Gabon​—Kaya Ra Swiharhi Leri Hlayisekeke

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE GABON

HI TIHLO ra mianakanyo vona ndhawu leyi hisaka ya le ribuweni ra lwandle, laha tindlopfu ti nga le ku dyeni, timpfuvu ti ri ematini, tinkava-va-nga-heti ni tidolfini na swona swi ri karhi swi titlangela ematini. Laha Afrika, ku ni timbuwa tin’wana leti nga leha tikhilomitara ta 100 laha u nga ha swi vonaka kona swiharhi leswi.

Ribuwa leri ro hlawuleka ri lava ku hlayisiwa kahle leswaku vanhu va ta hambeta va tiphina hi ku hlalela swiharhi leswi. Lexi tsakisaka hileswaku malunghiselelo lawa ma endliwile hi September 4, 2002, loko presidente wa tiko ra Gabon a tivise leswaku ndhawu yo karhi ya tiko, ku katsa ni ribuwa leri leri nga thyakisiwangiki swi ta hlayiseriwa ku va mintanga ya swiharhi.

Tindhawu leti nga mananga leti kuleke swikwere-khilomitara swa 30 000, ku nga ndhawu yo ringana ni tiko ra Lesotho, ti ni swilo swo tala swo hlamarisa swa ntumbuluko. Presidente Omar Bongo Ondimba u te: “Tiko ra Gabon ri nga va tiko lerinene laha vanhu lava humaka eka timheho ta mune ta misava va nga endzelaka kona va ya vona swihlamariso swa ntumbuluko.”

I yini lexi endlaka leswaku tindhawu leti ti va ta nkoka swinene? Kwalomu ka tiko hinkwaro ra Gabon ra ha ri makhwati, naswona ku ni mixaka-xaka ya swimilana leswi nga riki kona etindhawini tin’wana emisaveni. Ku tlula kwalaho, makhwati ya le ndhawini leyi yo hisa i kaya ra tigorila, tichimpanzi, tindlopfu ni swiharhi swin’wana swo tala leswi nga le ku heleni. Mintanga ya swiharhi leya ha ku endliwaka yi ta endla leswaku Gabon ri va tiko leri swiharhi swo hambana-hambana swi hlayisekeke eka rona laha Afrika.

Ribuwa Ra Loango A Ri Fani Ni Man’wana

Ntanga wa Swiharhi wa Loango hi wona lowu hlamarisaka ngopfu eka leyi nga laha Afrika. Eka wona ku ni ndhawu leyikulu leyi nga ni ribuwa leri nga thyakisiwangiki laha ku nga ni mativa ni makhwati lama tlhumeke. Kambe lexi endlaka timbuwa ta Loango ti va leti hlawulekeke i swiharhi leswi famba-fambaka esaveni kwalaho, ku ni timpfuvu, tindlopfu, tinyarhi, tiyingwe ni tigorila.

Ha yini swiharhi leswi swi rhandza ribuwa leri? Etlhelo ka timbuwa ta Loango leti nga ni sava ro basa hi le madyelweni ya timpfuvu ni tinyarhi. Mincindzu leyi milaka eribuweni leri, yi tswala mihandzu yo tala leyi rhandziwaka hi tindlopfu ku fana ni ayisi khrimi leyi rhandziwaka hi vana. Kambe xa nkoka swinene hileswi endhawini leyi ku tshamaka swiharhi ntsena.

Leswi vanhu va nga yiki endhawini leyi swi endla leswaku timfutsu leti nga le ku heleni ti hlawula ku ya tshikela mandza ya tona etimbuweni leti. Swinyenyana leswi vuriwaka tinkonyana na swona swi rhandza ku aka swisaka swa swona esaveni endhawini yoleyo. Hi ximumu, tinkava-va-nga-heti to tlula gidi ti hlangana eLoango laha mati ya kona ma rhuleke leswaku ti ta mithisana.

Timbuwa ta Loango ni khwati leri nga kusuhi na ikhweyita swi hambanisiwa hi mativa mambirhi lamakulu, naswona eka wona ku tshama tingwenya ni timpfuvu. Tinhlampfi ti lo vuya emativeni lawa, laha etimbuweni ta wona ku taleke mirhi ya mangrove. Magama lama dyaka tinhlampfi ya laha Afrika ni vamangatlu va haha ehenhla ka mativa lawa va lavana ni swakudya, kasi vamavungana lava mivalavala va haha-haha ehenhla ka mati lama nga entangiki va lavana ni tinhlampfi. Tindlopfu leti rhandzaka mati ti hlambela emativeni lawa ti ya eribuweni ti ya dya mihandzu leyi ti yi rhandzaka ngopfu.

