Swiharhi Ni Swimilana Swa Mixaka Yo Tsakisa eKhwatini Ra Amazon — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Swiharhi Ni Swimilana Swa Mixaka Yo Tsakisa eKhwatini Ra Amazon

KU SUKA ehansi ka tintshava ta Andes ta le Peru, ku ni khwati etlhelo ra le vuxeni leri tsemakanyaka tiko-nkulu ra Amerika Dzonga, leri hlanganisaka ndhawu leyi endlaka tikhilomitara ta 3 700. Eku heteleleni, khwati leri ri fika ri helela eLwandle ra Atlantic.

Xiphemu xa khwati leri ra Amazon lexi nga ePeru, xi hlanganisa ndhawu leyi endlaka 60 wa tiphesente ta tiko rero. Hambileswi vaaki va le Peru lava tshamaka endhawini leyi va nga tatiki ni xandla, kambe ku ni swimilana ni swiharhi swo tala leswi tshamaka ehansi ka mirhi ya khwati leri leyi leheke timitara ta 35. Entiyisweni, ku ni swiharhi ni swimilana swo tala ekhwatini leri. Ku ni maphaphatani ya mixaka-xaka leyi tlulaka 3 000 lama haha-hahaka endhawini yoleyo leyi nga ni moya wo hisa. Ku ni swimilana swa ti-orchid swa mixaka ya kwalomu ka 4 000 leswi nga ni swiluva swo saseka. Tinyoka ta mixaka leyi tlulaka 90 ti kokova emarhavini ya mirhi kasi tin’wana ti kokova ehansi. Naswona emilambyeni ni le swinambyaneni ku ni tinhlampfi ta mixaka-xaka ya kwalomu ka 2 500, ku katsa ni leti fanaka ni tinyoka leti vuriwaka ti-electric eel na leti vuriwaka ti-piranha.

Nambu lowukulu ngopfu eka hinkwayo i Nambu wa Amazon. Etindhawini tin’wana, ku na timpfula leti nga exikarhi ka 2,5 na 3 wa timitara hi lembe, leswi endlaka leswaku nambu wa Amazon swin’we ni swinambyana swa 1 100 leswi wu cheletaka swi anama swinene kutani swi khapakhapa ekhwatini rero. Loko ku hlangana ku hisa ni ndzhongo, ku huma nkahelo wo kufumela lowu swimilana swi wu rhandzaka swinene. Lexi hlamarisaka, nhova yi kula kahle emisaveni ya vumba leyi yi tekiwaka yi nga ri yinene nikatsongo ni leyi swilo swi nga miliki kahle eka yona.

Lomu Vaaki Va Makhwati Lawa Va Humaka Kona

I mani la nga hlawulaka ku hanya endhawini yo tano? Vayimburi va kholwa leswaku eka malembe-xidzana lama hundzeke, vanhu va timiliyoni a va tshama etindhawini leti rhendzeleke Nambu wa Amazon. Namuntlha, ku ni vanhu va kwalomu ka 300 000 lava tshamaka ekhwatini ra Amazon ra le Peru, lava humaka eka tinxaka leti tlulaka 40. Ku vuriwa leswaku sweswi tinxaka ta 14 ta vanhu volavo lava kuleleke kwalaho, a ti si tshama ti ya hanya endhawini yin’wana. Endzhaku ka loko vanhu lava va yisiwe etindhawini leti hluvukeke leswaku va ya hanya kona nkarhinyana, va sukile va ya tshama endzeni-ndzeni ka khwati, hileswi a va nga ha lavi ku tlhela va hlangana ni vanhu van’wana.

Xana vanhu volavo lava tshamaka emakhwatini va fike rini kwalaho naswona va huma kwihi? Vativi va ehleketa leswaku loko ka ha sele malembe-xidzana ku nga si fika Nguva leyi Tolovelekeke, vanhu vo sungula ku fika kwalaho a va huma en’walungwini. Vajivaro (lava a va dume hi ku humesa swipalapala swa tinhloko ta valala lava va va dlayeke kutani va hoxa bolo leyi endliweke hi ntsandza ivi va ti sweka) a va huma eswihlaleni swa Kharibiya; kasi Vaarawak a va huma eVenezuela. Ku ehleketiwa leswaku tinxaka tin’wana a ti huma evuxeni bya Brazil ni le dzongeni wa Paraguay.

