Ku Kambisisiwa Ka Hundzuluko

Vaseketeri va hundzuluko lava hisekaka se va sindzisa leswaku ku tlhela ku kambisisiwa masungulo ya vutomi hi vuenti

ANAKANYA u ri muavanyisi eka nandzu wa vugevenga. Muhehliwa u tiyisa leswaku yena a nga na nandzu, kutani ku ta timbhoni ti ta tiyisa mhaka yakwe. Hambi swi ri tano, loko u yingisa vumbhoni bya vona, u kuma leswaku bya kanetana. Kutani loko timbhoni ta yena ti komberiwa ku tlhelela ebokisini, ti cinca vumbhoni bya tona. Tanihi muavanyisi, xana a wu ta teka vumbhoni bya vona byi ri bya nkoka? Xana a wu ta kunguhata ku ntshunxa muhehliwa? Kumbexana a wu nga ta endla tano, hikuva vumbhoni lebyi kanetanaka byo lwela muhehliwa byi endla leswaku a nga tshembiwi.

Swi tano hi dyondzo ya hundzuluko. Ku humelele timbhoni to tala, ti nyikela tinhlamuselo to hambana-hambana hi masungulo ya vutomi, ti yimelela dyondzo ya hundzuluko. Kambe xana vumbhoni bya vona a byi ta tshembiwa ehubyeni ya vuavanyisi? Xana lava va seketelaka dyondzo leyi va hlamusela mhaka leyi hlanganaka?

Vumbhoni Lebyi Kanetanaka

Xana vutomi byi sungurise ku yini? Kumbexana a ku na xivutiso xin’wana handle ka lexi, lexi endleke leswaku ku va ni tinhlamuselo to tala to mbambela-mbambela, xi pfuxa ni njhekanjhekisano lowukulu. Kambe ku kanetana a ku le xikarhi ka hundzuluko na ntumbuluko ntsena; ku kanetana lokukulu ku le xikarhi ka vaseketeri va hundzuluko hi voxe. Kwalomu ka tinhlamuselo hinkwato ta hundzuluko—ndlela leyi wu humeleleke ha yona, laha wu sunguleke kona, loyi kumbe lexi xi wu sunguleke, ni leswaku endlelo leri ri teke nkarhi wo tanihi kwihi—ti hambana swinene.

Hi malembe yo tala, vaseketeri va hundzuluko va vule leswaku vutomi byi sungule exidziveni xo kufumela xa “ndzhope” wa vutomi. Van’wana se va vula leswaku vutomi byi fanele byi sunguriwe hi khuvi ra lwandle. Van’wana va anakanya leswaku swikufumeti swa mati swa le hansi ka lwandle swi nga va swona leswi sunguleke vutomi. Van’wana va vula leswaku swilo leswi hanyaka swi ve kona loko swilo swa le mpfhukeni swi wela laha misaveni. Van’wana nakambe va vula leswaku swi nga endleka tipulanete letitsongo ti sungule vutomi hi ku banana ni misava, ti hundzula atimosifiya. Mulavisisi un’wana u ri: “Loko planete leyikulu ya nsimbhi yo banana ni misava, u ta vona mihlolo.”

Xin’wana lexi tlhelaka xi kambisisiwa i muxaka lowu vutomi byi sunguleke ha wona. Magazini ya Time yi ri: “Vutomi a byi sungulanga ehansi ka swiyimo swo rhula, hi laha a ku anakanyiwa ha kona khale, kambe byi sungule ehansi ka swiyimo leswi chavisaka swa pulanete loko yi hlanta mindzilo ni ku weriwa hi tinyeleti ta ncila ni tipulanete letitsongo.” Vativi van’wana va sayense va ri, leswaku vutomi byi sungula ehansi ka xiyimo xa hasahasa yo tano, endlelo hinkwaro ri fanele ri humelele hi nkarhi wo koma swinene ku tlula lowu a ku anakanyiwa wona khale.

Vativi va sayense nakambe va ni malangutelo lama hambaneke malunghana ni xiphemu lexi Xikwembu—“loko xi ri kona”—xi xi tekeke emhakeni leyi ya ku sungula ka vutomi. Van’wana va vula leswaku Muvumbi a nga hoxanga xandla eku humeleleni ka vutomi, kasi van’wana va vula leswaku Xikwembu hi xona xi nga sungula vutomi, kutani xi pfumelela hundzuluko wu ya emahlweni.

