A Hi Endzele Tinkawu eNhoveni

LOKO hi ri karhi hi landzela xindledyana lexi tlhotlhomelaka ekhwatini leri nga ekusuhi ni ikhweyita eAfrika, hakatsongo-tsongo mahlo ya hina ma sungule ku tolovela ku vonakala loku ngo keti-keti, loku a ku vonaka exikarhi ka matluka ni marhavi layo tlhuma. Pongo ra tithonono ni mirhi leyikulu leyi tsondzeriweke hi swimidyana swin’wana, leyi yin’wana ya yona yi leheke timitara to tlula 55, yi hi siye hi hlamele naswona hi langutele ku vona swo tala. Hi nambe hi swi vona leswaku ndhawu leyi hi nga eka yona ya munyama, yi lava leswaku hi tshama hi xalamukile naswona hi nyandlamela. Kutani hi xitshuketa hi twe mpfumawulo lowu nge, huuu, ku twala nchumu wo karhi lowu hefemulaka hi ku hatlisa. Mpfumawulo wa kona wu ye wu twala swinene kukondza wu pfala ni tindleve, kambe hi xitshuketa wu ku whiii! Endzhaku ko famba nkarhi wo leha, hi hetelele hi hlangana ni ntlawa wa tinkawu, ku nga nchumu lowu a hi wu langutele hi mahlo-ngati.

Ku tsaka ku tlula mpimo loku katsaka ku hefemuteka, ku huwelela ni ku ba mirhi i tindlela leti tinkawu ti vulavurisanaka ha tona, kumbe leti ti ti tirhisaka leswaku ti nga lahlekelani. Swi vonaka onge lexi endlaka leswaku ti lava ku va swin’we leswaku ti nga lahlekelani hileswi makuwa lawa yo wupfa a ma lo vuya. Loko hi languta le maninginingini ya nkuwa, hi vone tinkawu to hlayanyana, kumbexana a ti ri kwalomu ka 20 kumbe 30, ti ri karhi ti dya makuwa. Voya bya tona lebyo tshwuka a byi sasekile, byi ri karhi byi vangama loko byi tlhaviwa hi miseve ya dyambu. Yin’wana ya tinkawu leti yi sungule ku hi hoxetela hi swirhabyana, ku nga xikombiso xa leswaku ya tsonana.

Tinkawu u ti vona kahle loko ku ri ni mihandzu yo tala. Minkarhi yin’wana, swa tika swinene ku ti vona, tanihi leswi ti fambaka hi swintlawana ekhwatini. Hakanyingi ti rhandza ku dya siku hinkwaro loko ti ri karhi ti famba mpfhuka wo leha swinene. Handle ka mihandzu ti dya ni matluka, tindzoho ni tinhi. Nakambe ti dya vusokoti, matandza ya swinyenyana ni majenje. Minkarhi yin’wana ti hlota ni ku dlaya swihadyana ku katsa ni tinkawu ta muxaka wun’wana.

Leswi a ku lava ku ba awara ya khume-mbirhi, tinkawu a ti sungula ku twa ku hisa. Yin’wana ya tona yi sungule ku chika emurhini, naswona ku nga ri kungani, hiloko tin’wana ti yi sala hi le ndzhaku. Kutani hinkwato ti nghena enhoveni. Nkawu yin’wana leyitsongo ya matsune yi fambe hi ndlela yin’wana yi tlula-tlula hi marhavi leswaku yi ta hi vonela ekusuhi. Ku hlalela xihadyana lexi xi ri eku tlangeni kasi hi hala tlhelo xi lava ku vona vaendzi, swi hi tsakisile swinene.

