Ndlela Leyi Tiko Ra Vona Ri Dyiweke Ha Yona — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Ndlela Leyi Tiko Ra Vona Ri Dyiweke Ha Yona

EMALEMBENI yo tala rungula ra United States a ri katsakanyiwa hi xiga lexi nge, “Ndlela leyi Vupela-dyambu byi kumisiweke xiswona.” Tibayisikopo ta le Hollywood ti kombise vahlapfa va valungu va tsemakanyela etimbaleni ni le tintshaveni ta le Amerika va ri ni masocha yo kota John Wayne, ma-cowboy, kutani vahlapfa va lwa ni Maindiya ya vukarhi, ya vuharhi, lama tivaka ku lwa hi tindzanga. Loko valungu va ri karhi va lava tindlela to teka tiko ni nsuku, van’wana va vaprista ni vachumayeri va Vujagana ku vuriwa leswaku a va ri karhi va ponisa mimoya-xiviri.

Xana matimu wolawo ma njhani hi ku ya hi langutelo ra vaaki vo sungula, vanhu lava nga vini va Amerika? Buku leyi nge The Native Americans—An Illustrated History yi ri, loko Valungu va fika, Maindiya “ma sindzisiwe ku tolovelana ni ku ngheneleriwa ka mbango wa vona hi muhlaseri la dyelelaka ku tlula wa muxaka wihi na wihi lowu va tshameke va langutana na wona: vangheneleri va valungu va le Yuropa.”

Ntirhisano Lowu Tiseke Maxangu

Eku sunguleni, Valungu vo tala va le Yuropa lava fikeke eN’walungu-vuxa bya Amerika va khomiwe hi tintswalo ni ku kombiwa ntirhisano hi vaaki vo sungula. Mhaka yin’wana yi ri: “Handle ka mpfuno wa Mapowhatan, Jamestown, ndhawu leyi a yi akiwe hi vanhu va le Britain, eVirginia, ku nga koloni yo sungula ya Manghezi eTikweni Lerintshwa, ingi yi nga tlhaveriwanga hi dyambu eka xixika xa rona xo sungula xa 1607-08. Hi ku fanana, koloni ya Vapfhumba ePlymouth, Massachusetts, ingi yi nga humelelanga handle ka mpfuno wa Vawampanoag.” Vaaki vo sungula van’wana va kombe valuveri lava ndlela yo nonisa misava ni ku byala swibyariwa. Naswona xana pfhumba ra vuvalangi ra Lewis na Clark ra 1804-06 a ri ta humelerisa ku yini—ku kuma ndlela yo tsemakanya ku suka laha ku nga Xivandla xa Louisiana ku ya laha a ku vitaniwa Tiko ra Oregon—loko a ku nga ri hi mpfuno wa ku nghenelela ka Sacagawea, wansati wa Mushoshone? A a ri “mfungho wa ku rhula” eka vona loko va hlangana ni Maindiya.

Hambiswiritano, hikwalaho ka ndlela leyi Valungu a va tirhisa tiko ha yona ni hikwalaho ka leswi tindlela to kuma swakudya a ti nga nyawuri, ku ta ka valuveri vo tala eAmerika N’walungu ku pfuxe mholovo exikarhi ka vahlaseri ni vaaki vo sungula. N’wamatimu wa le Canada Ian K. Steele u hlamusela leswaku eka lembe-xidzana ra vu-17, a ku ri na 30 000 wa Manarragansett le Massachusetts. Hosi ya vona, Miantonomo, “hi ku vona khombo leri a ri ri ndleleni, . . . u lave ku kurisa vuxaka byakwe ni Vamohawk leswaku va vumba vandla ra Maindiya ya le Amerika hinkwawo ro tilwela.” Ku vikiwa leswaku u byele vanhu va Montauk hi 1642 a ku: “Hi [fanele] hi va un’we kukota vona [Manghezi] va nga van’we, handle ka swona hinkwerhu hi ta hela ku nga ri khale, hikuva ma swi tiva leswaku vatata wa hina a va ri ni timhofu ni madzovo yo tala, timbala ta hina swin’we ni makhwati ya hina a swo khapha hi timhofu, naswona a ma tele hi [tigalakuni], ni swikuvu swa hina a swi lo mphaa, hi tinhlampfi ni tinyenyana ta le matini. Kambe Manghezi lawa, endzhaku ka ku teka tiko ra hina, ma tsemelele byanyi hi masikela, ivi ma nhlanhlanhela mirhi hi swihloka; tihomu ni tihanci ta wona ti dya byanyi, naswona mintlhambi ya vona leyi noneke yi thyakisa swikuvu swa ti-clam ta hina, naswona hi ta sika hinkwerhu.”—Warpaths—Invasions of North America.

