Hundzuluko

Nhlamuselo: Ku hundzuka ka ntumbuluko ka swilo leswi hanyaka i mianakanyo ya leswaku swilo swo sungula leswi hanyaka swi huma eka nchumu lowu nga hanyiki. Kutani, ku vuriwa leswaku, loko swi tswalana swi hundzuke swi va mihlovo-hlovo ya swilo leswi hanyaka, eku heteleleni swi humese mihlovo hinkwayo ya swimilana ni swiharhi leswi veke kona la misaveni. Ku vuriwa leswaku hinkwaswo leswi swi lo tiendlekela ku nga ri hi matimba lama nga tolovelekangiki ya Muvumbi. Vanhu van’wana va lwela ku hlanganisa ku pfumela eka Xikwembu ni hundzuluko, va vula leswaku Xikwembu xi vumbe hi ku tirhisa hundzuluko, va ri xi endle leswaku ku va ni tinxaka-nxaka ta swilo swo rhanga swa le hansi evuton’wini, ku landzela tinxaka ta le henhla, ku katsa ni munhu, swi tisiwe hi ku tirhisa hundzuluko. A hi dyondzo ya Bibele.

Xana hundzuluko i wa sayense hakunene?

“Endlelo ra sayense” hi leri landzelaka: Xiyisisa leswi humelelaka; hi ku landza leswi u swi xiyeke, vumba mianakanyo ya wena malunghana ni leswi nga vaka ntiyiso; kambisisa mianakanyo leyi hi ku xiyisisa kun’wana ni hi minkambisiso; kutani u hlalela u vona loko leswi languteriweke leswaku swi humelela mayelana ni mianakanyo leyi swi ta hetiseka. Xana leri i endlelo leri landzeriwaka hi lava pfumelaka hundzuluko va tlhela va wu dyondzisa?

Mutivi wa tinyeleti Robert Jastrow u ri: “Lexi khomisaka tingana hi vona [vativi va sayense] hi leswaku a va na nhlamulo leyi kongomeke, hikuva vativi va tikhemikhali a va swi kotanga ku humesa swikombiso swa ntumbuluko swa ku endliwa ka vutomi hi swilo leswi nga hanyiki. Vativi va sayense a va swi tivi leswaku sweswo swi endlekise ku yini.”—The Enchanted Loom: Mind in the Universe (New York, 1981), tl. 19.

Mutivi wa hundzuluko Loren Eiseley u pfumerile: “Endzhaku ko sola mutivi wa vukhongeri hikwalaho ka leswi a pfumelaka entsheketweni ni le mihlolweni; sayense yi tikume yi ri exiyin’weni lexi nga naveriwiki laha yi bohekaka ku tiendlela ntsheketo wa yona: ku nga miehleketo ya leswaku swilo leswi va tsandzekeke ku kombisa leswaku swa endleka namuntlha, endzhaku ka matshalatshala ya nkarhi wo leha, entiyisweni, swi endleke khale.”—The Immense Journey (New York, 1957), tl. 199.

Hi ku ya hi New Scientist: “Nhlayo leyi andzaka ya vativi va sayense, ngopfu-ngopfu nhlayo leyi kulaka ya vativi va hundzuluko . . . va vula leswaku mianakanyo ya Darwin ya hundzuluko a hi mianakanyo ya sayense ya xiviri nikatsongo. . . . Vo tala va vakambisisi lava va dume swinene hi vutlharhi bya vona lebyikulu.”—June 25, 1981, tl. 828.

Mutivi wa sayense ya ntumbuluko H. S. Lipson u te: “Nhlamuselo yin’we ntsena leyi amukelekaka i ntumbuluko. Ndza swi tiva leswaku i ndzhukano eka vativi va sayense ya ntumbuluko, ni le ka mina, kambe a hi fanelanga hi ala mianakanyo leyi hi nga yi laviki loko vumbhoni bya vukambisisi byi yi seketela.” (Xiitaliki xi lo engeteriwa.)—Physics Bulletin, 1980, Vhol. 31, tl. 138.

