Xana Maindiya Ya Le Brazil Ma ve eKhombyeni Ro Herisiwa?
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BRAZIL
NTANGA wa Swiharhi wa Xingu wu le xifundzheni xa Mato Grosso le Brazil. Wu lehe swikwere khilomitara swa kwalomu ka 27 000—ku nga ndhawu leyi lavaka ku ringana ni tiko ra Belgium. I kaya ra Maindiya ya kwalomu ka 3 600 ya tinxaka ta 14, ntanga lowu i ndhawu leyi tlhumeke hi byanyi naswona wu xongile swinene. Makhwati lama wu nga eka wona ma hisiwile leswaku ku kumiwa timhandzi leti xavisiwaka kumbe leswaku wu hundzuriwa wu va madyelo lamanene ya tihomu.
Hi va-1960 mfumo wa le Brazili wu sungule ku tsemela Maindiya ndhawu leyi ma nga ta tshama eka yona. Ndhawu leyi yi le xifundzheni xa Amazon, naswona yi hlanganisa 12 wa tiphesente ta ndhawu ya le Brazil. Hikwalaho ka sweswo swi endle leswaku ku va ni ku cinca: Nhlayo ya vanhu eBrazil yi sungule ku kula ro sungula endzhaku ka malembe ya 500 lama hundzeke! Ku ehleketiwa leswaku va fika eka madzana manharhu ya magidi. Kambe xiringaniso xexo xo yimela ntsena nhlayonyana ya Maindiya lama a ma ri kona hi 1500, lama namuntlha ku ringanyetiwaka leswaku ma kwalomu ka timiliyoni timbirhi ku ya eka timiliyoni ta tsevu.
Eka malembe ya 500 lama hundzeke, hilaha mutsari un’wana a swi vekeke hakona, “ku ve ni makhombo lama endleke leswaku nhlayo ya Maindiya yi hunguteka.” I yini leswi vangeleke ku hunguteka ko tano ka xihatla? Xana ku andza ka nhlayo ya Maindiya ya le Brazil emalembeni ya sweswinyana ku vula leswaku a ma ha langutananga ni khombo ro herisiwa?
Ku Yayarherhiwa Ka Maindiya Ya le Brazil Hi 1500-1960
Eka malembe yo sungula ya 30 endzhaku ko va Portugal ri endle tiko ra Brazil ri va koloni ya rona hi 1500, ri sungule ku tsemelela misinya leyi vuriwaka brazil leyi mintsandza ya yona yi humesaka dayi yo tshwuka. Tiko ra Brazil ri thyiwe vito leri hikwalaho ka nsinya lowu. Nsinya lowu a wu ri wa nkoka eYuropa naswona vanhu va le Yuropa a va xavisela vanhu va le Brazil swilo swa nxavo wa le hansi leswaku va kuma nsinya lowu.
Hambiswiritano, hi ku hatlisa va kume leswaku mova wu rhandza maxelo ya le Brazil. Kambe a swi nga ta olova ku wu byala. Ku byala mova a swi lava vatirhi vo tala lava nga ta tirha hi matimba. Xilaveko xa vatirhi lava nga mahlonga xi andzile. Naswona vahlapfa a va bohekanga ku ya lava vatirhi ekule hikuva a ku ri ni vatirhi vo tala va Maindiya.
Xana Swi Tise Ku Yini Leswaku Va Va Mahlonga?
Maindiya a ma tolovele ku rima. Vavanuna a va ri vahloti ni vaphasi va tinhlampfi. A va tshetsha khwati ri sala ri lo caca. Vavasati a va tirha ku byala, ku tshovela ni ku sweka. Leswi Maindiya a ma vonaka ma nga rhandzi rifuwo nileswi a ma nga ri na makwanga, vanhu va le Yuropa va sungule ku ma bumabumela. Kasi van’wana a va teka Maindiya ma ri vanhu lava lolohaka.