Matshalatshala ya Miantonomo yo vumba vandla leri hlanganeke ra Vaaki vo Sungula va Amerika a ri humelelanga. Hi 1643, enyimpini ya tinyimba, u khomiwe hi Hosi Uncas wa Mumohegan, loyi a n’wi nyiketeke emavokweni ya Manghezi a n’wi vula muxengi. Manghezi a ma nga ta kota ku khotsa Miantonomo hambi ku ri ku n’wi dlaya. Kutani va kunguhate ntlhantlho lowu nga ta tirha. Steele u ya emahlweni: “Hikwalaho ka leswi a va nga swi koti ku dlaya [Miantonomo], loyi a a nga weli ehansi ka swivandla swihi na swihi swa tikoloni ta vona, valawuri va n’wi nyike Uncas leswaku a n’wi dlaya, ku ri ni timbhoni ta Manghezi leswaku ti tiyiseka leswaku swi endliwile.”

Leswi a swi hlamuseli ntsena ku lwisana loku a ku tshama ku ri kona exikarhi ka tikoloni ta vangheneleri ni vaaki lava va nga vini va ndhawu kambe swi kombisa ni ku vengana ni vuxengi bya tihanyi letikulu exikarhi ka tinyimba hi toxe, leswi a swi ri kona ni loko mulungu a nga si kandziya eAmerika N’walungu. Loko vanhu va le Britain etinyimpini ta vona to lwa ni Mafurwa va lwela ku lawula tikoloni ta le Amerika N’walungu, va kume tinyimba tin’wana leti a ti ri etlhelweni ra vona, loko tin’wana ti seketela Mafurwa. Ku nga khathariseki leswaku i tlhelo rihi leri hluriweke, tinyimba hinkwato leti a ti katseka tona ti love ku tlurisa.

“Vangwa Ra Ku Nga Twisisani”

Hi leri langutelo rin’wana ra ku hlasela ka Valungu: “Leswi varhangeri va matiko ya Maindiya a va nga swi xiyi, minkarhi yo tala kukondza loko se swilo swi onhakile, a ku ri ndlela leyi Valungu a va teka Maindiya ha yona. A va va teka va nga ri valungu kumbe Vakreste. A va nga hluvukanga—va ri ni vuharhi ni tihanyi—hi ku ya hi malangutelo ya vo tala, a va ri vanhu lava nga ni khombo ni lava nga riki na mintlhaveko, lava faneleke hi ku yisiwa laha ku xavisiwaka mahlonga.” Langutelo leri ra ku titlakusa ri tise vuyelo byo biha swinene eka tinyimba leti.

Vaaki vo Sungula va Amerika a va nga ri twisisi langutelo ra Valungu. A ku ri ni “vangwa ra ku nga twisisani,” hilaha mutsundzuxi wa Munavajo Philmer Bluehouse a swi vuriseke xiswona loko sweswinyana a vulavurisane na Xalamuka! Vini va ndhawu a va nga teki ndlela ya vona yo hanya yi ri ehansi, kambe ematshan’weni ya sweswo, a va yi teka yi hambanile, yi ri ni mimpimanyeto leyi hambaneke hilaha ku heleleke. Hi xikombiso, ku xavisa misava a wu ri nchumu wuntshwa eka Maindiya. A va vutisa leswaku xana u nga xavisa mpfhuka wa le henhla, moya, kumbe mati? Kutani ha yini u kota ku xavisa misava? A ku ri ya un’wana ni un’wana leswaku a yi tirhisa. Xisweswo, Maindiya a ma nga biyeli hi mahlampfu.

Loko ku fika vanhu va le Britain, Mapaniya, ni Mafurwa, ku sungule leswi swi hlamuseriweke tanihi “ku hlangana ka vukarhi ka mindhavuko yimbe mimbirhi.” Vaaki vo sungula a va ri vanhu lava se va nga ni madzana ya malembe va hanyisana hi ku rhula ni misava ni ntumbuluko naswona a va tiva ndlela yo hanya handle ko kavanyeta nhleleko wa mbango. Kambe hi ku hatlisanyana mulungu u sungule ku languta vaaki vo sungula va ri swivumbiwa swa le hansi leswi nga ni vuharhi—enkarhini lowu a a rivele hi vuharhi bya yena n’wini loko a va fuma! Hi 1831, n’wamatimu wa Mufurwa Alexis de Tocqueville u katsakanye vonelo ra valungu leri a va ri na rona hi Maindiya a ku: “Matilo a ya va tumbuluxelanga leswaku va hluvuka; swa fanela leswaku va fa.”