Xana lava seketelaka hundzuluko va pfumelelana? Xana mintiyiso leyi yi ku endla u titwa njhani hi leswi va swi dyondzisaka?

Xingheniso xa buku ya Darwin leyi pindzukeke dzana ra malembe, leyi nge Origin of Species (London, 1956) xi ri: “Hi laha hi swi tivaka ha kona, ku ni ku hambana lokukulu ka mavonelo exikarhi ka vativi va ntivo-vutomi, ku nga ri hi swivangelo swa hundzuluko ntsena kambe ni hi fambiselo ra kona. Ku hambana loku ku vangiwa hi mhaka ya leswi vumbhoni lebyi byi nga enerisiki ni leswi byi nga pfumelelaniki ni xiboho xihi na xihi lexi tiyeke. Hikwalaho swi lulamile naswona swi fanerile ku byela vanhu lava nga riki va sayense hi ku kanetana loku nga kona eka hundzuluko.”—Hi W. R. Thompson, mukongomisi wa nkarhi wolowo wa Vumbiwa bya Matiko lama Hlanganeke bya Vulawuri bya Ntivo-vutomi, eOttawa, le Canada.

“Se ku hundze dzana ra malembe Darwin a file, kambe a hi si va na yona mianakanyo hambi leyitsongo leyi hlamuselekaka kumbe leyi twalaka ya ndlela leyi hundzuluko wu endlekeke ha yona hakunene—naswona emalembeni ya sweswinyana leswi swi pfuxe minkwetlembetano leyi hlamarisaka emhakeni leyi. . . . Ku ni xiyimo lexi fanaka ni nyimpi ya xiviri exikarhi ka vativi va hundzuluko hi voxe, naswona muxaka wun’wana ni wun’wana wa mpambukwa wa [hundzuluko] wu hlohlotela ku cinca lokuntshwa.”—C. Booker (Mutsari wa Times ya le London), The Star, (Johannesburg), April 20, 1982, tl. 19.

Magazini wa sayense lowu nge Discover wu te: “Hundzuluko . . . a wu hlaseriwi ntsena hi Vakreste lava langutaka swilo hi laha swi nga ha kona, kambe vativi va sayense lava dumeke na vona a va wu tshembi. Exikarhi ka vativi va sayense ya vuyimburi lava kambisisaka rhekhodo ya masalela ya leswi feke, va ya emahlweni va kaneta.”—October 1980, tl. 88.

Xana rhekhodo ya masalela ya leswi feke yi seketela langutelo rihi?

Darwin u pfumerile: “Loko kunene tinxaka-nxaka ta swilo . . . ti sungule ku hanya xikan’we-kan’we, ntiyiso lowu wu nga dlaya mianakanyo ya dyondzo ya hundzuluko.” (The Origin of Species, New York, 1902, Xiyenge Xa Vumbirhi, tl. 83) Xana vumbhoni byi kombisa leswaku “tinxaka-nxaka ta swilo” ti tumbuluke hi nkarhi wun’we, kumbe byi kombisa leswaku ti humelele hakatsongo-tsongo, hi laha hundzuluko wu vulaka ha kona?

Xana ku kumiwe masalela ya leswi feke lama ringaneke leswaku ku fikeleriwa makumu lama twalaka?

Mutivi wa sayense wa Nhlangano wa Smithson, Porter Kier u ri: “Ku ni dzana ra timiliyoni ta masalela ya leswi feke, hinkwawo ma hleriwile ni ku funghiwa, etimuziyamu emisaveni hinkwayo.” (New Scientist, January 15, 1981, tl. 129) A Guide to Earth History ya engetela: “Hi ku pfuniwa hi masalela ya leswi feke, vativi va vuyimburi sweswi va hi komba kahle vutomi bya malembe lama hundzeke.”—(New York, 1956), Richard Carrington, nkandziyiso wa le Mentor, tl. 48.

