“Swivungwana” Leswi Voningaka Nivusiku

◼ Hi vusiku lebyi ku nga lo tititi, le matiko-xikaya ya le Brazil, u ta vona xivungwana lexi fanaka ni “xitimela” xi humelela hi le hansi ka khwati. U ta vona “timboni” timbirhi to tshwuka leti voningaka ndlela ni timboni ta 22 ta xitshopana ni ta rihlaza ti voninge ematlhelo ka xona. Swi le rivaleni leswaku lexi a hi xitimela lexi tolovelekeke. Kambe i xivungwana lexi leheke 70 wa timilimitara lexi kumekaka eAmerika N’walungu ni le Dzongeni lexi vitaniwaka Phengodidae. Hikwalaho ka leswi xivungwana xa xisati xi tshamaka xi ri xivungu, miri wa xona wu fana ni matorokisi ya xitimela lama lumekiweke timboni, hi ntolovelo ma vitaniwa swivungu leswi nga switimela. Vanhu lava tshamaka ematiko-xikaya ya le Brazil va swi vitana switimelana.

Ninhlikanhi a swi olovi ku vona xivungu lexi, lexi nga ni muvala wa buraweni. Kambe nivusiku u kota ku xi vona hikwalaho ka timboni ta xona to hlamarisa. Timboni leti ti kuma ku voninga ka tona eka khemikhali ya ntumbuluko leyi vitaniwaka luciferin leyi humaka eka nhombe, leyi vuriwaka luciferase, leyi hi ku hlangana ka yona ni okisijini yi endlaka leswaku ku va ni ku vonakala. Yin’wana ya mivala ya timboni leti i yo tshwuka, ya xilamula, ya xitshopana ni ya rihlaza.

Timboni to tshwuka leti nga enhlokweni ti tshama ti ri karhi ti voninga—kambe ku nga ri hi muvala wa xitshopana ni wa rihlaza. Valavisisi va ringanyeta leswaku timboni leti ti pfuna xivungu lexi ku kuma swakudya swa xona leswi xi swi rhandzaka, ku nga makhongoloti, kasi timboni leti nga ematlhelo ka xona swi vonaka onge ti chavisa swihadyana leswi dyaka swivungu, swo fana ni vusokoti, machela ni mapuma. Kahle-kahle, ku voninga loku ku vula leswaku: “A ndzi dyiwi. Fambela ekule!” Hikwalaho, timboni leti nga le matlhelweni ti voninga loko xivungu lexi xi titwa xi ri ekhombyeni. Ma voninga niloko xi ri karhi xi hlasela makhongoloti niloko xivungu xa xisati xi fukamele matandza ya xona. Hi ntolovelo, timboni leti ti tshama ti ri karhi ti tsayitela.

Ina, hambi ku ri etaleni leri nga ekhwatini, munhu a nga kuma swilo swo saseka leswi hi tsundzuxaka marito ya mupisalema loko a dzunisa Muvumbi a ku: “Misava yi tele rifuwo ra wena.”—Pisalema 104:24.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Robert F. Sisson / National Geographic Image Collection