Mudlayi Lowo Chavisa Swinene

Loko ku hambeta ku fiketela vahlapfa va tsemakanyela evupela-dyambu bya Amerika N’walungu, madzolonga ya tswale madzolonga. Hikwalaho ku nga khathariseki leswaku i Maindiya kumbe i vahlaseri va Valungu lava a va hlasela ku sungula, tihanyi a ti endliwa hi matlhelo hamambirhi. Maindiya a ma chaviwa hikwalaho ka ndhuma ya vona yo phema xipalapala xa munhu, ku nga mukhuva lowu van’wana va anakanyaka leswaku va wu dyondze eka Valungu, lava a va va nyika hakelo hikwalaho ka swipalapala swoleswo va swi phemeke. Hambiswiritano, Maindiya a ma nga ta humelela enyimpini leyi, a va langutane ni swihinga swo tala—hi nhlayo ni hi matlhari ya kona. Hakanyingi tinyimba a ti hetelela ti boheka ku rhurha ematikweni ya vakokwa wa tona kumbe ti fa. Hakanyingi a ku ri sweswo haswimbirhi—a va siya matiko ya vona ivi va dlayiwa kumbe va fa hikwalaho ka mavabyi ni ku sika.

Kambe, ku fa enyimpini a ku nga ri nchumu-nkulu lowu a wu heta tinyimba ta vini va ndhawu. Ian K. Steele wa tsala: “Tlharhi leri a ri tirha ngopfu eku hlaseriweni ka le Amerika N’walungu a ku nga ri xibamu, hanci, Bibele, kumbe ‘nhluvuko’ wa Valungu. A ku ri ntungu.” Mayelana ni vuyelo bya mavabyi ya le Xiphen’wini xa le Vuxeni xa Misava, eAmerika, Patrica Nelson Limerick, profesa wa matimu u tsarile: “Loko ma yisiwa ma ya eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu xa Misava, wona mavabyi lama [lawa Valungu va heteke malembe-xidzana yo tala va lava nsawutiso wa wona]—marhuda, swimungwamungwana, chachalaza, dari, dari-nyonghwa, thayifosi, rifuva, naswona lebyikulu ngopfu a ku ri mpondzo—a ma hlasela swinene hikuva a ku nga ri na nsawutiso. Ku fa ka vanhu eswimitanini a ku endla kwalomu ka 80 kumbe 90 wa tiphesente.”

Russell Freedman u hlamusela ntungu wa mpondzo lowu hlaseleke hi 1837. “Vamandan a va ri vo sungula ku hlaseriwa, hi ku hatlisanyana ku landzela Vahidatsas, Vaassiniboin, Vaarikara, Masioux, ni Ma-blackfeet.” A ku lo sala katsongo Vamandan va hela va ku bii! Va suke eka nhlayo ya vanhu va 1600 hi 1834, va hunguteka va va 130 hi 1837.

Ku Humelele Yini Hi Mintwanano?

Ku fika namuntlha vakulukumba va tinyimba leti va swi kota ku tlhokovetsela hi nhloko masiku ya mintwanano leyi hulumendhe ya United States yi yi sayineke ni vakokwa wa vona eka lembe-xidzana ra vu-19. Kambe, xana kahle-kahle mintwanano yoleyo yi tise yini? Hakanyingi yi tise ku cincana loku nga riki kunene ka misava ya kahle, va nyikiwa swivandla leswi nga makwandzasi ni ku nyika hulumendhe vuswa.

Xikombiso xa ndlela leyi tinyimba leti nga vini va ndhawu ti deleriweke ha yona i xa tinxaka ta vandla ra Mairoquois (ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu, Mamohawk, Maoneida, Maonondaga, Macayuga ni Maseneca) endzhaku ka loko vanhu va le Britain va hluriwe hi vaseketeri va tikoloni ta le Amerika enyimpini yo lwela ntshunxeko, leyi heleke hi 1783. Mairoquois a ma yima ni vanhu va le Britain, kutani lexi va suriweke mihloti ha xona hi ku ya hi Alvin Josephy, lontsongo, a ku ri ku cukumetiwa ni ku rhukaniwa. Vanhu va le Britain, “va honise [Mairoquois], ivi va teka vukosi bya matiko ya lava va byi nyika United States.” U engetela ni leswaku hambi ku ri Mairoquois lawa a ma seketela tikoloni ku ri ni ku seketela Britain na wona “ma tshikileriwe hi van’wamabindzu lava dyelelaka lava xavisaka misava, xikan’we ni hi lava va nga ti tiviki timhaka ta kona ni hi hulumendhe ya Amerika hi yoxe.”