Hundzuluko wu sungule njhani endzhaku ka vutomi? Hambi ku ri emhakeni leyi ku ni tinhlamuselo leti kanetanaka. Hi 1958, dzana ra malembe endzhaku ka ku humesiwa ka buku leyi nge The Origin of Species, Sir Julian Huxley, museketeri wa hundzuluko, u te: “Ntshubulo lowukulu wa Darwin, wu nga nsinya wa nawu wa vuako wa ku titwananisa ni swiyimo, wu tiyisiwa swinene tanihi yona ntsena ndlela ya matirhelo ya ku cinca lokukulu ka hundzuluko.” Kambe malembe ya 24 endzhaku, museketeri wa hundzuluko, Michael Ruse u tsarile: “Vativi vo tala va vutomi . . . va vula leswaku dyondzo yihi na yihi ya hundzuluko leyi sekeriweke eka misinya ya milawu ya Darwin—ngopfu-ngopfu dyondzo yihi na yihi leyi kombisaka ku titwananisa ni swiyimo tanihi xilotlelo xa ku cinca ka hundzuluko—i vukanganyisi lebyikulu.”

Magazini ya Time, hambi leswi yi vulaka leswaku ku ni “mintiyiso yo tala leyi tiyeke” leyi seketelaka dyondzo ya hundzuluko, ya pfumela leswaku hundzuluko i dyondzo leyi rharhanganeke leyi nga ni “swihoxo swo tala naswona yi ni tinhlamuselo to tala leti kanetanaka ehenhleni ka ndlela yo nyikela vumbhoni lebyi kayivelaka byo yi seketela.” Ematshan’wini yo ringanyeta leswaku ku gimetiwa njhekanjhekisano lowu hi ku va hundzuluko wu kumiwe wu ri ntiyiso, vaseketeri van’wana va hundzuluko lava hisekaka se va sindzisa leswaku ku tlhela ku kambisisiwa masungulo ya vutomi hi vuenti.

Xisweswo, njhekanjhekisano wa hundzuluko—ngopfu-ngopfu malunghana ni masungulo ya vutomi hi ku ya hi hundzuluko—a wu sekeriwanga eka vumbhoni lebyi twananaka. Mutivi wa sayense, T. H. Janabi u vula leswaku lava va seketelaka hundzuluko “va vumbe tidyondzo to tala leti nga ni swihoxo hi malembe yo tala ivi va tlhela va ti tshika, naswona vativi va sayense ku fikela namuntlha a va si pfumelelana ni le ka yin’we ya tidyondzo leti.”

Lexi tsakisaka, Charles Darwin a a wu languterile njhekanjhekisano wo tano. Eka rito ro rhanga ra The Origin of Species, u tsarile a ku: “Ndzi swi vona kahle leswaku ku hava na yinhla ni yin’we leyi hlamuseriweke ebukwini leyi, leyi nga hava vumbhoni byo yi tiyisa, kambe hakanyingi byi vangela vanhu ku fikelela makumu lama kanetanaka hi ku kongoma ni lawa mina ndzi ma fikeleleke.”

Kunene, vumbhoni byebyo lebyi kanetanaka byi pfuxa swivutiso malunghana ni ku tshembeka ka dyondzo ya hundzuluko.

Xana Hundzuluko Wu Hlawuriwa Hi Tintlharhi?

Buku leyi nge Milestones of History, yi vula leswaku ku sukela eku sunguleni, dyondzo ya hundzuluko yi “tsakise vanhu vo tala hikuva yi tikombe yi ri ya ntiyiso swinene hi tlhelo ra sayense ku tlula dyondzo ya ku vumbiwa ka swilo hi tinxaka ta swona.”

Ku tlula kwalaho, nsindziso wa vaseketeri van’wana va hundzuluko, wu nga va ni nkucetelo swinene. Hi xikombiso, mutivi wa sayense, H. S. Shelton u tiyisa leswaku mianakanyo ya ku vumbiwa ka swilo hi tinxaka ta swona i “vuhunguki lebyikulu lerova a yi kali yi lava ku kambisisiwa hi vuenti.” Mutivi wa vutomi Richard Dawkins u swi veka hi ndlela leyi tlhavaka a ku: “Loko un’wana a vula leswaku a nga pfumeli eka hundzuluko, munhu wo tano a nga tivi nchumu, i xiphukuphuku kumbe wa penga.” Hi ku fanana, Profesa René Dubos u ri: “Vanhu vo tala lava dyondzekeke se va pfumelelana na swona leswaku xin’wana ni xin’wana lexi nga evuakweni—ku suka eka swilo swa le tilweni ku ya eka vanhu—swi humelele hi endlelo ra hundzuluko naswona swi ya emahlweni swi humelela ha rona.”