Loko se ti tshamisekile, swi vonaka onge tinxaka to tala a ti famba-famba etindhawini to karhi, ti hlota ni ku hlengeleta swilo. A ti byala ni swibyariwa swi nga ri swingani leswi a swi kota ku mila emisaveni leyi nga ni asidi, swo kota ntsumbula, viriviri, mabanana ni mavele. Van’wamatimu va le Spain va xiye leswaku tinxaka tin’wana a ti hlelekile swinene, ti ri ni tindhawu to hlayisa swakudya ni tindlela to fuwa swiharhi.

Mindhavuko Leyi Nga Fambisaniki

Hi lembe-xidzana ra vu-16 ni ra vu-17, vahluri va le Spain va nghene hi nkani endhawini ya le Amazon. Endzhakunyana ka vona ku landzele varhumiwa va Vajesuit ni Vafrancis lava a va lava ku hundzula vaaki va kwalaho va va swirho swa kereke ya Rhoma Khatoliki. Varhumiwa volavo va endle mimepe ya kahle leyi oloviseleke vanhu va le Yuropa ku valanga eAmazon. Kambe varhumiwa volavo va tlhele va endla leswaku ku nghena mavabyi ni ku dlayeteriwa ka vanhu.

Hi xikombiso, hi 1638 ku akiwe tindhawu ta varhumiwa endhawini leyi sweswi yi nga Xifundzha xa Maynas. Varhumiwa va hlengelete mintlawa leyi a yi nga twani naswona va yi sindzisa ku tshama swin’we. Xana a va swi endla hi xikongomelo xihi? Hikuva vanhu va kwalaho a va languteriwa ehansi naswona a va tekiwa va ri swiphunta, kutani va sindzisiwe ku tirhela varhumiwa ni vahluri va le Spain. Hikwalaho ko hlangana ni vanhu va le Yuropa, vanhu va magidi va dlayiwe hi swimungwa-mungwana, mpondzo, vuvabyi bya minkolo ni nhlokonho. Kasi van’wana va magidi va dlayiwe hi ndlala.

Maindiya yo tala ma balekile etindhawini teto ta varhumiwa va tikereke to hambana-hambana, naswona varhumiwa vo tala va dlayiwile loko vanhu va va pfukela. Entiyisweni, hi nkarhi wun’wana eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, a ku lo sala muprista un’we endhawini ya le Amazon.

Ndlela Leyi Va Hanyaka Ha Yona Namuntlha

Namuntlha, vanhu va kwalaho va ha ya emahlweni va hanya hi ndlela ya ndhavuko wa vona. Hi xikombiso, va aka tiyindlu ta vona hi ndlela ya xintu—va tirhisa timhandzi leti tsemiweke ekhwatini kutani va fulela hi matluka ya mirhi ya ncindzu ni byanyi byin’wana. Leswi va akaka tiyindlu ta vona ehenhla ka timhandzi leti dzimiweke ehansi, a va vi na xiphiqo loko ku va ni tindhambhi ta lembe ni lembe naswona a swi talanga ku va va ngheneriwa hi swiharhi leswi nga ni khombo.

Vanhu va tinxaka to hambana-hambana lava tshamaka kwalaho va ambala ni ku tilunghisa hi tindlela leti nga faniki. Vavanuna ni vavasati lava tshamaka le ndzeni-ndzeni ka khwati va ambala ku suka exisutini ku ya ehansi kumbe swiketi swo koma, kasi vana va vona va tshama va nga ambalanga nchumu. Lava talaka ku hlangana ni vanhu lava tshamaka emadorobeni se va dyondze maambalelo ya Xilungu. Vanhu van’wana va kwalaho va boxa tinhompfu kumbe tindleve kutani va vehela swingwavila, swinhongana, marhambu kumbe tinsiva. Van’wana, ku fana ni Vamayoruna, va boxa marhama ya vona. Vatucuna ni Vajivaro van’wana va lota ni meno. Vo tala eka tinxaka to hambana-hambana va tsemeta misisi emimirini ya vona kutani va titlhavela makanja.

