Swihinga Swa Swihlahla Swa Mpfula
LOKO u swi languta u ri exihahampfhukeni, swihlahla swa mpfula swa Amazon, swi ku tsundzuxa hi mete lowukulu swinene wo saseka, swi languteka swi ri swa rihlaza naswona swa ha fana ni le nkarhini lowu Orellana a nga swi tshubula ha wona. Loko u ri karhi u famba hi ku nonon’hweriwa eswihlahleni swo hisa leswi nga ni moya wo tsakama, u ri karhi u papalata switsotswana swo ringana ni swiharhi leswitsongo leswi mamisaka, swi nga ha ku tikela ku hlamusela laha ntumbuluko wu helelaka kona ni laha ntsheketo wu sungulaka kona. Leswi langutekaka onge i matluka i maphaphatana ya xiviri, leswi vonakaka onge i xitsondzela i tinyoka ta xiviri, naswona swikundzu leswikulu swa mintsandze leyi omeke swi ni swihadyana swo tanihi vamaxindyani lava tsutsumaka hi rivilo lerikulu hikwalaho ko chava. Eswihlahleni swa Amazon, ntiyiso wa ha funengetiwe hi ntsheketo.
Mukambisisi un’wana u ri: “Lexi hlamarisaka ngopfu hi leswaku ntumbuluko wa Amazon wu hlamarisa ngopfu tanihi ntsheketo wa wona.” Wa hlamarisa hakunene! Anakanya hi khwati leri nga rikulu ku ringana na Yuropa Vupela-dyambu. Ri anakanye ri tele hi tinxaka to hambana-hambana ta mirhi leti tlulaka 4000. Anakanya hi ku saseka ka rona loku vangiwaka hi swiluva swa swimilana swa tinxaka leti tlulaka 60-000. Ri sasekise hi tinxaka ta 1000 ta swinyenyana swa mihlovo yo saseka. Ri khavise hi tinxaka ta 300 ta swiharhi leswi mamisaka. Ri fuwise hi mpfumawulo wa switsotswana kumbexana swa tinxaka ta timiliyoni timbirhi. Sweswi wa swi twisisa leswaku ha yini munhu wihi na wihi loko a hlamusela hi swihlahla swa mpfula swa Amazon a tikuma a hundzeleta. I nhlamuselo yo hundzeleta ntsena leyi byi hlamuselaka kahle vunyingi bya swilo leswi hanyaka swa ndhawu leyi leyikulu yo hisa ya swihlahla swa mpfula laha misaveni.
“Swihanyi Leswi Feke” Leswi Nga Ekule
Emalembeni ya 90 lama hundzeke, Mark Twain, mutsari tlhelo n’wamisavu wa Muamerika u hlamusele swihlahla leswi swo nyanyula tanihi “ndhawu leyi kokaka mahlo swinene, ndhawu leyi fuweke swinene hi swilo leswi hlamarisaka swa ndhawu yo hisa, ndhawu leyi swinyenyana hinkwaswo ni swiluva ni swiharhi swa tinxaka-nxaka swo faneriwa hi ku kombisiwa emuziyamu a swi ri kona, naswona hi kona laha nkwahle ni ngwenya ni nkawu swi titwaka swi ri ekaya onge hiloko swi ri eNtangeni wa Swiharhi.” Namuntlha, marito ya Twain ya vutlharhi ma soholotiwe hi vomu. Timuziyamu ni mintanga ya swiharhi hi ku hatlisa swi nga ha va swona ntsena makaya lama saleke ya nhlayo leyi kulaka ya swihlamariso swa ndhawu leyi yo hisa ya Amazon. Ha yini?
Swi le rivaleni leswaku xivangelo-nkulu i ndlela ya munhu yo yayarhela swihlahla swa mpfula swa Amazon, a herisa kaya ra ntumbuluko ra ndhawu leyi ku hanyaka swimilana ni swiharhi eka yona. Hambiswiritano, handle ka ku yayarheriwa ka ndhawu leyi leyikulu ya swiharhi ni swimilana, ku ni swilo swin’wana—leswi nga xiyekiki hi ku olova—leswi vangaka leswaku tinxaka ta swimilana ni swiharhi swi vonaka swi ri “swihanyi leswi feke” hambiloko swi hanya. Hi marito man’wana, valawuri va tshemba leswaku ku hava lexi nga sivelaka ku fa ka tinxaka ta swilo leswi hanyaka.