Xana entiyisweni rhekhodo ya masalela ya leswi feke yi kombisa yini?

Bulletin ya Field Museum of Natural History ya le Chicago yi vule leswi: “Mianakanyo ya Darwin ya [hundzuluko] nkarhi hinkwawo a yi hlanganisiwa ni vumbhoni lebyi humaka eka masalela ya leswi feke, naswona onge vanhu vo tala va anakanya leswaku masalela ya leswi feke ma hoxa xandla swinene eka vumbhoni lebyi nyikeriwaka ku seketela tinhlamuselo ta Darwin ta matimu ya vutomi. Khombo ra kona, leswi a hi ntiyiso lowu heleleke. . . . khale koloko rhekhodo ya ku hlayiwa ka malembe hi maribye a yi kalanga yi humesa ntlhandlamano lowunene wa swiphemu swa ku cinca-cinca ka hundzuluko lowu yaka emahlweni, ni sweswi a yi si wu humesa.”—January 1979, Vhol. 50, No. 1, matl. 22-3.

A View of Life yi ri: “Ku sukela emasungulweni ya nguva ya Cambrian hi famba hi ya emalembeni ya kwalomu ka 10 wa timiliyoni, mintlawa hinkwayo leyikulu ya swiharhi leswi nga riki na longo yi sungule ku vonaka yi tele swinene, hi tinxaka-nxaka to tala leti nga siki tshamaka ti vikiwa eka planete ya hina.”—(California, 1981), Salvador E. Luria, Stephen Jay Gould, Sam Singer, tl. 649.

Mutivi wa vuyimburi Alfred Romer u tsarile: “Ehansi ka yona [misava ya Cambrian], ku ni vuandlalo byo anama swinene, lebyi eka byona a ku fanele ku ri ni masalela ya swikokovi leswi hanyeke hi nguva ya Cambrian. Kambe a hi ma kumi; vuandlalo lebyi a byi kombisi vuthala bya swilo leswi tshameke swi hanya, lexi xi pfumelelana kahle ni mianakanyo leyi tolovelekeke ya leswaku a ku ri ni ku tumbuluxa ko hlawuleka eku sunguleni ka minkarhi ya Cambrian.”—Natural History, October 1959, tl. 467.

Mutivi wa vutomi bya swiharhi Harold Coffin u ri: “Loko ku hundzuka loku yaka emahlweni ka swilo swi suka eka leswi nga nyawuriki swi ya eka leswo rharhangana ku ri ntiyiso, vakokwana va swivumbiwa leswi hanyaka leswi kuleke hi laha ku ringaneleke swa nkarhi wa Cambrian va fanele ku kumiwa; kambe a va kumiwanga naswona vativi va sayense va pfumela leswaku a swi tshembisi leswaku va nga kumiwa. Hi ku landza mintiyiso hi yoxe, hi ku landza leswi kumiwaka emisaveni, mianakanyo ya ku vumbiwa xikan’we-kan’we ka swivumbiwa yi twala ku antswa swinene.”—Liberty, September/October 1975, tl. 12.

Carl Sagan, ebukwini yakwe leyi nge Cosmos, u pfumele khwatsi a ku: “Vumbhoni bya masalela ya leswi feke byi nga fanelana ni mianakanyo ya ku va kona ka Muendli Lonkulu.”—(New York, 1980), tl. 29.

Xana swi nga ha endleka leswaku endlelo ra hundzuluko ri vangiwe hi ku hundzuka, hi leswaku, ku hundzuka lokukulu ka xihatla ka swiaki swa xitekela?

