Hi Xifaniso Xa Xikwembu Kumbe Xa Xivandzana?

MUNHU wo sungula, Adamu, a a vuriwa “n’wana wa Xikwembu.” (Luka 3:38) Ku hava xiharhi ni xin’we lexi a xi tekiwa hi ndlela yoleyo. Hambiswiritano, Bibele yi kombisa leswaku vanhu va ni swilo swo hlayanyana leswi ni swiharhi swi nga na swona. Hi xikombiso, vanhu ni swiharhi i mimoya-xiviri. Genesa 2:7 (NW) yi ri loko Xikwembu xi vumbe Adamu, ‘munhu u ve moya-xiviri lowu hanyaka.’ Vakorinto vo Sungula 15:45 yi tiyisa mhaka leyi: “Munhu wo sungula Adamu u ve moya-xiviri lowu hanyaka.” Vanhu i mimoya-xiviri, hikwalaho moya-xiviri a hi nchumu wo karhi lowu ponaka loko miri wu fa.

Malunghana ni swiharhi, Genesa 1:24 (NW) yi ri: “Misava a yi humese mimoya-xiviri leyi hanyaka hi ku ya hi mixaka ya yona, swifuwo, swiharhi leswi famba-fambaka ni swivandzana swa misava hi ku ya hi mixaka ya swona.” Hambiloko Bibele yi tlakusa xiyimo xa vanhu hi ku vula leswaku hi tumbuluxiwe hi xifaniso xa Xikwembu, yi tlhela yi hi tsundzuxa hi xiyimo xa hina xa le hansi tanihi mimoya-xiviri ya laha misaveni swin’we ni swiharhi. Hambiswiritano, ku ni nchumu wun’wana lowu munhu ni xiharhi va nga na wona.

Bibele ya hlamusela: “Khombo le’ri humelelaka v̌ana v̌a v̌anhu, ri humelela ni ŝihari; ha v̌ambiri v̌a humeleriwa hi khombo riṅwe. Mukhuv̌a lowu munhu a faka ha wona, na šona šihari ši fa ŝeŝo . . . a ku na laha munhu a tlulanaka ni šihari . . . Hikwaŝo ŝi ya e šiv̌andleni šiṅwe. Hikwaŝo ŝi huma nṭhurini, kutani hikwaŝo ŝi tlhelela nṭhurini.” Ina, emhakeni ya rifu vanhu ni swiharhi swa fana. Vanhu ni swiharhi va tlhelela ‘emisaveni,’ “e nṭhurini” laha va humaka kona.—Eklesiasta 3:19, 20; Genesa 3:19.

Kambe ha yini vanhu va karhateka swinene hi rifu? Ha yini hi navela ku hanya hilaha ku nga heriki? Naswona ha yini hi fanele ku va ni xikongomelo evuton’wini? Entiyisweni, hi hambane ngopfu ni swiharhi!

Laha Hi Hambanaka Ni Swiharhi Kona

Xana u nga tsakisiwa hi ku hanya u ri hava xikongomelo evuton’wini handle ka ku dya, ku etlela ni ku veleka vana? Mhaka leyi yi tsandza hambi ku ri vativi va dyondzo ya hundzuluko lava hisekaka. Mutivi wa dyondzo ya hundzuluko, T. Dobzhansky wa tsala: “Munhu wa manguva lawa la dyondzekeke, la nga tiyisekiki, makholwa-hi-ku-vona, a nga tshiki ku tivutisa malunghana ni swivutiso swa khale embilwini yakwe: Xana vutomi bya mina byi ni xikongomelo handle ka ku va ndzi tihanyela bya mina ni ku ya emahlweni ni ndzhendzheleko wa vutomi? Xana vuako lebyi ndzi tshamaka eka byona byi vula swo karhi?”

Entiyisweni, ku kaneta vukona bya Mutumbuluxi a ku swi koti ku herisa ku lavisisa ka munhu xikongomelo xa vutomi. Loko a tshaha n’wamatimu Arnold Toynbee, Richard Leakey, wa tsala: “Nyiko leyi ya moya eka [munhu] yi n’wi susumetela ku ya emahlweni ni matshalatshala yakwe ya ku titwananisa ni vuako lebyi a velekiweke eka byona.”

Hambiswiritano, swivutiso swa nkoka malunghana ni ntumbuluko wa munhu, masungulo ya vukona bya hina ni xiyimo xa hina xa swa vugandzeri swa ha lava ku hlamuriwa. Swi le rivaleni leswaku ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka munhu ni swiharhi. Xana ku hambana loku ku kule ku fikela kwihi?

Xana Ku Hambana Loku I Kukulu Lerova Ku Nge Lulamiseki?

Xiphiqo lexikulu eka dyondzo ya hundzuluko i ku hambana lokukulu loku hambanisaka vanhu eka swiharhi. Kahle-kahle, xana ku kule ku fikela kwihi? Anakanya hi swilo swin’wana leswi vuriweke hi vativi va dyondzo ya hundzuluko malunghana ni mukhandlu lowu.