Xivangelo xin’wana i ku va nchumu wu hambanisiwa ni swin’wana. Vatirhela-mfumo lava rhandzaka leswaku ntumbuluko wu hlayisiwa va nga ha yirisa ku saheleriwa ka mirhi ya khwati leritsongo leswaku ku sirheletiwa vutomi bya tinxaka ta swilo leswi hanyaka eka rona. Hambiswiritano, khwati leritsongo leri nga roxe ri nga ha endla leswaku tinxaka leti ta swilo leswi leswi hanyaka ti hetelela hi ku fa. Buku leyi nge Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task yi nyikela xikombiso lexi kombisaka ndlela leyi khwati leritsongo leri nga roxe ri tsandzekaka ha yona ku hlayisa vutomi nkarhi wo leha.
Hakanyingi tinxaka ta mirhi ya le tindhawini to hisa ti vumbiwa hi mirhi ya xinuna ni ya xisati. Leswaku yi kota ku tswala, yi pfuniwa hi vamangadyane lava hahaka va rhwele nsindza wa swiluva swa xinuna va ya na wona eka swa xisati. Kavula, ntirho lowu wa ku fambisiwa loku ka nsindza wu tirheka ntsena loko mirhi yi kula exikarhi ka ndhawu leyi vamangadyane va hahaka eka yona. Loko mpfhuka lowu nga exikarhi ka murhi wa xisati ni murhi wa xinuna wu ri wukulu ngopfu—tanihi leswi hakanyingi leswi swi humelelaka loko khwati leri nga roxe ri hetelela hi ku rhendzeriwa hi ndhawu leyikulu ya misava leyi hisiweke—mangadyane a nge swi koti ku haha eka mpfhuka lowu wo leha. Xiviko xin’wana xi vula leswaku mirhi leyi yi hundzuka “‘swihanyi leswi feke’ tanihi leswi ku tswalana ka yona ka nkarhi wo leha ku nga ha kotekiki.”
Ku hlangana loku ka mirhi ni vamangadyane ko va byin’wana bya vuxaka lebyi vumbaka xiphemu xa fambiselo ra ekholoji ra ntumbuluko endhawini ya Amazon. Loko swi vekiwa hi marito yo olova, khwati ra Amazon ri fana ni yindlu leyikulu leyi nga ni makamara ni swakudya, kambe leyi nga ni vanhu vo hambana-hambana lava nga ni vuxaka lebyi tiyeke. Leswaku swi papalata ku tlimbana, swiharhi ni swimilana leswi hanyaka endhawini leyi ya swihlahla swa mpfula swi tshama etindhawini to hambana-hambana, swin’wana swi tshama ekusuhi ni vuandlalo bya swihlahla, swin’wana ehenhla emarhavini. Hinkwaswo leswi akeke laha swi ni mintirho, naswona swi tirha nkarhi hinkwawo—swin’wana ni nhlikanhi, swin’wana nivusiku. Loko hinkwato tinxaka leti to pfumeleriwa ku endla xiphemu xa tona entirhweni, ndhawu leyi yo rharhangana leyi hanyisaka swimilana ni swiharhi swa Amazon yi nga tirha kahle handle ko kavanyetiwa.
Hambiswiritano, fambiselo ra ekholoji ra Amazon (“eco” [ekho] ri huma eka rito ra Xigriki, oiʹkos, leri vulaka “yindlu”) a ri tiyanga. Hambiloko munhu o nghenelela ntsena leswaku a herisa tinxaka ti nga ri tingani endhawini leyi ya swihlahla, ku onhetela ka yena ku khumba swiharhi leswi hanyaka eka vuako hinkwabyo lebyi bya swihlahla. Norman Myers, muhlayisi wa ntumbuluko u ringanyeta leswaku ku herisa muxaka wun’we wa swimilana, ku nga hetelela hi ku hoxa xandla eka rifu ra swiharhi swa tinxaka leti tlulaka 30. Naswona tanihi leswi mirhi yo tala ya tindhawu to hisa, hilaha ku fanaka yi titshegeke hi swiharhi leswaku swi hangalasa mbewu ya yona, ku herisa ka munhu tinxaka ta swiharhi swi ta endla leswaku mirhi leyi swi tihanyisaka hi yona yi fa. (Vona bokisi leri nge “Vunghana Bya Murhi Ni Nhlampfi.”) Ku fana niloko ti ri toxe, ku onha vuxaka bya tona ku endla leswaku tinxaka to tala ta swihlahla ti fika eka xiyimo xo va “swihanyi leswi feke.”