Science Digest yi ri: “Vativi va ku pfuxetiwa ka hundzuluko va vula leswaku ku hundzuka ka swiaki leswikulu swa xitekela ku nga ha va matimba lama susumetelaka endlelo ra xitekela leri laviwaka hi mianakanyo ya vona leyi hundzukaka hi ku hatlisa.” Hambi swi ri tano, magazini lowu wu tlhela wu tshaha mutivi wa vutomi bya swiharhi wa le Britain, Colin Patterson a ku: “Ku vhumbha a ku siveriwi. A hi tivi nchumu hi swiaki-nkulu leswi swa xitekela.” (February 1982, tl. 92) Hi marito man’wana, ku hava vumbhoni byo seketela mianakanyo leyi.

The Encyclopedia Americana yi ri: “Ntiyiso wa leswaku ku hundzuka ko tala ku onha xivumbiwa lexi hanyaka wu tikomba wu nga twanani ni langutelo ra leswaku ku hundzuka i xihlovo xa swiaki leswikulu swa hundzuluko. Hakunene, swivumbiwa leswi hundzukaka leswi kombisiwaka eka tibuku-mpfuno ta ntivo-vutomi ko va nhlengeleto wa swilo leswi nga tolovelekangiki ni leswi vumbekeke hi ndlela leyi hoxeke, naswona ku hundzuka ku vonaka ku ri endlelo leri onhaka hayi leri akaka.”—(1977), Vhol. 10, tl. 742.

Ku vuriwa yini hi “vanhu-nkawu” lava kombisiwaka etibukwini ta xikolo, minsonga-vutivi ni timuziyamu?

“Nyama ni misisi eka swifaniso swo tano swi nghenisiwa hi ku ehleketelela. . . . Muvala wa nhlonge; muhlovo wa misisi, xiyimo ni ku hangalaka ka yona; xivumbeko xa swirho; ni xivumbeko xa xikandza—mayelana ni leswi a hi tivi nchumu nikatsongo hi vanhu vahi ni vahi va khale ka khaleni.”—The Biology of Race (New York, 1971), James C. King, matl. 135, 151.

“Swifaniso swo tala swa vampfampfarhuti swo ehleketeleriwa, a swi na vumbhoni. . . . Vampfampfarhuti va boheka ku mpfampfarhuta xilo xin’wana lexi nga exikarhi ka nkawu ni munhu; loko ku vuriwa leswaku xifaniso xa kona i xa khale swinene, va xi endla xi fana ngopfu ni nkawu.”—Science Digest, April 1981, tl. 41.

“Tanihi leswi hakatsongo-tsongo hi dyondzaka leswaku a swi vuli swona leswaku vanhu va khale a va ri makhema, kutani hi fanele hi dyondza ku lemuka leswaku vanhu va khale va Nguva ya Gwitsi a va nga ri swivandzana swa tihanyi kumbe lava fanaka ni nkawu naswona a va nga ri swiphunta. Hikwalaho matshalatshala hinkwawo yo endla munhu loyi ku vuriwaka leswaku i wa le Neanderthal kumbe ePeking i vuphukuphuku lebyikulu.”—Man, God and Magic (New York, 1961), Ivar Lissner, tl. 304.

Xana tibuku-mpfuno a ti hlamuseli hundzuluko tanihi lowu nga ntiyiso?

“Vativi va sayense vo tala va wela endzingweni wa ku tisihalarisa, . . . hi ku phindha-phindha mhaka ya masungulo ya swivumbiwa va yi hlamusela onge se yi tlhantlhiwe hi ku helela. Ku hava mavunwa yo kota lawa. . . . Kambe mboyamelo wo tisihalarisa wu ya emahlweni, naswona a wu yi pfuni ha nchumu sayense.”—The Guardian, London, England, December 4, 1980, tl. 15.

Kambe xana swa twala ku pfumela leswaku xin’wana ni xin’wana laha misaveni xi vumbiwe hi masiku ya tsevu?

