisi laha ku titimelaka ri nga ha heleriwa hi nantswo wa rona, xisweswo u nga veki matamatisi eka xigwitsirisi. Leswaku ma hatla ma wupfa, u nga ma veka endzeni ka xibya lexi nga ni tamatisi kumbe banana leri wupfeke kumbe u ma phutsela hi phepha ra buraweni u ma tshika masiku yo hlayanyana, kumbe u nga ma veka efasitereni laha dyambu ri tlhavaka kona.
Matamatisi ma nga ha wundla miri wa wena. Ma ni tivhithamini A, C na E swin’we ni photeziyamu, khalisiyamu ni rimunywana. Valavisisi va kume leswaku ma pfuna swinene eku akeni lycopene, nchumu wa matimba lowu nga hlanganiki ni okisijini, lowu ku vuriwaka leswaku, wu hunguta khombo ra ku hlaseriwa hi mavabyi man’wana yo kota khensa ni vuvabyi bya mbilu. Matamatisi ma ni mati lama nga vaka 93 ku ya eka 95 wa tiphesente, naswona lava va nga laviki ku nyuhela va ta tsaka ku tiva leswaku matamatisi a ma na tikhalori to tala.
Ra Nandziha Naswona Ri Tirhiseriwa Swo Tala
Loko u xava matamatisi, u ta hlawula ya njhani? Yo tshwuka hi wona ma tolovelekeke naswona ma endla tisaladi ni tisopo. Switamatisana leswo tshwuka, swa xilamula kumbe swa xitshopana, leswo tsokotsa, swa nandziha loko u swi dya swi nga swekiwanga hikuva swi ni chukele ro tala. Loko u sweka pitsa kumbe makaroni, kumbexana u nga ha hlawula ya xivumbeko xa tandza yo tsindziyela. Tamatisi lera rihlaza, leri minkarhi yin’wana ri vaka ri ri ni mindzhati, ri swi kandzela kahle swakudya. Kunene, matamatisi ma kandzela ni ku sasekisa swakudya swo hambana-hambana swo kota matsavu, matandza, makaroni, nyama ni nhlampfi. Loko u nga ma kumi matamatisi lama nga swekiwangiki, u ta ma kuma lama nga eswikoteleni exitolo xa le kusuhi.
Musweki un’wana ni un’wana u ni ndlela yakwe yo sweka matamatisi, kambe ku ni swiringanyeto swo hlayanyana leswi u nga tsakelaka ku swi ringeta.
1. Lunghiselela swakudya leswi phomisaka marha, u veka swilayi swa matamatisi, chizi ni avhokhado. Nyunyutela mafurha ya mutlhwari ni sovori lera ntima, u tlhela u veketela ni matsavu hala matlhelo.
2. Endla saladi ya Magriki hi ku hlanganisa matamatisi ni khukhamba leswi tsemeleriweke, chizi leyo basa ni mitlhwari leya ntima ni swilayi swa tinyala. Nyunyutela munyu ni sovori, kutani u chela mafurha ya mitlhwari ni mati ya maswiri.
3. Endla murhu wa le Mexico hi matamatisi lama tsemeleriweke, tinyala, sovori lera rihlaza ni mbhandzu wa coriander, u swi pfanganisa ni juzi ya lime.
4. Loko u endla murhu wa matamatisi lowo nandziha lowu cheriwaka eka makaroni, teka xibye u chela matamatisi lama humaka exikoteleni, chukelenyana, mafurha ya mitlhwari, swinyalana leswi khandliweke, matsavu, bay leaf ni minti swin’we ni swinyunyuteri swin’wana. Swi byabyamise ivi u hunguta ndzilo u swi tshika kona ku ringana timinete ta 20 kukondza swi tiyanyana. Swi chele ehenhla ka makaroni lama wupfeke.
Tamatisi ko va xikombiso xin’we xa swakudya leswinene leswi hi endleriweke swona.