Vaaki Vo Sungula Va Amerika Makumu Ya Nguva
XANA i mani la nga si tshamaka a hlalela bayisikopo ya ma-cowboy ni Maindiya? Emisaveni hinkwayo vanhu va tshame va twa hi ta Wyatt Earp, Buffalo Bill na Lone Ranger, na hi ta vukosi bya Maindiya ya Mageronimo, Sitting Bull, Crazy Horse na Hosi Yosefa, kun’we ni van’wana vo tala. Kambe xana tinhlamuselo ta le Hollywood ti va hlamusele kahle hi mpimo wihi? Naswona xana ndlela leyi va hlamuseleke Maindiya ha yona a yi pfumala xihlawuhlawu ke?
Rungula ra ku hluriwa ka Vaaki vo Sungula va Amerika N’walungu (Maindiya) hi Valungu ri tlakusa swivutiso.a Xana tibuku ta matimu leti vulavulaka hi Maindiya ti va hlamusela hi ndlela leyinene? Xana ku ni leswi hi nga swi dyondzaka hi makwanga, ntshikilelo, xihlawuhlawu ni tihanyi? Xana ntiyiso hi wihi mayelana ni rungula ra lava va vitaniwaka ma-cowboy ya tihanyi ni Maindiya?
Nyimpi Ya Custer Yo Hetelela Ni Ku Dlayeteriwa Ka Le Wounded Knee
Hi 1876, n’anga leyi vitaniwaka Sitting Bull ya Mulakota (yin’wana ya tinyimba-nkulu tinharhu ta rixaka ra Masioux) a a ri murhangeri enyimpini leyi dumeke ya le Nambyeni wa Little Bighorn, eMontana. Lieutenant Colonel Custer “N’wamisisi yo Leha,” a ri ni masocha ya 650 a a anakanya leswaku a a ta swi kota ku hlula tinhenha ta Masioux ni Macheyenne ta 1000 hi ku olova. Kasi a a nga hlayelanga kahle nikatsongo. Onge a a langutane ni ntlawa lowukulu ku tlurisa wa tinhenha ta Vaaki vo Sungula va Amerika leti tshameke ti hlangana—ti ri kwalomu ka 3000.
Custer u avanyise Vuthu rakwe ra vu-7 ra Vagadi va Tihanci hi mintlawa minharhu. Handle ko yimela nseketelo wa mintlawa leyin’wana, ntlawa lowu a a ri eka wona wu dumele xiyenge xa mixaxa ya Maindiya lexi yena a a anakanya leswaku a xi ta hlaseleka hi ku olova. Maindiya, ma rhangeriwe hi tinhloko ta muti Crazy Horse, Gall na Sitting Bull, ya mbumburhele Custer ni ntlawa wa vuthu rakwe ra kwalomu ka 225 wa masocha. Ku hlula ka tinxaka ta Maindiya a ku ri ka xinkarhana, kambe Vuthu ra United States a ri hluriwe hi ndlela leyi khomisaka tingana. Hambiswiritano ku tirihisela ka tihanyi a ku ta landzela endzhaku ka 14 wa malembe.
Eku heteleleni, Sitting Bull, u tinyiketile, tanihi leswi a va tshembise ku n’wi rivalela. Ematshan’weni ya sweswo, u sindzisiwe ku tshama nkarhi wo karhi eFort Randall, eDakota. Emalembeni yakwe ya vudyuhari, u humelele erivaleni enkombisweni lowu kombiwaka etindhawini to hambana-hambana wa Wild West wa Buffalo Bill. Khale ka loyi a a ri murhangeri loyi a a xiximiwa swinene se a a ku lo sala vito ntsena ra leswaku khale ka yena a a ri n’anga leyi nga ni nkucetelo swinene.
Hi 1890, Sitting Bull (vito rakwe ra Xilakota, Tatanka Iyotake) u duvuriwe a fa hi maphorisa ya Maindiya lawa a ma rhumiwe ku ya n’wi khoma. Vadlayi vakwe a va ri Masioux “Van’waswifuva Swa Nsimbhi” (maphorisa lama nga ni tibeji), Lieutenant Bull Head na Sergeant Red Tomahawk.
Hi rona lembe rolero, ku lwisana ka Maindiya ni ku lawuriwa hi mulungu ku hohlokile eku dlayeteriweni ka le Wounded Knee Creek, eGreat Plains le Amerika. Kwalaho, kwalomu ka 320 wa vavanuna, vavasati ni vana va Masioux lava balekaka va dlayiwe hi mavuthu ya tiko hi ti-Hotchkiss ta wona, ku nga swibamu swa wona leswikulu leswi hlantaka makulu hi ku landzelelana. Masocha a ya tibuma hi leswaku loku a ku ri ku tirihisela ka wona eku dlayiweni ka vanghana va wona, Custer ni vavanuna vakwe, emagangeni lama langutaneke ni Nambu wa Little Bighorn. Sweswo swi herise tinyimpi ni mpfilumpfilu leyi a yi tshuka yi tumbuluka, leyi heteke malembe yo tlula 200 exikarhi ka swita-swi-famba swa Amerika leswi nghenelelaka, ni tinyimba leti hlaseriwaka hi mavuthu leti nga vaaki va kwalaho.
Kambe, xana swi tise ku yini leswaku Vaaki vo Sungula va Amerika va tikuma va ri kwale Amerika N’walungu? Xana a va hanyisa ku yini loko valungu va nga si wu veka nkondzo le Amerika N’walungu?b Xana i yini lexi vangeleke ku hluriwa ni ku tinyiketa ka vona hilaha ku heleleke? Naswona hi xihi xiyimo xa Maindiya etikweni leri sweswi ri lawuriwaka hi vatukulu va valuveri lavaya vo sungula vo huma eYuropa? Swivutiso leswi ni swin’wana swi ta hlamuriwa eswihlokweni leswi landzelaka.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Hambileswi van’wana sweswi va tsakelaka vito leri nge “Vaaki vo Sungula va Amerika,” vito leri nge “Maindiya” na rona ra ha tirhisiwa swinene etibukwini to tala. Laha hi ta tirhisa mavito lawa hi ku siyerisana. “Maindiya” i vito leri hoxeke ra vaaki vo sungula leri va thyiweke rona hi Columbus, loyi a a anakanya leswaku u fike eIndia loko a fika laha sweswi ku tiviwaka leswaku hi le West Indies.
b Eswihlokweni leswi hi vulavula ntsena hi Maindiya ya le Amerika N’walungu. Maindiya ya le Amerika na Mexico, ya le Amerika Xikarhi, ni ya le Amerika Dzonga—Maaztec, Mamaya, Mainca, Maolmec ni van’wana—ku ta vulavuriwa hi vona eminkandziyisweni ya nkarhi lowu taka ya magazini lowu.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Montana Historical Society
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Ku lahliwa ka vafi eWounded Knee