Loko Ku Tsemeleriwa Katsongo, Xana Ku Lahlekeriwa I Kutsongo?
Van’wana va seketela ku tsemeleriwa ka swihlahla etindhawini letitsongo hi ku anakanya leswaku swihlahla swi ta hluka nakambe ivi swi humesa rihlaza ro saseka endhawini leyi ku tsemeleriweke mirhi hinkwayo eka yona, ku fana ni miri wa hina lowu humesaka nhlonge leyintshwa erintihweni leri nga ni mbanga. Xana i ntiyiso? Phela, a hi ntiyiso.
Kavula, i ntiyiso leswaku swihlahla swa hluka loko munhu a nga yi kavanyeti nikatsongo ku ringana nkarhi wo leha ndhawu leyi swihlahla swa yona swi tsemeleriweke. Kambe i ntiyiso leswaku vuandlalo lebyintshwa bya swimilana a bya ha fani ni byo sungula tanihi leswi tsalwa leri kopiweke hi muchini ri nga faniki ni ro sungula. Ima Vieira, mutivi wa swimilana wa le Brazil, u kambisise ndhawu leyi swihlahla swa yona swi tlheleke swi hluka eAmazon, leswi nga ni lembe-xidzana hi vukhale ivi a tshubula leswaku eka tinxaka ta 268 ta mirhi leyi a yi kula kahle eka swihlahla swa khale, ko va 65 wa yona leyi vumbaka xiphemu xa swihlahla leswi namuntlha swi tlheleke swi hluka. Mutivi loyi wa swimilana u ri ku hambana loku i mhaka leyi nga ntiyiso ni le ka tinxaka ta swiharhi. Hambileswi van’wana va vulaka leswaku ku tsemeleriwa ka swihlahla a ku endli leswaku swihlahla swa rihlaza swi va kwandzasi ro tshwuka, ku endla leswaku swiphemu swin’wana swa swihlahla swa mpfula swa Amazon swi va leswi nga pfuniki nchumu loko swi fanisiwa ni leswo sungula.
Ku engetela kwalaho, hambi ku ri ku tsemelela ndhawu leyitsongo ya swihlahla hakanyingi ku dlaya swimilana ni swiharhi leswi kulaka, swi kokova ni ku tsapela emarhavini ya swihlahla swa ndhawu yoleyo ntsena naswona hayi endhawini yin’wana. Hi xikombiso, vakambisisi le Ecuador, va kume 1025 wa tinxaka ta swimilana endhawini yin’wana leyi nga ringanaka nkombo-xa-khume eka swikwere khilomitara swa 1,7 ya swihlahla swa ndhawu yo hisa. Tinxaka ta swona leti tlulaka 250 a ti kuleli kun’wana laha misaveni handle ka ndhawu leyi. Rogério Gribel, mutivi wa ekholoji wa le Brazil u ri: “Xikombiso lexi tolovelekeke i xa sauim-de-coleira (nkawu ya mavala leyi nga ni nghohe leyi nga hava voya, hi Xitsonga),” i nkawu leyitsongo, yo saseka leyi langutekaka onge yi lo ambala xikipa xo basa. Dok. Gribel, u ri: “Ti nga ri tingani leta ha saleke ti tshama ekhwatini leritsongo leri nga ekusuhi na Manaus eAmazon xikarhi, kambe ku herisiwa ka ndhawu leyi leyitsongo, ku ta ti dlayela makumu tinxaka leti.” I ku tsemelela lokutsongo kambe ku lahlekeriwa i kukulu.
Ku Songiwa Ka “Mete”
Hambiswiritano, ku tsemeleriwa ka swihlahla swa mpfula swa Amazon ku vanga gome lerikulu. Vaendli va magondzo, vatsemi va timhandze, vaendli va timayini ni vanhu van’wana vo tala va songa swihlahla ku fana ni mete wa le hansi lowu songiwaka, va onhetela fambiselo hinkwaro ra ekholoji hi ku tsopeta ka tihlo.