Loko hi 1784 ku ve ni nhlangano wa ntwanano, James Duane, khale ka muyimeri wa Continental Congress’ Committee on Indian Affairs, u khutaze vatirheli va hulumendhe leswaku “va honisa ku titshemba kwihi na kwihi ka Mairoquois loku a va ha ri na kona hi ku va khoma tanihi vanhu lava nga nyawuriki.”

Swiringanyeto swakwe swa ku tikurisa swi landzeriwile. Mairoquois man’wana ma tekiwe ma ri vabohiwa, naswona “mimbulavurisano” ya kona a yi endliwa va ri karhi va xungetiwa hi rifu. Hambileswi Mairoquois a ma titeka ma nga hluriwanga enyimpini, ma boheke ku nyikela tiko ra wona hinkwaro ra le vupela-dyambu bya New York ni le Pennsylvania kutani ma pfumela ku teka xivandla lexi nga xitsongo hi mpimo eTikweni ra New York.

Ku tirhisiwe vukanganyisi byo tano ku lwisana ni tinyimba to tala leti nga vini va ndhawu. Josephy u vula ni leswaku vatirheli va Amerika va tirhise “ku fumbarherisa, minxungeto, xihoko ni ku sindzisiwa hi vatirheli lava nga riki enawini, va ringeta ku wutla tiko emavokweni ya Madelaware, Mawyandot, Maottawa, Machippewa [kumbe Maojibwa], Mashawnee ni tinxaka tin’wana ta le Ohio.” A swi hlamarisi leswi hi ku hatlisanyana Maindiya ma sunguleke ku ka ma nga ha n’wi tshembi mulungu ni switshembisonyana swakwe swa mavunwa!

“Pfhumba Ro Leha” Ni Mpingu Wa Mihloti

Loko Nyimpi ya Xin’wanamanana ya le Amerika (1861-65) yi tlhekeka, yi suse masocha etikweni ra Manavajo eDzonga-vupela-dyambu. Manavajo ma tirhise vangwa leri ku hlasela tindhawu ta vaaki va le Amerika ni va le Mexico eNkoveni wa Rio Grande le New Mexico. Hulumendhe yi rhumele Colonel Kit Carson ni vandla rakwe ra New Mexico Volunteers leswaku va tlherisa Manavajo ni ku va rhurhisela exivandleni xo lala xa tiko leri nga kwandzasi leri vitaniwaka Bosque Redondo. Carson u tirhise endlelo ra ku onha swakudya swa nala leswaku va sika ivi a sindzisa Manavajo ku suka eCanyon de Chelly, ndhawu yo saseka, leyi yi nga n’walungu-vuxa bya Arizona. A tlhela a dlaya ni mirhi yo tlula 5000 ya mapencisi.

Carson u hlengelete vanhu va kwalomu ka 8000 ivi a va sindzisa ku teka “Pfhumba ro Leha” ra kwalomu ka 500 wa tikhilomitara va ya ekampeni leyi nga khotso ya Bosque Redondo, leyi nga eFort Sumner, le New Mexico. Xiviko xi ri: “Maxelo a ma titimela ku tlurisa, kutani vo tala va vabohiwa lava a va nga ambalanga swi nyawula, naswona a va nga phameriwi kahle va fele endleleni.” Swiyimo swa le xivandleni lexi a swi bihe ngopfu. Manavajo a ma boheka ku cela migodi ma ringeta ku tumbeta nhloko kona. Hi 1868, endzhaku ko vona vuhunguki bya tihanyi lebyi va byi endleke, hulumendhe yi nyike Manavajo 1,4 wa timiliyoni ta tihekitara ta khale ka tiko-xikaya ra vakokwa wa vona eArizona ni le New Mexico. Va tlhelerile, kambe wa nga vona maxangu lama va rhangeke va kombiwa wona!

Exikarhi ka 1820 na 1845, makume ya magidi ya Machoctaw, Macherokee, Machickasaw, Macreek, ni Maseminole ma susiwe hi nkani ematikweni ya wona le Dzonga-vuxa ivi ma sindzisiwa ku gwirima ma kongoma evupela-dyambu, ma hundza Nambu wa Mississippi, ma ya laha sweswi ku tiviwaka ku ri Oklahoma, mpfhuka wa madzana ya tikhilomitara. Ku fe vo tala hikwalaho ka swiyimo leswo nonon’hwa swa xixika. Gondzo leri va sindzisiweke ku famba ha rona va kongoma evupela-dyambu ri tiviwe swinene ri ri Mpingu wa Mihloti.