Ku ni mintlawa yin’wana ya vukhongeri leyi dyondzisaka leswaku Xikwembu xi vumbe xin’wana ni xin’wana hi masiku ya tiawara ta 24. Kambe Bibele a yi vuli swona sweswo.

Genesa 1:3-31 yi hlamusela ndlela leyi Xikwembu xi lunghiseleleke misava leyi a yi ri kona leswaku vanhu va kota ku aka eka yona. Yi vula leswaku leswi swi endliwe hi nkarhi wa masiku ya tsevu, kambe a yi vuli leswaku a ku ri masiku ya tiawara ta 24. Swi tolovelekile leswaku munhu a vulavula a ku, hi “siku ra kokwana,” a vula vutomi bya munhu yoloye hinkwabyo. Hi laha ku fanaka, Bibele hakanyingi yi tirhisa rito “siku” ku vula nkarhi wo leha swinene. (Ringanisa 2 Petro 3:8.) Xisweswo ‘masiku’ ya Genesa ndzima 1, ma nga ha va ma lehe magidi ya malembe.

Leswaku u kuma vuxokoxoko lebyi engetelekeke vona tluka 215.

Loko Munhu A Ku—

‘Mina ndzi pfumela eka hundzuluko’

U nga ha hlamula u ku: ‘Xana wa pfumela leswaku Xikwembu xi hoxe xandla eku vumbeni, kumbe wena u pfumela leswaku ku sukela eku sunguleni, vutomi byi lo tiendlekela? (Kutani u ya emahlweni hi ku ya hi leswi munhu yoloye a swi vulaka.)’

Kumbexana u nga ha ku: ‘Swi ta va swi nga twisiseki ku ala nchumu lowu kombisiweke hi ku helela leswaku i ntiyiso wa sayense, a swi tano ke? . . . Laha ndzi ni marito lama vuriweke hi vativi van’wana va sayense lama tsakisaka swinene malunghana ni mhaka leyi. (Tirhisa mhaka leyi nga eka matluka 56-7, ehansi ka xihlokwana lexi nge “Xana hundzuluko i wa sayense hakunene?” kumbe eka tluka 58, ehansi ka xihlokwana lexi nge “Xana lava seketelaka hundzuluko va pfumelelana? . . . ”)’

Swin’wana leswi u nga swi vulaka: ‘Loko ku ri ni vumbhoni lebyi tiyeke lebyi seketelaka xo karhi, hi leswi hinkwerhu hi faneleke hi pfumela eka swona, a swi tano ke? . . . Ndzi tsundzuka tibuku ta mina ta xikolo leti a ti ri ni swifaniso swa masalela ya leswi feke swo seketela hundzuluko. Kambe endzhaku ka sweswo ndzi hlaye marito lama tsakisaka ya vativi va sayense mayelana ni rhekhodo ya masalela ya leswi feke. Hi lawa man’wana ya marito ya kona. (Tirhisa mhaka leyi nga eka matluka 58-60, ehansi ka xihlokwana lexi nge “Xana rhekhodo ya masalela ya leswi feke yi seketela langutelo rihi?”)’

Xiringanyeto xin’wana: ‘Xana ndzi ta va ndzi tiyisile loko ndzi vula leswaku wena u munhu la rhandzaka ku languta vutomi hi laha byi nga ha kona hakunene? . . . Na mina ndzi byi languta tano.’ Kutani u nga ha engetela u ku: ‘Loko ndzo tshuka ndzi famba enhoveni ivi ndzi kuma timhandzi ni maribye ku endliwe yindlu ha swona, swi fanele swi va erivaleni eka mina leswaku a ku ri ni munhu un’wana endhawini yoleyo, loyi a nga yi aka; kumbe a swi tano ke? . . . Kambe, sweswi, xana swi nga twala eka mina ku vula leswaku swiluva leswi milaka etlhelweni ka yindlu swi lo timilela? Loko ndzi ehleketa tano ndzi fanele ku langutisisa ivi ndzi xiya xivumbeko lexi rharhanganeke, hikuva ndza swi tiva leswaku i ntiyiso lowu heleleke leswaku lomu ku nga ni xiendliwa ku fanele ku ri ni muendli. Sweswo hi leswi Bibele yi hi byelaka swona eka Vaheveru 3:4.’