Hambileswi ku nga ni ku kanetana lokukulu mayelana ni tinhlayo leti kongomeke ta mpimo wa lembe na lembe wa ku herisiwa ka swihlahla eBrazil—swiringanyeto swa vahlayisi va ntumbuluko swi komba nhlayo ya 36 000 wa swikwere khilomitara hi lembe—mpimo wa ndhawu ya swihlahla swa mpfula swa Amazon leyi se yi herisiweke yi nga ha tlula tiphesente ta khume, ku nga ndhawu leyi nga yikulu ku tlula Jarimani. Veja, phepha-hungu ra vhiki na vhiki ra Brazil leri xiximekaka swinene, ri vike leswaku kwalomu ka 40 000 wa tinhova leti hisiwaka hi van’wamapurasi lava tsemelelaka ni ku hisa mirhi, yi hise yi tsemakanya etikweni hinkwaro hi 1995—ku nga nhlayo leyi phindhiweke ka ntlhanu ku tlula ya lembe ra le mahlweni ka rero. Veja yi tsundzuxe hi ku vula leswaku munhu u hisa swihlahla ku tlula mpimo, lerova swiphemu swa Amazon swi fana ni “xivandla xa ndzilo etimbaleni ta rihlaza.”
Swilo Leswi Hanyaka Swa Hela —Xana Ku Na Ku Hambana?
Van’wana va vutisa: ‘Xana ha ti lava tinxaka leti hinkwato ta timiliyoni?’ Ina, ha swi lava, ku vula Edward O. Wilson muhlayisi wa ntumbuluko, wa Yunivhesiti ya Harvard. Wilson u ri: “Tanihi leswi hi titshegeke hi mafambiselo ya ekholoji leswaku ma basisa mati ya hina, ma nonisa misava ya hina ni ku humesa moya lowu hi wu hefemulaka, swi le rivaleni leswaku swilo leswi hanyaka swo hambana-hambana a hi swilo leswi hi faneleke hi swi khoma hi ndlela ya futa.” Buku leyi nge People, Plants, and Patents yi ri: “Loko hi kota ku kuma vutivi byo tala bya tindlela to hambana-hambana ta xitekela, byi nga va xilotlelo xa ku pona ka vanhu. Loko ku hambana-hambana loku ku nyamalala, na hina hi ta nyamalala hi ku hatlisa.”
Entiyisweni, nsusumeto wa ku dlayeteriwa ka tinxaka a wu heleli eku tsemeleriweni ka mirhi ni le ka swiharhi leswi xungetiwaka ni ku xanisiwa ka leswi tumbulukeke endhawini yo karhi ntsena. (Vona bokisi leri nge “Mhaka Ya Munhu.”) Ku herisiwa ka swihlahla ku nga ha ku khumba. Anakanya hi leswi: N’wamapurasi eMozambhiki a tsemelela tinhi ta mitsumbula, manana eUzbekistan a ri karhi a nwa philisi ra nkunguhato, mufana la vavisekeke le Sarajevo a ri karhi a nyikiwa morphine, kumbe muxavi evhengeleni ra le New York la tiphinaka hi fendlele ra xinun’hwerisi lexi nga tolovelekangiki—vanhu lava hinkwavo, ku vula Panos Institute, va tirhisa swilo leswi endliweke hi swilo leswi humaka eswihlahleni swa tindhawu to hisa. Hikwalaho swihlahla leswi nga tsemeleriwangiki swi pfuna vanhu emisaveni hinkwayo—ku katsa na wena.
Ku Pfumaleka Ka Ndzalo Ni Ndlala
I ntiyiso, swihlahla swa mpfula swa Amazon swi nge endli leswaku ku va ni ndzalo emisaveni hinkwayo, kambe swi nga pfuna ku sivela ndlala ya misava hinkwayo. (Vona bokisi leri nge “Ku Nona Loku Nga Ntsheketo.”) Hi ndlela yihi? Phela, hi va-1970, hi mpimo lowukulu vanhu va sungule ku byala swimilana swi nga ri swingani swo hambana-hambana leswi humesaka timbewu letikulu. Hambileswi swimilana leswi swa risima swi pfuneke ku wundla vanhu lava engetelekeke va 500 wa timiliyoni, ka ha ri ni xiphiqo lexi nga xiyiwiki. Tanihi leswi swi kayivelaka xitekela lexi hlanganisiweke ni swin’wana, swi tsanile naswona swi hlaseriwa hi vuvabyi hi ku olova. Xitsongwatsongwana xi nga ha dlaya mbewu ya risima yo tala ya tiko, ivi ku wa ndlala.