Hi ku ya hi tinhlamuselo leti, swi vonaka onge un’wana ni un’wana loyi a tlhariheke kahle u fanele ku amukela hundzuluko hi ku olova. Phela loko a endla tano a swi ta vula leswaku u ‘dyondzekile,’ a hi “xiphukuphuku.” Kambe ku ni vavanuna ni vavasati lava dyondzekeke swinene lava va nga yimiki na yona dyondzo ya hundzuluko. Ebukwini yakwe leyi nge The Neck of the Giraffe, Francis Hitching u tsala a ku: “Ndzi kume leswaku vativi vo tala va sayense etimbilwini ta vona va yi kanakana dyondzo leyi, naswona van’wana vo hlayanyana va vule ni leswaku dyondzo ya hundzuluko ya Darwin yi kumeke yi nga fambisani nikatsongo na sayense.”

Chandra Wickramasinghe, mutivi wa sayense la xiximiwaka ngopfu wa le Britain u vula mhaka leyi fanaka. U ri: “Ku hava vumbhoni bya tidyondzo tihi na tihi ta xisekelo ta hundzuluko wa Darwin. I nkucetelo wa ku seketelana lowu lawuleke misava hi 1860, naswona ndzi anakanya leswaku wu ve ni vuyelo byo biha eka sayense ku sukela kwalaho.”

T. H. Janabi u kambisise tinhlamuselo leti vuriweke hi vaseketeri va hundzuluko. U ri: “Ndzi kume leswaku xiyimo xi hambanile swinene ni leswi hi sindzisiwaka ku pfumela swona. Vumbhoni bya kayivela ni ku kanetana swinene eku seketeleni ka dyondzo leyi rharhanganeke swinene yo tanihi masungulo ya vutomi.”

Xisweswo, lava va kanetaka dyondzo ya hundzuluko a va fanelanga ku bakanyeriwa etlhelo tanihi ‘lava nga tiviki nchumu, swiphukuphuku kumbe lava pengaka.’ Malunghana ni tidyondzo leti kanetaka hundzuluko, hambi a ri George Gaylord Simpson museketeri lonkulu wa hundzuluko wa pfumela a ku: “Ku nga va xihoxo lexikulu ku honisa ntsena malangutelo lawa, kumbe ku ma hlekula. Lava va kaneteke dyondzo ya hundzuluko a va ri valavisisi (naswona va ha ri valavisisi) lavakulu ni lava tlhariheke.”

Mhaka Ya Ripfumelo

Van’wana va anakanya leswaku ku pfumela eka hundzuluko swi sekeriwe eka ntiyiso, kasi ku pfumela eka ntumbuluko swi sekeriwe eripfumelweni. I ntiyiso leswaku a ku na munhu loyi a tshameke a vona Xikwembu. (Yohane 1:18; ringanisa 2 Vakorinto 5:7.) Kambe dyondzo ya hundzuluko a yi seketeriwi emhakeni leyi, tanihi leswi yi tshegiweke hi swiendlakalo leswi swi nga siki voniwaka hi munhu kumbe ku phindhiwa.

Hi xikombiso, vativi va sayense a va si tshama va ku vona ku hundzuka ka xiaki xa xitekela—hambi ku ri ku hundzuka loku pfunaka ka xiaki xa xitekela—loku humesaka swilo leswintshwa leswi hanyaka; kambe va tiyiseka leswaku leyi hi yona ndlela leyi swilo leswintshwa leswi hanyaka swi humeleleke ha yona. A va swi vonanga hi mahlo ya vona ku humelela ka swilo leswintshwa leswi hanyaka hi xitshuketa, swi huma eka swilo leswi nga hanyiki; kambe va vula hi ku hiseka leswaku leyi i ndlela leyi vutomi byi sunguleke ha yona.

Ku pfumaleka ko tano ka vumbhoni ku susumetela T. H. Janabi leswaku a ku dyondzo ya hundzuluko ko va “‘ku pfumela’ ntsena.” Mutivi wa fisika Fred Hoyle u vula leswaku hundzuluko i “Ntiyiso hi ku ya hi Darwin.” Dok. Evan Shute u ya emahlweni. U ri: “Ndzi vona onge munhu loyi a pfumelaka eka dyondzo ya ku vumbiwa a swi n’wi tikeli ngopfu ku hlamusela dyondzo ya hundzuluko tanihi leyi hoxeke, ku ri na museketeri wa yona lonkulu la ringetaka ku yi yimelela.”

Vatshila van’wana va pfumelelana na yena. Robert Jastrow, mutivi wa tinyeleti wa pfumela: “Loko ndzi anakanyisisa hi xivumbeko xa munhu, ku humelela ka xivumbiwa lexi hlamarisaka swonghasi eka tikhemikhali leti n’okisiweke exidziveni xa mati yo kufumela swi vonaka swi ri singita leri tlulaka leri Bibele yi ri hlamuselaka hi masungulo yakwe.”

Kutani, ha yini vo tala ni sweswi va kaneta mhaka ya leswaku vutomi byi lo vumbiwa?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Tinhlamuselo ta van’wana to sola ti nga va leti chavisaka