Hi vutlhari Maindiya ma khutaziwe ku ya tshama ekusuhi ni Maputukezi leswaku ma ta va tirhela ni ku va rindza. Vafundhisi va Makhatoliki ni vanhu van’wana hi vona a va kucetela Maindiya ku ya tshama ekusuhi ni Maputukezi. Vanhu lava a va nga swi lemuki leswaku sweswo a swi ta va ni vuyelo byo biha. Hambileswi nawu a wu vule leswaku a va nge tekeriwe ndhawu ya vona nileswaku a va ta tshama va ntshunxekile, kambe entiyisweni va sindzisiwe ku va mahlonga ya Maputukezi. Hakanyingi a va nga hakeriwi kumbe ku pfumeleriwa leswaku va tirimela masimu ya vona vini.
Magoza ya Hosi ya le Portugal yo herisa vuhlonga a ma tlhaveriwanga hi dyambu. Hi ntolovelo Maputukezi a ma kuma tindlela to endla Maindiya mahlonga hambiloko nawu wu nga pfumeli. A swi nga tekiwi swi bihile ku endla Muindiya hlonga kumbe u n’wi xavisa. Kasi Maindiya lama endliweke mahlonga hi tinxaka tin’wana a ma xavisiwa kumbe ma “kutsuriwa,” eka vanhu van’wana kambe ma hambeta ma ri mahlonga.
Kahle-kahle lexi endleke leswaku koloni leyi ya Brazil yi rhandzeka hileswi mova a wu kula kahle. Naswona ku byala mova a swi titshege hi vatirhi lava nga mahlonga. Hikwalaho ka sweswo Hosi ya le Portugal yi boheke ku lwisana ni ripfalo ra yona hikwalaho ka leswi a yi ta kuma mali.
Tiko Ra Furwa Ni Ra Holland Ma Lwa Ni Tiko Ra Portugal
Matiko lawa a ma lwela ku endla Maindiya mahlonga ya wona. Tiko ra Furwa ni ra Holland ma lave tindlela to tekela Portugal tiko ra Brazil. Tiko ra Furwa ni ra Holland ma phikizane ni Maputukezi leswaku ma kuma nseketelo wa Maindiya. Maindiya a ma nga swi lemuki leswaku xikongomelo xa matiko lawa a ku ri ku teka ndhawu ya wona. Ematshan’weni ya sweswo, Maindiya ma teke nkwetlembetano lowu wu ri ndlela yo ma pfuna leswaku ma tirihiselela eka valala va wona, ku nga tinxaka letin’wana ta Maindiya, kutani sweswo swi endle leswaku ma tikatsa eka nkwetlembetano wa matiko lawa.
Hi xikombiso, hi November 10, 1555, Nicholas de Villegaignon, Mufurwa wa le vuhosini u fike eRibuweni ra Guanabara (laha sweswi ku nga Rio de Janeiro) kutani a aka khokholo ra masocha. U fike a endla ntwanano ni Maindiya ya kwalaho lama vitaniwaka Matamoio. Maputukezi ma te ni Maindiya lama vitaniwaka Matupinamba ya le Bahia naswona hi March 1560, va hetelele va hlasele khokholo leri a swi nga olovi ku ri hlasela. Mafurwa ma balekile kambe ma hambete ma xaviselana swilo ni Matamoio ni ku ma khutaza ku hlasela Maputukezi. Endzhaku ka tinyimpi to hlaya Matamoio ma hetelele ma hluriwile. Xiviko xi kombisa leswaku enyimpini yin’we ku dlayiwe vanhu va 10 000 naswona va 20 000 va yisiwe evuhlongeni.
Mavabyi Yo Chavisa Lama Humaka eYuropa
Vaaka-tiko lava kumiweke hi Maputukezi ro sungula a va tikomba va hanye kahle. Vavalangi vo sungula etikweni leri a va tshemba leswaku Maindiya ya khale a ma hanya malembe ya 100 kumbe ku tlula. Kambe miri wa Maindiya a wu nga swi koti ku lwisana ni mavabyi ya vanhu va le Yuropa ni va le Afrika. Kutani sweswo swi endle leswaku ku sala katsongo leswaku ma mbumburheka hinkwawo.