Tihanyi leti endliweke ehenhla ka Vaaki vo Sungula va Amerika ti kombisiwa kahle nakambe hi marito ya jenerala wa le Amerika, George Crook, loyi a hloteke Masioux ni Macheyenne en’walungu. U te: “Leswi Maindiya ma titwiseke xiswona a hikanyingi swi boxiwa. . . . Kutani loko hi ku famba ka nkarhi [Maindiya] ma boxiwa, kutani wona Maindiya ma hundzuka vahloti va tinyarhi, ku soriwa vugevenga ni tihanyi ta vona ntsena, kasi tihanyi ta vanhu lava va va vangeleke ku endla leswi a ti khumbiwi nikatsongo . . . Ku hava munhu loyi a tivaka mhaka leyi ku antswa ku tlula Muindiya hi yexe, hikwalaho a nge voniwi nandzu loko yena a vona hulumendhe leyi yi n’wi xupulaka yi nga ri na vululami, kasi yi tshika mulungu a n’wi phangela hilaha a rhandzaka ha kona.”—Bury My Heart at Wounded Knee.

Xana ku humelela yini hi Vaaki vo Sungula va Amerika namuntlha endzhaku ka malembe yo tlula dzana ya ku lawuriwa hi Valungu? Xana va le khombyeni ro nyamalala hikwalaho ko tswongiwa? Xana va ni ntshembo wihi hi vumundzuku? Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa swivutiso leswi ni swin’wana.

Vutomi Byo Tika Bya Vavasati

Loko vavanuna va ri vahloti ni valwi va nyimpi etinyimbeni to tala, vavasati a va ri ni mintirho ya ntsandza-vahlayi, ku katsa ku kurisa vana, ku byala, ni ku tshovela tindzoho, ivi va ti kandza ti va mapa. Colin Taylor wa hlamusela: “Ntirho lowukulu wa vavasati va le Great Plains . . . a ku ri ku hlayisa muti, va tswala vana ni ku lulamisa swakudya. Eka mindhavuko ya vanhu lava nga varimi a va rima ni masimu, . . . kasi, eka tinyimba ta le vupela-dyambu leti a ti ri vahloti va tinyarhi lava tshamelaka ku rhurha, a va pfuneta ku tlhava swiharhi sweswo, va vuya ni nyama emixaxeni kutani va tlhela va lulamisa nyama ni madzovo leswaku swi ta tirhisiwa enkarhini lowu taka.”—The Plains Indians.

Buku yin’wana mayelana ni Maapache yi ri: “Ntirho wa le masin’wini a wu ri ntirho wa vavasati naswona a ku nga ri ntirho wo va yisa ehansi kumbe lowu va susaka xindzhuti. Vavanuna a va pfuneta, kambe vavasati a va tirha swinene eku rimeni ku tlula vavanuna. . . . Nkarhi hinkwawo vavasati a ku ri vona va tivaka ndlela yo landzela maendlelo ya kona ya vurimi. . . . Vavasati vo tala a va khongela loko va ri karhi va cheleta masimu.”—The Native Americans—An Illustrated History.

Vavasati a va aka ni swiyindlwana swa xinkarhana leswi vitaniwaka ti-tepee leswi hakanyingi a swi tshama malembe mambirhi. A va swi aka ni ku swi mbundzuxa loko nyimba ya ka vona yi boheka ku rhurha. Handle ko kanakana, vavasati a va hanya vutomi byo tika. Kambe a swi ri tano ni hi lava va xinuna tanihi varindzi va nyimba. Vavasati a va xiximiwa naswona a va ri ni malunghelo yo tala. Eka tinyimba tin’wana, tanihi Mahopi, ku fikela ni namuntlha vun’wini bya nhundzu bya ha ri bya vavasati.

Xiharhi Lexi Hundzuleke Vutomi Bya Vona

Valungu va tise xiharhi xin’wana eAmerika N’walungu lexi hundzuleke vutomi bya tinyimba to tala—hanci. Eka lembe-xidzana ra vu-17, Mapaniya ma ve yo sungula ku tisa tihanci etiko-nkulu leri. Vaaki vo Sungula va Amerika va ve vagadi va vutshila, hilaha Valungu lava hlaselaka va swi xiyeke hakona endzhakunyana. Loko va ri ni tihanci, vini va ndhawu a va kota ku hlota tinyarhi hi ku olova swinene. Kasi tinyimba leti tshamelaka ku rhurha a ti kota ku hlasela tinyimba leti nga vaakelani va tona eswimitanini swa vona lava tshamaka va nga rhurha-rhurhi, kutani hi ndlela yoleyo a swi va olovela ku yiva vavasati ni malandza.