Museketeri la dumeke wa dyondzo ya hundzuluko wa lembe-xidzana ra vu-19, Thomas H. Huxley, wa tsala: “Ku hava ni un’we la kholwaka swinene ku tlula mina leswaku ku ni mukhandlu lowukulu exikarhi ka . . . munhu ni swivandzana . . . hikuva hi yena ntsena la nga nyiko leyi hlamarisa ya vutlharhi ni ku vulavula [naswona] . . . , hi yena ntsena la tlulaka hinkwaswo onge hiloko a yime nhlonhlorhini ya ntshava, a nge ringanisiwi ni swiharhi leswi swa xiyimo lexi xa le hansi.”

Michael C. Corballis, mutivi wa dyondzo ya hundzuluko u vula leswaku “ku ni ku hambana loku hlamarisaka exikarhi ka vanhu ni swiharhi swin’wana swa mintlawa leyin’wana . . . ‘Byongo bya hina i byikulu hi makhamba manharhu ku nga nchumu lowu a hi ta wu langutela eka swiharhi leswi nga ni xiyimo lexi fanaka ni xa hina.’” Nakambe mutivi wa tisele to fambisa marungula, Richard M. Restak wa hlamusela: “Byongo bya [munhu] i xirho lexi tivekaka eka vuako hinkwabyo lexi rharhanganeke.”

Leakey u ri: “Vutivi lebyi vativi va sayense va nga na byona byi va vangela xiphiqo lexi van’wana va anakanyaka leswaku a xi twisiseki. Ku titiva loku un’wana ni un’wana a nga na kona ka hlamarisa lerova ku ni nsusumeto eka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi wu anakanyaka ni ku wu endla.” U tlhela a ku: “Entiyisweni ririmi ri vanga mukhandlu exikarhi ka Homo sapiens [vanhu] ni swilo hinkwaswo leswi nga emisaveni.”

Loko a vulavula hi xihlamariso xin’wana xa mianakanyo ya munhu, Peter Russell wa tsala: “A swi kanakanisi leswaku mikhumbulo i vuswikoti byin’wana bya risima lebyi munhu a nga na byona. Handle ka yona a swi nga ta koteka ku dyondza . . . , vutlhari a byi ta va byi nga ha ri kona, mbulavulo wa ririmi a wu nga ta kula hambi ku ri timfanelo tin’wana . . . leti hi ntolovelo ti nga ta munhu.”

Ku tlula kwalaho, ku hava xiharhi lexi nga ni vugandzeri. Xisweswo, Edward O. Wilson u ri: “Xiboho lexi munhu a nga na xona malunghana ni dyondzo ya vukhongeri xi rharhangane ngopfu naswona i nsusumeto lowu nga ni matimba emianakanyweni ya munhu naswona handle ko kanakana i xiphemu xa ntumbuluko lexi nga taka xi nga herisiwi eka munhu.”

Robert Wright, mutivi wa dyondzo ya hundzuluko u ri: “Hanyelo ra munhu ri tlhontlha mintsheketo yo tala ya Darwin. Xana misavu ni ku hleka swi tirha yini? Ha yini va phofula swo karhi loko va ri ekusuhi ni ku fa? . . . Kahle-kahle hi wihi ntirho wa gome? . . . Loko se munhu a file, xana gome ri pfunisa ku yini leswaku ndyangu wa vanhu wu hambeta wu ya emahlweni?”

Elaine Morgan, mutivi wa dyondzo ya hundzuluko u ri: “Swihlamariso swa mune leswi xiyekaka malunghana ni vanhu hi leswi: (1) ha yini va famba hi milenge mimbirhi? (2) ha yini va heleriwe hi mabvele? (3) ha yini va ri ni byongo lebyikulu? (4) ha yini va dyondze ku vulavula?”

Xana swivutiso leswi swi hlamuriwa njhani hi vativi va dyondzo ya hundzuluko? Morgan wa hlamusela: “Tinhlamulo leti tolovelekeke ta swivutiso leswi hi leti: (1) ‘A hi swi tivi’; (2) ‘A hi swi tivi;’ (3) ‘A hi swi tivi,’ (4) ‘A hi swi tivi.’”

Dyondzo Leyi Nga Riki Na Xisekelo

Mutsari wa buku leyi nge The Lopsided Ape u vule leswaku xikongomelo xa yena a ku ri ku “nyikela nhlamuselo leyi nga pakanisiki ya dyondzo ya hundzuluko wa munhu hi ku famba ka nkarhi. Swiboho swo tala swi endliwe hi ku mbambela, a swi sekeriwe eka meno, marhambu ni maribye ya khale.” Entiyisweni, hambi ku ri dyondzo yo sungula ya Darwin a yi amukeriwi hi vanhu vo tala. Richard Leakey u ri: “Nhlamuselo ya Darwin malunghana ni mukhuva wa hundzuluko wa hina yi lawule dyondzo ya ndhavuko wa vanhu ku ta fika emalembeni ya sweswinyana lama hundzeke, naswona a yi hoxile.”