Hikwalaho leswaku ku humesiwa mbewu leyi khomelelaka ivi ku papalatiwa nsiko, UN Food and Agriculture Organization (FAO) sweswi yi khutaza leswaku ku “tirhisiwa swinene swilo leswi nga ni xitekela.” Kutani leswi hi swona leswi endlaka swihlahla swa mpfula ni leswi swi tshamaka eka swona swi va ni xiphemu emhakeni leyi.
Tanihi leswi vuako bya swihlahla swa tindhawu to hisa byi rhurhelaka swimilana swa misava swa tinxaka (ku katsa ni tinxaka ta kwalomu ka 1650 leti swi nga ha kotekaka leswaku ti va ntshovelo wa swakudya), vumiriselo bya swimilana bya Amazon i ndhawu leyi fanelekaka eka mukambisisi un’wana ni un’wana la lavaka muxaka wa ximilana xa le nhoveni. Ku engetela kwalaho, lava tshamaka eka swihlahla leswi va swi tiva ku tirhisa swimilana leswi. Hi xikombiso, Maindiya ya Cayapo le Brazil, a ma byali timbewu letintshwa to hambana-hambana ntsena, kambe ma tlhela ma hlayisa swikombiso swa tona etlhelo ka xintshabyana laha xitekela xi hlayisiwaka kona. Ku tswalanisa timbewu to tano leti nga faniki ta le nhoveni ni timbewu to hambana-hambana ta le makaya leti hlaselekaka hi ku olova ku ta nyika matimba ni ku tiyisa ntshovelo wa swakudya swa vanhu. Naswona matimba yo tano ma laveka hi xihatla, ku vula FAO, leswaku ku va ni “ku andza ka 60 wa tiphesente entshovelweni wa swakudya emalembeni ya 25 lama taka.” Ku nga khathariseki xiyimo lexi, tigandaganda leti dlayetelaka swihlahla ti ya emahlweni ti nghena hi vuenti eswihlahleni swa mpfula swa Amazon.
Ku va ni vuyelo byihi? Phela, ku va munhu a dlayetela swihlahla swa mpfula swi fana swinene ni ku va n’wamapurasi a dya mavele ya yena ya mbewu—xivambalana xa yena lexi bubaka xi ta miyela kambe u ta pfumala swakudya enkarhini lowu taka. Ntlawa wa vativi lava nga ni ntokoto va swilo leswi hanyaka swo hambana-hambana, sweswinyana va tsundzuxe leswaku “ku hlayisiwa ka ntumbuluko ni ku kurisa timbewu to hambana-hambana leta ha saleke i mhaka ya nkoka leyi khumbaka misava hinkwayo.”
Swimilana Leswi Nyikaka Ntshembo
Sweswi anakanya hi “khemisi” ya swihlahla yo fanekisela, naswona u ta vona leswaku vumundzuku bya munhu byi fambisana ni mirhi ya vhinyo ya tindhawu to hisa swin’we ni swimilana swin’wana. Hi xikombiso, ti-alkaloid leti susiwaka emirhini ya vhinyo leyi nga eAmazonia, ti tirhisiwa ku wisisa misiha emahlweni ka vuhandzuri; vana va 4 eka va 5 lava nga ni khensa ya tisele ta ngati va pfuniwa leswaku va hanya nkarhi wo leha hi ku pfuniwa hi tikhemikhali leti kumekaka eka rosy periwinkle, ku nga xiluva xa swihlahla leswi. Nakambe swihlahla swi tlhela swi humesa khwinini, leyi tirhisiwaka ku tshungula dari; ni digitalis, leyi tirhisiwaka ku tshungula vuvabyi bya mbilu; ni diosgenin, leyi tirhisiwaka eka maphilisi ya nkunguhato. Swimilana swin’wana swa tshembisa emhakeni yo tshungula AIDS ni nkhensa. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Le Amazon ntsena ku kumiwe tinxaka ta swimilana ta 2000 leti tirhisiwaka tanihi mirhi ya vutshunguri hi vaaka-tiko naswona ti ni vuswikoti byo tshungula.” Nkambisiso wun’wana wu vula leswaku emisaveni hinkwayo, vanhu va 8 eka va 10 va hundzukela eka mitsembyana leswaku va tshungula mavabyi ya vona.