Vanhu va le Amazon va tiva swimilana swo tala ngopfu, naswona ekhwatini va kuma mirhi. Mirhi yi nga ri yingani leyi va yi kumaka kwalaho yi katsa yo tshungula vuxungu bya tinyoka, nchuluko ni mavabyi man’wana ya nhlonge. Loko Valungu va nga si kuma rhaba, vanhu va le Amazon a va khwaya mirhi ya rhaba leswaku va kuma mati ya yona, kutani va ma tirhisa ku lema swirhundzu ni ku endla tibolo ta rhaba. Kwale nhoveni, va kuma ni swilo leswi va nga swi tirhisaka eka vutleketli ni ku vulavula ni vanhu lava nga ekule. Hi xikombiso, vavanuna va tsema mirhi kutani va yi kovotla yi va swikwekwetsu leswi va fambaka ha swona emilambyeni ya vona, naswona va kovotla mirhi leyikulu leswaku va endla swigubu leswi va swi baka leswaku va hundzisa marungula lama nga twiwaka ekule swinene!

Va Kuceteriwa Hi Tin’anga Ni Vukholwa-hava

Vanhu lava tshamaka ekhwatini ra Amazon va tshemba leswaku khwati leri ri tele hi mimoya ya vanhu leyi rhendzelekaka nivusiku, madimona lama vangaka mavabyi ni swikwembu leswi tumbeleleke vanhu lava nga riki na ntokoto emilambyeni leswaku swi va hlasela. Ehleketa hi Vaaguaruna, ku nga ntlawa wun’wana lowukulu le Peru. Va gandzela swikwembu swa ntlhanu: “Xikwembu xa Nyimpi,” “Xikwembu xa Mati,” “Xikwembukati xa Misava,” “Xikwembu xa Dyambu” ni “Xikwembu xa Tin’anga.” Vo tala va kholwa leswaku vanhu va hundzuka swimilana ni swiharhi. Hikwalaho ko chava ku hlundzukisa swivumbiwa swa moya, vanhu va kwalaho a va swi dlayi swiharhi swo karhi naswona va hlota swo karhi ntsena loko ku ri ni xilaveko.

Vanhu lava namarheleke vukhongeri bya ndhavuko ni mahanyelo ya kona i tin’anga leti biwaka hi riphume hi ku tirhisa mirhi yo hahamisa. Vaaki van’wana va ya eka tin’anga teto leswaku ti ta va tshungula, ti va byela leswaku va ta kuma yini loko va hlota ni loko va byala, ni ku va hlavutela swiendlakalo swin’wana swa nkarhi lowu taka.

Xana Khwati Ra Amazon Ri Ta Herisiwa?

Khwati ra Amazon leri vanhu va kwalaho va tshamaka eka rona ri hunguteka hi rivilo lerikulu. Ku tsemeleriwa mirhi ekhwatini leswaku ku akiwa magondzo lamantshwa. Khwati leri ra hunguteka hileswi ku nga ni mapurasi ni masimu ya ximilana xa coca. Ku tsemeleriwa ka mirhi swi nga ri enawini swi siya rivala lerikulu ra khwati leri ringanaka ni timbala ta ntlango wa bolo ta 1 200 hi siku! Hambi ku ri mati ma le khombyeni hileswi vaceli va migodi lava nga enawini ni vaendli va khokheyini leyi nga riki enawini va thyakisaka milambu leyi cheletaka Nambu wa Amazon.

Kunene, vanhu lava tshamaka eAmazon va langutana ni vuyelo bya ku hanya enkarhini lowu Bibele yi profeteke leswaku a wu ta va “minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona.” (2 Timotiya 3:1-5) Xana khwati ra Amazon ri ta herisiwa hi ku helela? Bibele ya hi tiyisekisa leswaku a swi nge vi tano. Ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, misava hinkwayo yi ta hundzuriwa paradeyisi, hilaha Muvumbi wa hina a a lava hakona.—Esaya 35:1, 2; 2 Petro 3:13.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Nambu wa Amazon

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Vaaguaruna va gandzela swikwembu swa ntlhanu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Vavasati va xifundzha xa Lamas

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18, 19]

Muaki wa le Amazon u tirhisa phayiphi yo copa miseve hi ku fufutela

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Tindlu ta vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ndhawu leyi ku tsemeleriwaka timhandzi eka yona swi nga ri enawini hi siku yi ringana ni timbala ta ntlango wa bolo ta 1 200

[Xihlovo Xa Kona]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]