Kumbe u nga ha hlamula (munhu la dyuhaleke) u ku: ‘Yin’wana ya mianakanyo leyikulu eka hundzuluko hi leswaku wu vanga nhluvuko wa munhu, ku kula ka yena ku ta fika eka leswi a nga swona namuntlha, a hi swona ke?’ Kumbexana u nga engetela u ku: (1) ‘U munhu loyi a nga ni malembe yo tala u hanya. Xana wa ha tsundzuka leswaku swilo a swi ri njhani evutsongwaneni bya wena? Xana vugevenga a byi tele ku fana ni sweswi? . . . Xana a mi tshama mi lotlele tinyangwa? . . . Xana u nga vula leswaku vanhu va nkarhi wolowo a va va ehleketelela swinene vaakelani va vona, ni vanhu lavakulu, ku tlula namuntlha? . . . Kutani, hambi leswi ku veke ni nhluvuko lowukulu wa vutshila, vanhu hi voxe va tikomba va lahlekeriwa hi timfanelo tin’wana leti nga ta nkoka swinene. Ha yini leswi swi endleka?’ (2) ‘Ndzi kuma leswaku mintiyiso leyi ya vutomi leyi hi yi kambisiseke swin’we yi pfumelelana ni leswi tsariweke la Bibeleni eka Varhoma 5:12. . . . Kutani, hakunene ku ve ni ku hohloka.’ (3) ‘Kambe Bibele yi kombisa ndlela leyi sweswo swi nga ta cinca ha yona. (Dan. 2:44; Nhlav. 21:3, 4)’

‘Ndzi pfumela leswaku Xikwembu xi vumbe munhu hi hundzuluko’

U nga ha hlamula u ku: ‘Ndzi tshame ndzi vulavula ni van’wana lava nga ni langutelo ro fana ni ra wena. Xana ndzi ta va ndzi tiyisile loko ndzi vula leswaku u munhu loyi a nga ni ripfumelo leri tiyeke eka Xikwembu? . . . Kutani ripfumelo ra wena i ra nkoka hakunene evuton’wini bya wena; hi ku kongomisiwa hi rona, u lwela ku xiyisisa swilo swin’wana, a swi tano ke? . . . Na mina ndzi swi languta hi ndlela yoleyo swilo.’ Kumbexana u nga ha engetela u ku: (1) ‘Ndza swi tiva leswaku loko leswi mina ndzi pfumelaka eka swona swi ri ntiyiso hakunene, a swi nge hambani ni mintiyiso ya sayense leyi tiyisiweke. Naswona ndza swi tiva leswaku ndzi nga va ndzi ri xiphukuphuku loko ndzo honisa leswi vuriwaka hi Rito ra Xikwembu, hikuva Xikwembu xi tiva swo tala hi mintirho ya xona ku tlula wihi na wihi wa hina. Ndzi tsakisiwa hi leswi Bibele, Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu, yi swi vulaka laha eka Genesa 1:21 (kandziyisa leswaku “hi tinšaka ta ŝona”).’ (2) ‘Kutani eka Genesa 2:7 hi hlaya leswaku Xikwembu xi vumbe munhu, hayi a huma eswiharhini swo sungula, kambe hi ntshuri.’ (3) ‘Naswona eka tindzimana 21, 22 hi kuma leswaku Evha a nga humanga eka xiharhi, kambe u vumbiwe hi rin’wana ra timbambu ta Adamu tanihi masungulo ya kona.’