Ku ni swiviko swo tala swa Maputukezi swa swiviko swa mintungu leyi veke kona leyi yi hunguteke swinene nhlayo ya Maindiya. Hi 1561, vuvabyi bya mpondzo byi hlasele tiko ra Portugal kutani byi tlulela ni le matikweni lama nga etlhelo ka Lwandle ra Atlantic. Vuyelo bya kona a byi chavisa. Mufundhisi Leonardo do Vale u tsale papila hi May 12, 1563, leri a ri hlamusela vuyelo byo chavisa bya ntungu lowu eBrazil, u te: “A wu nyenyetsa naswona a wu nun’hwa ngopfu lerova a nga ri kona loyi a a ta tiyisela ku nun’hwa ka [muvabyi wa kona]. Hikwalaho ka sweswo vo tala va file hikwalaho ko ka va nga khathaleriwi, va dyiwa hi swivungu leswikulu swo tala ngopfu leswi a swi ri eka swilondza lerova swi chavisa un’wana ni un’wana loyi a a vona mintsumbu leyi.”
Ku Tekana Ka Tinxaka Ku Hlamarise Mufundhisi Wa Makhatoliki
Buku yin’wana yi ri: “Ku tekana ka vanhu va tinxaka to hambana ku vange leswaku tinxaka letin’wana ti nga ha vi kona. Maputukezi a ma nga vileli ku teka Mabrazil kasi ni Mabrazil a ma endla leswi fanaka.” (Red Gold—The Conquest of the Brazilian Indians) Maindiya a ma swi teka ku ri malwandla ku nyika vanhu vambe vana va wona va xisati. Loko vafundhisi vo sungula va Makhatoliki va fika eBrazil ro sungula hi 1549, va hlamarisiwe hi leswi va swi voneke. Mufundhisi la vuriwaka Manoel da Nóbrega u ri: “Vafundhisi a va byela vavanuna leswaku a hi xidyoho ku va va tshama ni vavasati va vona va rixaka rin’wana va nga tekananga ximfumo.” U tlhele a ku: “Vahlapfa a va ti tekele vavasati va Maindiya [va mahlonga] va va endla tinhlantswa.” Hosi ya le Portugal yi byeriwe leswaku Muputukezi un’wana ‘a ri ni vana vo tala, vatukulu, vatukulu-xinguwe, lerova [murunguri wa mhaka leyi u yi byele] leswaku a nga tivi nileswaku i vangani.’
Hi va-1600, Maindiya lawa a ma tale ni ribuwa ra Brazil man’wana ya wona ma dlayiwile, man’wana ma tekiwa ma ya va mahlonga kumbe ma tekana ni tinxaka tin’wana. Ku endleke leswi fanaka hi tinxaka leti tshama exifundzheni xa Amazon.
Ku fika ka Maputukezi le Amazon ku vange ku dlayeteriwa ka Maindiya lama a ma tshama endhawini ya le hansi ka nambu wa Amazon. Murhangeri wa vafundhisi wa le Maranhão, Manoel Teixeira u vule leswaku Maputukezi ma dlaye Maindiya ya kwalomu ka timiliyoni timbirhi eka makume ya malembe ma nga ri mangani le Maranhão ni le Pará! Kumbexana nhlayo leyi a yi hundzeletiwile kambe ku dlayiwa ni ku xanisiwa ka wona swi endlekile hi xiviri. Endzhakunyana vanhu lava tshamaka ehenhla ka nambu wa Amazon na vona va xanisiwe hi ndlela leyi fanaka. Hi lembe-xidzana ra vu-18, Maindiya ya le xifundzheni xa Amazon a ma dlayeteriwile, handle ka lama a ma tshama etindhawini ta le kule.
Ku hluvuka ka tindhawu to tala ta le kule ta Amazon hi lembe-xidzana ra vu-19 ni ra vu-20 ku endle leswaku hakatsongo-ntsongo valungu va hlangana ni tinxaka ta Maindiya leti a ta ha sele. Endzhaku ka loko Charles Goodyear a tshubule ndlela yo endla swilo hi rhaba hi 1839 ni ku endliwa ka mathayere hi rhaba swi endle leswaku vanhu vo tala va sungula ku yi lava hi mahlo-ngati. Van’wamabindzu va khitikanele eAmazon laha rhaba yimbisi yi kumekaka kona. Nkarhi wolowo wu dume hi ku khomiwa ka Maindiya hi ndlela yo biha leswi vangeke leswaku ma tlhela ma hunguteka.
