Hina Vanhu—Xana Hi Yini?

SWI languteka onge vanhu va ni xiphiqo xa ku tiva masungulo ya vona. Mutivi wa dyondzo ya hundzuluko Richard Leakey, u ri: “Eka malembe-xidzana yo tala vativi va filosofi a va kambisisa swiyimo swa ntumbuluko swa vumunhu bya munhu. Kambe lexi hlamarisaka, a ku na nhlamuselo leyi endliweke malunghana ni ntikelo wa munhu.”

Hambiswiritano, Zoo ya Copenhagen hi xivindzi yi kombise langutelo ra yona hi ku kombisa munhu ni swiharhi eka xifaniso xin’we endlwini ya swifaniso swa swiharhi. 1997 Britannica Book of the Year yi hlamuserile: “Mpatswa wa le Denmark wu rhurhele ezoo, endhawini leyi vanhu va tshamaka nkarhinyana, hi xikongomelo xo tsundzuxa vavalangi malunghana ni vuxaka bya vona lebyikulu ni timfenhe.”

Tibuku tin’wana ti seketela vuxaka byo tano lebyikulu lebyi nga riki na xisekelo bya swiharhi swo karhi ni vanhu. Hi xikombiso, The World Book Encyclopedia yi ri: “Vanhu swin’we ni timfenhe, ti-lemur, tinkawu, ti-tarsier, ku nga swiharhi leswi mamisaka leswi vuriwaka swiharhi swa xiyimo xa le henhla.”

Hambiswiritano, ntiyiso hi leswaku vanhu va ni timfanelo to tala to hlawuleka swinene leti swiharhi swi nga riki na tona. Tin’wana ta tona i rirhandzu, ripfalo, mahanyelo lamanene ku gandzela, vululami, tintswalo, misavu, vuswikoti byo endla swilo, ku tiva nkarhi, ku tiva leswi munhu a nga xiswona, ku tsakela swilo swo saseka, ku khathala hi vumundzuku, vuswikoti bya ku hlengeleta vutivi emalembeni yo tala ni ntshembo wa leswaku rifu a hi wona makumu ya vukona bya hina.

Eka matshalatshala ya vona ya ku lava ku fananisa timfanelo leti ni mikhuva ya swiharhi, van’wana va kombetela eka dyondzo ya hundzuluko wa ntivo-miehleketo, laha ku hlanganisiweke hundzuluko, ntivo-miehleketo ni dyondzo ya ntshamisano wa vanhu. Xana dyondzo ya hundzuluko wa ntivo-miehleketo wu vula swo karhi leswi twalaka ehenhleni ka ku pfilunganyeka loku nga kona malunghana ni ku tumbuluka ka munhu?

Xana Xikongomelo Xa Vutomi I Yini?

Mutivi wa dyondzo ya hundzuluko, Robert Wright u ri: “Masungulo ya dyondzo ya hundzuluko wa ntivo-miehleketo ma twisiseka. Mianakanyo ya munhu, ku fana ni xirho xin’wana ni xin’wana, a yi endleriwe ku tekeleriwa hi xitukulwana xa nkarhi lowu taka; mintlhaveko ni tidyondzo leti sunguriwaka hi yona yi nga twisisiwa hi ndlela leyi antswaka hi ku tirhisa xisekelo lexi.” Hi marito man’wana, xikongomelo xa hina xa xiviri evuton’wini i ku tswalana tanihi laha xi lawuriwaka ha kona hi switekela swa hina ni hilaha swi kombisiweke hakona hi matirhelo ya mianakanyo ya hina.

Entiyisweni, hi ku ya hi dyondzo ya hundzuluko wa ntivo-miehleketo “swiendlo swa vanhu swa tihanyi swi vangiwa hi vutianakanyi lebyi va velekiweke na byona.” Buku leyi nge The Moral Animal yi ri: “Ku navela ka ntumbuluko ku ‘lava’ leswaku vavanuna va va ni nhlangano wa rimbewu ni vavasati va ntsandza-vahlayi.” Hi ku ya hi dyondzo leyi ya hundzuluko, ehansi ka swiyimo swin’wana ku tikhoma ko biha ka vavasati ku tekiwa ku ri ka ntumbuluko. Hambi ku ri rirhandzu ra mutswari ri tekiwa tanihi endlelo leri endliwaka hi switekela leswaku n’wana a ta kota ku hanya. Hikwalaho, mianakanyo yin’wana yi kandziyisa ntikelo wa ndzhaka ya xitekela leyi endlaka leswaku ndyangu wa vanhu wu hambeta wu va kona.