Hi ku ya hi Elaine Morgan, vativi va dyondzo ya hundzuluko vo tala, “a va ha ti tshembi tinhlamulo leti a va ehleketa leswaku va ti tive emalembeni ya makume-nharhu lama hundzeke.” Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi tidyondzo tin’wana leti vativi va dyondzo ya hundzuluko a va khomelele eka tona ti nga ha pfuniki nchumu.

Vuyelo Lebyi Nga Ni Khombo

Minkambisiso yin’wana yi kume leswaku swiharhi swo hlayanyana swa xisati leswi xiharhi xa xinuna xi endlaka nhlangano wa rimbewu na xona swa hambana hi xivumbeko xa miri ni swiharhi swa rimbewu lerin’wana. Hikwalaho ka leswi, van’wana va anakanye leswaku mikhuva ya vanhu ya rimbewu a yi fanele ku fana ni ya tichimpanzi, hikuva tichimpanzi ta xinuna, ku fana ni vanhu lava yelanaka na tona, i tikulunyana ku tlula ta xisati. Hikwalaho ku fana ni tichimpanzi, vanhu a va fanele va pfumeleriwa ku va ni swigangu swo hlayanyana. Naswona, entiyisweni vanhu vo tala va swi endla.

Kambe leswi swi tikombaka swi nga bihanga eka tichimpanzi hakanyingi swi vange makhombo eka vanhu. Mintiyiso yi kombisa leswaku, ku tikhoma loko biha ka rimbewu i ndlela leyi yisaka emaxangwini lama vangiwaka hi mindyangu leyi hahlukeke, ku xixa tinyimba, mavabyi, ntshikilelo wa mianakanyo ni wa mintlhaveko, mavondzo, madzolonga ya mindyangu ni ku cukumetiwa ka vana lava kulaka va nga ri na yona ndlela ya ku langutana ni swiyimo swa vutomi, lava eku heteleleni va yaka emahlweni ni ndlela leyi ya maxangu. Loko mahanyelo lawa ya swiharhi ma ri kahle, ha yini ma vangela vanhu maxangu?

Dyondzo ya hundzuluko yi tlhela yi vanga ku kanakana malunghana ni ku kwetsima ka vutomi bya munhu. Hi swihi swisekelo swa ku kwetsima ka vutomi bya munhu loko hi vula leswaku a ku na Xikwembu ni ku tilanguta hi nga ri nchumu handle ka ku va hi ri swiharhi swa xiyimo xa le henhla? Xana vutomi bya vanhu byi fanele byi tekiwa tanihi lebyi kwetsimeke hikwalaho ka leswi hi nga swivumbiwa swo tlhariha? Loko swi ri tano, xivutiso lexi nga ebukwini leyi nge The Human Difference xa fanela hakunene: “Xana swa fanela ku teka vanhu va ri va risima ku ku tlula timbyana ni swimanga hikwalaho ka leswi hi nga ni dyondzo ya [hundzuluko] ntsena.”

Tanihi leswi nhlamuselo leyintshwa ya dyondzo ya hundzuluko yi hangalakaka, “swa boha leswaku yi ta va ni nkucetelo lowukulu eka dyondzo ya mahanyelo,” ku vula buku leyi nge The Moral Animal. Kambe i lunya leri tiyisiwaka hi xisekelo xa leswaku hi vumbiwe hi “endlelo ra ntumbuluko,” leri fambiselo ra rona, hi ku ya hilaha H. G. Wells a swi vekaka hakona, “lava nga ni matimba ni lavo tlhariha va hlulaka lava tsaneke ni lava vekeke ntshembo wa vona eka van’wana.”

Ku tlula kwalaho, tidyondzo to tala ta vativi va hundzuluko emalembeni yo tala ti onhe mahanyelo ya vanhu hakatsongo-tsongo, naswona tinyamalale nhlaselo wa tintlharhi lowu landzeleke wu nga si fika. Kambe lexi vavisaka hi leswaku ku onha loku vangiweke hi tidyondzo to tano ni sweswi ka ha ri kona.

Ku Gandzela Ntumbuluko Kumbe Mutumbuluxi?

Dyondzo ya hundzuluko yi endla leswaku munhu a languta ntumbuluko leswaku a kuma tinhlamulo ematshan’weni ya ku languta eka Mutumbuluxi. Hi hala tlhelo, Bibele yi hi susumetela ku languta ehenhla eka Xikwembu xa ntiyiso malunghana ni milawu ya mahanyelo ni xikongomelo xa hina evuton’wini. Yi tlhela yi boxa xivangelo lexi endlaka hi boheka ku tikarhata leswaku hi papalata swiendlo swo biha ni lexi endlaka leswaku ku va vanhu ntsena lava vonaka maxangu hikwalaho ka rifu. Tlhandla-kambirhi, nhlamuselo ya yona malunghana ni lexi endlaka leswaku hi va ni mboyamelo wo endla swo biha ya twisiseka emianakanyweni ya munhu ni mbilu yakwe. Ha ku rhamba leswaku u kambisisa nhlamuselo leyi leyi eneriseka.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Xana mukhandlu lowu nga kona exikarhi ka munhu ni xiharhi wu kule ku fikela kwihi?