Dok. Philip M. Fearnside u ri swa twala ku va hi hlayisa swimilana leswi hi hlayisaka. Wa engetela: “Ku lahlekeriwa hi swihlahla swa Amazonia ku tekiwa ku ri xiphiqo lexikulu eka matshalatshala yo lava ku kuma mirhi yo tshungula vanhu khensa. . . . Mianakanyo ya leswaku ku humelela loku nyanyulaka ka vutshunguri bya manguva lawa ku hi pfumelela ku ava mphakelo lowu hi xitalo, yi kombisa xivumbeko xa manyunyu lama dlayaka.”
Hambiswiritano, munhu u ya emahlweni ni ku dlaya swiharhi ni swimilana hi ku hatlisa swi nga si kumiwa ni ku tiviwa. U nga ha tivutisa leswaku: ‘Ha yini ku tsemeleriwa ka swihlahla ku ya emahlweni? Xana mukhuva lowu wu nga tshikiwa? Xana wu kona ntshembo wo karhi wa swihlahla swa mpfula swa Amazon?’
[Bokisi leri nga eka tluka 13]
Mhaka Ya Munhu
Ku onhetela ni ku tsemeleriwa ka swihlahla a ku dlayi swimilana ni swiharhi ntsena kambe swi dlaya ni vanhu. Maindiya ya kwalomu ka 300 000 ku nga masalela ya Maindiya ya 5000 000 lama tshameke ma aka exifundzheni xa Amazon le Brazil, ni sweswi ma ha tshama kona hi ku pfumelelana ni ndhawu ya wona ya swihlahla. Maindiya ma karhatiwa ngopfu hi vayayarheli va mirhi, valavi va nsuku, ni van’wana vo tala lava tekaka Maindiya tanihi “swihinga swa nhluvuko.”
Nakambe ku ni ma-caboclo, vanhu va matimba lava velekiweke hi tinxaka to hambana-hambana ta valungu ni Maindiya, lava vakokwa va vona a va ake eAmazonia emalembeni ya kwalomu ka 100 lama hundzeke. Tanihi leswi ma tshamaka eka tiyindlu leti akiweke ehenhla ka timhandze leti nga ehenhla ka mati ya milambu, swi nga ha endleka ma nga si tshama ma twa rito leri nge “ekholoji,” kambe ma kuma swo tihanyisa eka swihlahla leswi, ma nga kalanga va swi dlaya. Hambiswiritano, ku hanya ka vona ka siku na siku ka kavanyetiwa hi minxungeto leyi vangiwaka hi valuveri lavantshwa lava sweswi va nghenaka ekaya ra vona leri ra swihlahla.
Entiyisweni, eswihlahleni hinkwaswo swa mpfula swa Amazon, vumundzuku bya vahlengeleti va timongo va kwalomu ka 2000 000, vahlengeleti va mafi ya mirhi, vaphasi va tinhlampfi ni van’wana vaaka-tiko lava hanyaka hi ku pfumelelana ni ndzhendzheleko lowu wa swihlahla ni ku tala ni ku phya ka milambu bya kanakanisa. Vo tala va tshemba leswaku matshalatshala yo hlayisa swihlahla ma fanele ma nga vi yo sirheleta ntsena mirhi ya minkuhlu ni manatees. Va fanele va sirheleta ni vanhu lava tshamaka eswihlahleni leswi.