Timfanelo To Tsakisa

Loko hi khome ndlela hi tlhelela ekaya, un’wana loyi a a ri entlaweni wa hina u vule a ku: “Langutani endzhaku.” Loko hi ku kelu, hi vone nkawu yi ri eku hi hlometeleni, yi yime endzhaku ka murhi. A yi yime hi milenge yimbirhi naswona a yi lehe kwalomu ka mitara. Loko hi yi languta, hiloko yi tumbeta nhloko hi murhi, kambe yi tlhela yi hlometela endzhakunyana ka nkarhi. A yi lava ku vona leswaku ku endleka yini! Phela, tinkawu ta swi kota ku yima ni ku ba magoza ma nga ri mangani hi milenge yimbirhi. Kambe, hi ntolovelo ti tirhisa milenge hinkwayo ya mune leswaku ti kota ku yima ti tiya. Kongotlo wa nkawu a wu petsekanga hala ndzhaku, kambe wa vanhu wu petsekile leswi endlaka leswaku va kota ku yima va ku thwiii! Nakambe, leswi khondzo ra yona ri nga tiyangiki ngopfu naswona mavoko ya yona ma leheke ni ku tiya ngopfu ku tlula milenge, swi endla leswaku yi swi kota ku famba kumbe ku khandziya ni ku cikinya emirhini hi ku olova.

Mavoko layo leha ya tinkawu ma pfuna swinene ngopfu-ngopfu loko ti boheka ku ma tshambuluta leswaku ti kha mihandzu leyi humeke eswirhabyanini swo lala leswi nga tshovekaka loko to tshama ehenhla ka swona. Mavoko ni milenge ya tona swi vumbeke kahle leswaku ti kota ku khomelela swi tiya emarhavini. Makhudzu ya tona ma langute ematlhelo naswona ma tirha ku fana ni voko, ma pfuna xiharhi lexi ku khandziya mirhi kumbe ku khoma ni ku tlakula swilo hi ku olova onge yi lo khoma hi voko. Leswi swi yi pfuna ngopfu loko ku ri nkarhi wa ku lunghiselela byetlelo nimadyambu. Yi teka timinete ti nga ri tingani yi ri karhi yi petsa-petsa marhavi ni matluka leswaku yi lunghisa ndhawu leyinene yo etlela eka yona.

Hakunene swa tsakisa ku xiyisisa tinkawu enhoveni, timfanelo ta tona to tala to hlamarisa ni ndlela leyi xivumbeko xa tona ni ku tikhoma ka tona swi fanaka swinene ni swa vanhu. Kambe, vanhu van’wana va rhandza tinkawu hileswi ntsena va ehleketaka leswaku vanhu va huma eka tona. Hikwalaho, ku nga ha tlakuka swivutiso swo fani ni leswi: Hi kwihi ku hambana loku nga kona exikarhi ka vanhu ni tinkawu? Xana munhu u hambana njhani ni swiharhi, leswi yena a vumbiweke hi “xifaniso xa Xikwembu”?—Genesa 1:27.

Ntokoto Lowu Ndzi Nga Taka Ndzi Nga Wu Rivali

A swi olovi ku vona tinkawu enhoveni, naswona hakanyingi loko ti vona vanhu ti hatla ti nyamalala. Kambe, leswaku ti sirheleleka naswona ti hambeta ti hanya, mintlawa yin’wana ya tinkawu yi dyondzisiwe ku tolovela vanhu.

A hi nge ri rivali riendzo ra hina ro koma ro ya enhoveni ya tinkawu. Ri hi pfunile swinene ku tiva leswaku tinkawu ti njhani—ti hambane ngopfu ni leti nga emintangeni ya swiharhi kumbe etilaboratori. Ta tsakisa swinene naswona na tona ti wela eka “swiharhi leswi famba-fambaka ni swivandzana swa misava” leswi Xikwembu xi voneke leswaku i swinene, leti vumbiweke hi ndlela leyi hetisekeke leswaku ti kota ku hanya endhawini leyi ti vumberiweke ku tshama eka yona.—Genesa 1:24, 25.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]