Kumbe u nga ha ku: ‘(Endzhaku ko vulavula hi mhaka leyi mi pfumelelanaka ha yona, tanihi leyi nga laha henhla . . . ) Van’wana va ri loko Bibele yi vulavula hi Adamu i xifanekiselo ntsena. Kambe loko swi ri tano, xana swi hi yisa emakun’wini wahi?’ (1) ‘Kambe, xiya leswi vuriwaka laha eka Varhoma 5:19: “Kukotisa leswi lavo tala va hundzuriweke vadyohi hikwalaho ka munhu un’we [Adamu] la nga yingisangiki, hi mukhuva wolowo, hi ku yingisa ka munhu un’we [Yesu Kreste], vanhu lavo tala va ta hundzuriwa va va lava lulameke.” Hi laha ku fanaka, 1 Vakorinto 15:22 yi ri: “Kukotisa leswi hinkwavo va faka hikwalaho ka Adamu, hi mukhuva wolowo hinkwavo va ta tlhela va pfuxiwa hikwalaho ka Kriste.” Kambe loko “munhu un’we” la vitaniwaka Adamu a a nga vanga kona hakunene, kutani swi vula leswaku munhu yoloye a nga kalanga a dyoha. Loko a nga dyohanga a tlhela a siyela vana vakwe ndzhaka ya xidyoho, kutani a ku nga ri na xilaveko xa leswaku Kreste a nyikela vutomi byakwe hikwalaho ka vanhu. Loko Kreste a nga byi nyikelanga vutomi byakwe hikwalaho ka hina, kutani ku hava ntshembo wa vutomi endzhaku ka malembenyana ya hina ya sweswi. Leswi vulaka leswaku Vukreste a hi nchumu.’ (2) ‘Kambe, Vukreste byi ni misinya ya milawu leyi tlakukeke, ku tlula leyi yi nga kumiwaka kwihi na kwihi. Xana swi nga ha endleka leswaku tidyondzo letinene ngopfu ta ntiyiso ni ku tshembeka ti huma eka xin’wana lexi nga mavunwa?’ (Vona matluka 25-7, ehansi ka xihloko-nkulu lexi nge “Adamu Na Evha.”)

‘Kambe swidyondzeki leswikulu swa wu pfumela’

U nga hlamula u ku: ‘I ntiyiso, kambe ndzi xiye leswaku hambi lava vulaka leswaku va pfumela swinene eka wona va nga ha kanetana ngopfu ni van’wana lava pfumelaka eka hundzuluko. (Nyika swikombiso leswi humaka emhakeni leyi nga eka tluka 58.) Kutani, hina hi fanele hi kambisisa vumbhoni hi vona leswaku hi fanele hi pfumela yini—hundzuluko kumbe ntumbuluko.’

Kumbe u nga ha ku: ‘U vurisile. Kambe ndzi xiye leswaku ku ni swidyondzeki swin’wana leswi nga wu pfumeliki.’ Kumbexana u nga engetela u ku: (1) ‘Ha yini ku ri ni ku hambana? Hinkwavo va tolovelane ni vumbhoni lebyi fanaka. Xana swi vangiwa hi nsusumeto wo karhi emhakeni leyi? Swi nga ha endleka.’ (2) ‘Xana u nga hlawula ku tshemba vahi? Kambe, loko u languta ntlawa hinkwawo (handle ko sola vanhu), hi wihi ntlawa lowu u vonaka onge wu tshembeka ku tlurisa—hi lava pfumelaka leswaku munhu u vumbiwe hi Xikwembu ni leswaku u fanele a endla ku rhandza ka xona, kumbe hi lava vulaka leswaku vanhu va lo tiendlekela ni leswaku va fanele va endla ku rhandza ka vona?’ (3) ‘Kutani ke, hina vini hi fanele hi kambisisa vumbhoni, hi vona leswaku i ntumbuluko kumbe i hundzuluko lowu nyikaka tinhlamulo leti enerisaka swinene evuton’wini.’