[Bokisi leri nga eka tluka 15]
Ku Nona Loku Nga Ntsheketo
Magazini lowu nge Counterpart wu vula leswaku mianakanyo ya leswaku misava ya le Amazon yi nonile i “ntsheketo lowu swi tikaka ku wu kaneta.” Hi lembe-xidzana ra vu-19, muvalangi Alexander von Humboldt, u vulavule hi Amazon tanihi “xitlati xa misava.” Hi lembe-xidzana leri landzeleke, Muungameri wa United States, Theodore Roosevelt, hilaha ku fanaka u vone onge Amazon yi na vurimi lebyinene. U tsarile a ku: “Ndhawu yo tano leyi fuweke ni ku nona yi nge tshikiwi leswaku yi tshama yi nga pfuni nchumu.”
Entiyisweni, n’wamapurasi loyi a nga ni ntshembo tanihi vona u kuma leswaku hi lembe rin’we kumbe mambirhi, misava leyi yi humesa ntshovelo lowunene wa swakudya hikuva minkuma ya mirhi ni swimilana leswi hisiweke swi tirha tanihi swinonisi. Hambiswiritano, endzhaku ka sweswo, misava a ya ha humesi nchumu. Hambileswi swihlahla swi phuphumaka hi rihlaza leri tikombaka ri ri ni misava leyi noneke ehansi, kahle-kahle misava leyi hi xona xiphemu lexi vangelaka leswaku swihlahla leswi swi hlaseriwa. Ha yini?
Xalamuka! yi burisane na Dok. Flávio J. Luizão, mukambisisi eka National Institute for Research eAmazon tlhelo mutivi wa misava ya swihlahla swa mpfula. Marito man’wana lama a ma vuleke hi lawa:
‘Ku hambana ni misava yin’wana ya swihlahla, vuandlalo bya misava yo tala ya Amazon a byi kumi swinonisi swa byona leswi sukaka ehansi ku ya ehenhla, leswi sukaka eribyeni leri bolaka, hikuva ribye-nkulu a ri na swinonisi naswona ri le hansi ngopfu ka vuandlalo bya misava. Ematshan’weni ya sweswo, misava leyi hlantswekeke yi kuma swinonisi swa yona leswi sukaka ehenhla swi nghena ehansi, leswi humaka empfuleni ni le ka swilo leswi boleke leswi nga ehenhla ka misava. Hambiswiritano, mathonsi ya mpfula ni matluka lama hohlokeke ma lava mpfuno leswaku ma va swinonisi. Ha yini?
‘Mpfula leyi naka eswihlahleni swa mpfula a yi na swinonisi swo tala. Hambiswiritano, loko yi ba matluka ivi yi xiririka hi miri wa mirhi, yi teka swinonisi ematlukeni, emarhavini, eka nkurhe, nkuxu, eminceleni ya vusokoti ni le ntshurini. Hi nkarhi lowu mati ma nghenaka emisaveni, ma va ma ri swakudya leswinene swa swimilana. Leswaku ma hlayisa swakudya leswi swa mati leswaku swi nga khulukeli eswinambyanini, misava yi tirhisa xikhoma-swinonisi lexi endliweke hi mati ya timitsu letitsongo lexi andlalekeke hinkwako eka tisentimitara ti nga ri tingani to sungula ta misava leyi nga ehenhla. Vumbhoni bya leswaku xikhoma-swinonisi lexi xi tirha kahle hi leswaku swinambyana leswi kumaka mati ya mpfula a swi na swinonisi ku tlula misava ya swihlahla. Hikwalaho swinonisi swi nghena etimitswini mati ma nga si nghena eswinambyaneni kumbe emilambyeni.
‘Xihlovo xin’wana xa swinonisi i swilo leswi boleke—matluka lama hohlokeke, swindzhabyana ni mihandzu. Tithani tin’wana ta nhungu ta swinonisi leswinene ti helela eka hekitara yin’we emisaveni ya swihlahla lembe na lembe. Kambe, xana swinonisi leswi swo bola swi nghena njhani ehansi ka misava ni ku ntswongiwa hi fambiselo ra timitsu ta swimilana? Majenje hi wona lama pfunaka. Ma tsemelela swipetlu ematlukeni swi va swirhendzevutana ivi ma rhwala swipetlu leswi ma nghena na swona eswisakeni swa wona leswi nga ehansi ka misava. Ngopfu-ngopfu hi minkarhi ya timpfula, ma va ntlawa lowu gingiritekaka, ma tleketlela tiphesente ta 40 ta swinonisi leswi boleke swa misava hinkwayo ya swihlahla. Kona kwale, ma tirhisa matluka leswaku ma aka mintanga yo kurisa swikowa. Hi hala tlhelo, swikowa leswi swi borisa swimilana ivi swi humesa nayitrojini, fosferasi, khalisiyamu ni swiaki swin’wana—swinonisi swa risima swa swimilana.