Tibuku tin’wana leti endleriweke leswaku munhu a tihlayela tona, sweswi ti rhandziwa ngopfu hikwalaho ka leswi ti sekeriweke eka dyondzo ya hundzuluko wa ntivo-miehleketo. Yin’wana ya tibuku leti yi hlamusela xivumbeko xa munhu tanihi lexi nga “hambanangiki ngopfu ni xa chimpanzi, gorila kumbe mfenhe.” Yi tlhela yi ku: “Malunghana ni dyondzo ya hundzuluko, . . . lexi nga xa nkoka i ku tswalana ka swona.”

Hi tlhelo rin’wana, Bibele yi dyondzisa leswaku Xikwembu xi tumbuluxe vanhu hayi leswaku va tswalana ntsena. Hi endliwe hi “šifaniso” xa Xikwembu hi ri ni vuswikoti bya ku kombisa timfanelo ta xona, ngopfu-ngopfu rirhandzu, vululami, vutlharhi ni matimba. Loko hi ti hlanganisa ni timfanelo to hlawuleka ta vanhu leti boxiweke eku sunguleni, swi le rivaleni leswaku ha yini Bibele yi veka vanhu exiyin’weni lexi tlakukeke ku tlula swiharhi. Entiyisweni, Bibele yi vula leswaku Xikwembu a xi tumbuluxanga vanhu va ri ni ku navela ku hanya hilaha ku nga heriki ntsena kambe xi tlhele xi va nyika ni vuswikoti byo fikelela ku hetiseka ka ku navela koloko emisaveni leyintshwa ya ku lulama ya Xikwembu.—Genesa 1:27, 28; Pisalema 37:9-11, 29; Eklesiasta 3:11; Yohane 3:16; Nhlavutelo 21:3, 4.

Leswi Hi Swi Kholwaka Swi Khumba Hanyelo Ra Hina

Ku tiva leswi hi nga xiswona, swi hambane ngopfu ni mianakanyo leyi nga riki na xisekelo, hikuva leswi hi swi kholwaka malunghana ni masungulo ya vukona bya hina swi nga khumba ndlela leyi hi hanyaka ha yona. N’wamatimu, H. G. Wells u xiye mianakanyo leyi vanhu vo tala va veke na yona endzhaku ka loko ku humesiwe buku ya Charles Darwin leyi nge Origin of Species hi 1859.

“Ku ve ni ku hohloka ka xiviri ka mahanyelo ya vanhu. . . . Vanhu va heleriwe hi ntshembo endzhaku ka 1859. . . . Eku heleni ka lembe-xidzana ra vukhume-kaye, vanhu va sungule ku anakanya leswaku va pone ntsena hi leswi a va Tilwela Leswaku Va Kota Ku Hanya, laha lava nga ni matimba ni lavo tlhariha a va hlula lavo tsana ni lava vekeke ntshembo wa vona eka van’wana. . . . Va anakanye leswaku, munhu i xifuwo ku fana hi mbyana ya ku hlota ya le India. . . . Hi ku ya hi vona a swi fanerile leswaku timbyana leti nga ni matimba ta ntlawa wa vanhu ti xanisa ni ku lawula.”

Hikwalaho swi le rivaleni leswaku hi fanele hi swi tiva kahle leswaku hina vanhu hi yini. Hikwalaho mutivi un’wana wa dyondzo ya hundzuluko, u vutisile a ku, “loko dyondzo ya Darwin leyi nga riki na xisekelo leyi hundzeriweke hi nkarhi . . . yi onhe mahanyelo ya vanhu ematikweni lama hluvukeke ya le Vupela-dyambu, ku ta humelela yini loko dyondzo leyintshwa [ya hundzuluko wa ntivo-miehleketo] yo sungula ku hangalaka etindhawini to tala?”

Tanihi leswi swilo leswi hi swi kholwaka swi khumbaka masungulo ya vukona bya hina malunghana ni leswi hi xiviri vutomi hi byi tekisaka xiswona eka swilo leswinene ni swo biha, i swa nkoka leswaku hi kambisisa xivutiso lexi hi ku hetiseka.

[Blurb on page 20]

N’wamatimu, H. G. Wells u xiye mianakanyo leyi vanhu vo tala va veke na yona endzhaku ka loko ku humesiwe buku ya Charles Darwin leyi nge Origin of Species hi 1859: “Ku ve ni ku hohloka ka xiviri ka mahanyelo ya vanhu. . . . Vanhu va heleriwe hi ntshembo endzhaku ka 1859”