TINKAWU NI VANHU

Ebukwini yakwe leyi nge In the Shadow of Man, mutivi wa swiharhi Jane Goodall u tsale leswaku leswi a swi lemukeke hi va-1960 malunghana ni “vuswikoti bya tinkawu byo endla mathulusi,” swi “tiyisekise van’wasayense vo hlayanyana leswaku i swa nkoka ku tlhela va hlamusela munhu hi ndlela leyi rharhanganeke swinene ku tlula eku sunguleni.” A swi hlamarisa swinene ku vona tinkawu ti tirhisa matluka ku endla swiponci, maribye kumbe marhavi ku faya timongo ni ku hluva swirhabyana leswaku ti femba majenje emiceleni. Kambe, eminkarhini ya sweswinyana, ku kumeke leswaku swiharhi swo hlayanyana na swona swi ni vuswikoti byo tano byo endla mathulusi yo tirha ha wona. Dok. T. X. Barber, mutsari wa buku leyi nge The Human Nature of Birds—A Scientific Discovery With Startling Implications, u ri: “Swiharhi hinkwaswo leswi kambisisiweke hi vurhon’wana, ku nga ri tinghoviyana ni tidolfini ntsena kambe ni vusokoti ni tinyoxi, swi kombise leswaku swi tlharihile naswona swi ni vuswikoti byo endla swilo.”

Leswi a swi yi cinci nikatsongo mhaka ya leswaku munhu u hlawulekile. Hilaha Profesa David Premack a tsaleke hakona, “ririmi kumbe ndlela leyi vanhu va vulavulaka ha yona yi hlawulekile swinene.” Ndlela leyi ririmi ra vanhu ri rharhanganeke ha yona ni ndlela leyi mindhavuko ya vona yi fuweke ha yona, leyi ririmi ni mavulavulelo swi humaka eka yona, yi endla leswaku hi hambana hi ku helela ni swiharhi.

Endzhaku ka malembe ya khume Jane Goodall a ri karhi a kambisisa tinkawu enhoveni, u tsale a ku: “Tinkawu a ti swi koti ku kombana ntwela-vusiwana, a wu nge ti pimanisi nikatsongo ni vanhu tanihi leswi vona va nga ni ntwela-vusiwana, va sirhelelanaka, va swi kotaka ku hanyisana naswona va kumaka ku eneriseka lokukulu loko va kombisana rirhandzu ra xiviri.” U tlhele a tsala a ku: “Munhu wa titiva leswaku i mani, kasi a swi tano hi swiharhi. Munhu u lava ku tiva leswaku u huma kwihi ni ku twisisa misava yo hlamarisa leyi a hanyaka eka yona ni matilo lama nga ehenhla.”

Bibele yi hlamusela ku hambana loku nga kona exikarhi ka swiharhi ni vanhu hi ku vula leswaku munhu u endliwe hi “xifaniso xa Xikwembu.” (Genesa 1:27) Hikwalaho, ku hambana ni swiharhi, munhu a a ta kombisa timfanelo ta Xikwembu ku nga Muvumbi wakwe, mfanelo ya nkoka ku ti tlula hinkwato leyi a nga na yona i rirhandzu. Munhu a a ta swi kota ku dyondza swilo swo tala, naswona a tlhariha ku tlula swiharhi hinkwaswo. Munhu u endliwe a ri ni vuswikoti byo endla leswi a swi rhandzaka, ku nga ri ku lawuriwa hi ntumbuluko.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Tinkawu i swiharhi leswi rhandzaka ku tlanga naswona ti rhandza ku vona leswi endlekaka laha ti nga kona, ti endliwe ti yi fanela kahle ndhawu leyi ti tshamaka eka yona

[Swihlovo Swa Kona]

Chimpanzees, top right: Corbis/​Punchstock/​Getty Images; lower left and right: SuperStock RF/​SuperStock; Jane Goodall: © Martin Engelmann/​age fotostock

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

© Photononstop/​SuperStock