‘I yini leswi majenje ma swi kumaka? Swakudya. Ma dya swikowa naswona ma nga ha mita ni swipetlu swa matluka. Lexi landzelaka, switsongwatsongwana leswi nga emarhumbyini ya majenje swi sungula ku tirha swinene swi gayela swakudya swa majenje swi va tikhemikhali, hikwalaho ka sweswo, vulongo bya switsotswana leswi byi va swakudya leswi fuweke swa swimilana. Hikwalaho ku na ka timpfula ni ndzhendzheleko wa swilo leswi boleke hi swona swilo swimbirhi leswi endlaka swihlahla swa mpfula swi hanya swi tlhela swi kula.
‘Swa olova ku vona leswaku ku humelela yini loko u yayarhela ni ku hisa swihlahla. Ku va ku nga ha ri na marhavi lama kavanyetaka mpfula leyi naka kumbe nhulu ya swinonisi swo bola leswi faneleke swi tlhela swi tirhisiwa. Ematshan’weni ya sweswo, timpfula letikulu ti ba misava hi matimba lamakulu hi ku kongoma leyi nga riki na nchumu, naswona hikwalaho ka tona vuandlalo bya misava bya tiyela. Hi nkarhi lowu fanaka, miseve ya dyambu leyi tlhavaka ehenhla ka misava hi ku kongoma yi engetela mahiselo ya vuandlalo ni ku endla leswaku misava yi tiyela. Vuyelo bya kona hi leswaku mati ya mpfula ma khuluka ehenhla ka misava ntsena, a ma phameli misava kambe ma phamela milambu. Ku lahlekeriwa hi swinonisi emisaveni leyi ya swihlahla leswi tsemeleriweke swi tlhela swi hisiwa ku nga va ku lahlekeriwa lokukulu lerova swinambyana leswi nga kusuhi ni tindhawu leti swihlahla swa tona swi tsemeleriweke swi karhatiwa hi ku tala ka swinonisi ku tlula mpimo, leswi endlaka leswaku vutomi bya tinxaka ta swilo leswi hanyaka ematini byi nghena ekhombyeni. Swi le rivaleni leswaku, loko swihlahla swo tshikiwa swi ri swoxe, swi nga tiwundla hi swoxe, kambe ku nghenelela ka munhu ku vanga khombo.’
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 16]
Vunghana Bya Murhi Ni Nhlampfi
Hi minkarhi ya timpfula, Nambu wa Amazon wa tala ivi wu funengeta mirhi leyi milaka etindhawini ta swihlahla leti nga ehansi. Laha mati ma helelaka kona, mirhi yo tala ya swihlahla leswi yi tswala mihandzu ni ku wisa timbewu ta yona—kavula, laha a swi kona swihadyana swo tanihi vamaxindyani lava nyupelaka ematini leswaku va hangalasa timbewu leti. Lexi endlaka tano i nhlampfi ya tambaqui (Colonnonea macropomum), yi fana ni ribye ro faya timongo naswona yi swi kota ngopfu ku nun’hwetela. Hi ku hlambela exikarhi ka marhavi ya mirhi lama nyupeleke ematini, ya ku twa ku nun’hwela ka mirhi leyi nga kusuhi ni ku wisa timbewu. Loko timbewu leti ti wela ematini, nhlampfi leyi yi faya swifunengeto hi tinhlaya ta yona leti nga ni matimba, yi mita timbewu leti, yi kutsa muhandzu ematlhelo ivi yi humesa timbewu tanihi vulongo emisaveni ya swihlahla leswaku ti mila loko maboboma ya mati ma phya. Nhlampfi ni murhi swa vuyeriwa. Tambaqui yi hlayisa mufurha, murhi wu tswala mihandzu. Ku tsemelela mirhi leyi swi endla leswaku vutomi bya tambaqui byi nghena ekhombyeni swin’we ni tinxaka tin’wana ta 200 ta tinhlampfi leti dyaka mihandzu.