Xana Lembe-xidzana Ra Vu-20 Ri Ma Khome Njhani Maindiya?
Hi 1970 mfumo wa Brazili wu kunguhate ku endla mapato lama yaka etindhawini ta le kule ta Amazon. Yo tala ya mapato lawa a ma tsemakanya endhawini ya Maindiya ma endla leswaku ma hlaseriwa hi vanhu lava valangaka ni hi mavabyi lama nga ni khombo.
Hi xikombiso, vona leswi endlekeke eka vanhu lava vuriwaka Mapanarás. Vanhu lava va hungutiwe hi nyimpi kasi van’wana va yisiwe evuhlongeni hi lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19. Ntlawanyana lowu saleke wu balekele en’walungu-vupela dyambu, endzeni-ndzeni ka khwati ra le n’walungwini wa Mato Grosso. Kutani ku endliwe pato lerikulu leri tsemakanyaka exikarhi ka tiko ra vona leri vitaniwaka Cuiabá-Santarém.
Ku hlangana ka vona ni valungu swi dlayise vo tala. Hi 1975, vanhu lava lava eku sunguleni a va ri rixaka lerikulu se a ku lo sala vanhu va 80 ntsena. Mapanarás ma yisiwe eNtangeni wa Swiharhi wa Xingu. Ma ringete ku kuma ndhawu entangeni lowu, leyi a yi fana ni leyi a va tshama eka yona kambe a swi pfunanga nchumu. Kutani vanhu lava va kunguhate ku tlhelela eka rikwavo. Hi November 1, 1996, huvo ya vululami ya le Brazil yi va nyike ndhawu leyi tekaka tihekitara ta 495 000 leswaku yi va “ndhawu ya vona.” Swi tikomba Mapanarás ma pone ku herisiwa.
Xana Vumundzuku Bya Vona Byi Ta Kala Byi Antswa?
Xana ku nyikiwa ndhawu leyi nga ya vona swi ta va pfuna leswaku va nga heli emisaveni? Sweswi swi tikomba va ri ni vumundzuku lebyinene. Hambiswiritano, tiko ra vona ri ni swilo swo tala swa risima. Ku ringanyetiwa leswaku swicelwa leswi durhaka tirhandi ta timiliyoni ta nkombo—ku katsa nsuku, pulatinamu, dayimani, nsimbi ni nsimbi yo kwalala—leswi kumekeke endhawini leyi vuriwaka Legal Amazonia, leyi nga ni swifundzha swa kaye en’walungwini ni le vupela-dyambu bya swifundzha swa le Brazil. Se ku ni lava va nghenaka va lava swicelwa leswi handle ka mpfumelelo endhawini hinkwayo ya Maindiya.
Matimu ma komba leswaku Maindiya a ma tshama ma ri eku dyeleriweni hi valungu. A va tekeriwa nsuku va nyikiwa swivoni ni ku tekeriwa mintsandza ya murhi lowu vuriwaka brazil va nyikiwa swingwavila, naswona a va boheka ku balekela etindhawini ta le kule leswaku va papalata ku endliwa mahlonga. Xana leswi tshameke swi va humelela swi nga tlhela swi humelela?
Maindiya yo tala se ma dyondze ku tirhisa swilo swa thekinoloji ya manguva lawa—swihaha-mpfhuka, swikepe ni tiselfoni. Kambe leswaku va ta swi kota ku langutana ni mintlhontlho ya lembe-xidzana leri ra vu-21 swi ta tikomba hi ku famba ka nkarhi.
[Mepe eka tluka 15]
(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)
■ Ntanga wa Swiharhi wa Xingu
□ Ndhawu leyi tsemeriweke Maindiya
BRAZIL
BRASÍLIA
Rio de Jeneiro
FRENCH GUIANA
SURINAME
GUYANA
VENEZUELA
COLOMBIA
ECUADOR
PERU
BOLIVIA
PARAGUAY
URUGUAY
[Xifaniso eka tluka 15]
Van’wamabindzu a va endla Maindiya mahlonga hi ku ma tirhisa emasin’wini ya rhaba
[N’wini wa Xifaniso]
© Jacques Jangoux/Peter Arnold, Inc.
[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 12]
Line drawing and design: From the book Brazil and the Brazilians, 1857