Ekhwatini ra le kusuhi ni ikhweyita, timfenhe ti tlalamba emarhavini ya misinya, loko maphaphatani ya mivalavala ma ri karhi ma haha-haha kwalaho. Vamangadyana lava dyaka mihandzu, ninhlikanhi u kuma va titshamele emirhini leyi va yi rhandzaka ngopfu ivi nivusiku va haha-haha va endla ntirho wa vona wa nkoka wo hangalasa mbewu ekhwatini. Le makumu ka khwati, swinyenyana leswi vuriwaka mathweethwee swi nwa vulombe bya swiluva swa mirhi. Swi fanerile leswi Loango yi hlamuseriwaka tanihi “ndhawu leyi u nga vonaka vuxongi bya ndhawu ya le kusuhi ni ikhweyita ya laha Afrika.”

Lopé—Rin’wana Ra Makaya Ya Tigorila

Ntanga wa Swiharhi wa Lopé wu ni khwati lerikulu leri bohaneke kasi kun’wana ku pfa ku va ni ndhawu leyi nga rivala naswona i nhlangasi le n’walungwini wa ntanga. Leyi i ndhawu ya kahle yo ya hlalela tigorila, tichimpanzi kumbe timfenhe eka lava rhandzaka swiharhi. Entangeni lowu, lowu nga swikwere khilomitara swa 5 000 ku ni kwalomu ka 3 000 ku ya ka 5 000 wa tigorila leti yingayingaka.

Augustin, khale ka mulawuri wa ntanga, u tsundzuka hi 2002 loko siku rin’wana a hlangana ni tigorila a nga swi langutelanga. U ri: “Loko ndzi ri karhi ndzi famba-famba ekhwatini ndzi hlangane ni ndyangu wa tigorila ta mune. Ya xinuna ya kona a yi ri yikulu naswona a yi ri ni malembe ya kwalomu ka 35 hi vukhale, yi ri ni voya byo basa enhlaneni, yi fika yi yima emahlweni ka mina. Swi nga endlaka leswaku a yi tika ku ndzi tlula hilaha ku phindhiweke kanharhu. Ndzi endle leswi ku endlisiwaka xiswona, hiloko ndzi tshama ehansi hi xihatla, ndzi korhamisa nhloko, ndzi languta ehansi ku nga xikombiso xo titsongahata. Gorila yi te yi ta tshama etlhelo ka mina yi ndzi khoma katla. Kutani yi ndzi khoma xandla yi xi pfula yi xi nyanga-nyanga. Loko yi swi vonile leswaku a ndzi telanga ku ta hlasela ndyangu wa yona, hiloko yi ti fambela yi nghena ekhwatini. Rona siku rero leri nga rivalekiki, ndzi titwise ku hlangana ni swiharhi swi ri ekaya ra swona. Hambileswi vanhu va dlayaka tigorila leswaku va ta tidyela nyama kumbe hikwalaho ka leswi va ehleketaka leswaku ti ni khombo, entiyisweni ti rhurile naswona hi fanele hi ti sirhelela.”

Entangeni wa swiharhi wa Lopé, timfenhe letikulu ti hlengeletana hi mintlawa leyikulu laha minkarhi yin’wana ti vaka ti tlula gidi. Lowu wu va wu ri ntlawa lowukulu ngopfu wa swiharhi emisaveni hinkwayo, naswona wu ni pongo swinene. Muendzi un’wana la humaka eCameroon u vule leswaku u tshama a hlangana ni mintlawa leyi leyikulu.

U ri: “Muvalangisi wa hina u kote ku tiva lomu ti nga kona hikwalaho ka michini leyitsongo leyi boheleriwaka etinhan’wini ta swiharhi swo tala. Hi ti rhangerile hi fika hi ti rindza, hi hatlisa hi vehela khetenisi leswaku ti nga hi voni. Ku ringana timinete ta 20 a hi ri karhi hi yingisele pongo leri nga kona enhoveni, ra ku yimbelela ka swinyenyana ni switsotswana. Kambe a ha ha ri twanga pongo rero loko ntlhambi wa timfenhe wu tshinela. Loko ndzi twa ku banana ka marhavi ni ku huwelela swi endle ndzi vona onge ku ta xidzedze lexikulu. Kambe loko ndzi vona timfenhe [leti rhangeleke], a ti vonaka onge i mavuthu lama sirhelelaka ntlhambi. Letikulu ta xinuna hi tona ti rhangelaka, tona ti famba-famba laha hansi, kasi leta xisati ni vana ti tlalamba emarhavini ya mirhi. Hiloko yin’wana ya letikulu ta xinuna yo na swi pfuketana yi yima, yi hala-hala yi nga tshembi nchumu. Mfenhe yin’wana leyitsongo leyi a yi ri karhi yi tlalamba emarhavini, yi hi vonile kutani yi ba hungwe. Hiloko ntlhambi hinkwawo wu tsutsuma kutani pongo ra kona ri hi tinga tanihi leswi a ti nyangatsekile. Makhati ma nga ri mangani ti nyamalarile. Muvalangisi wa mina u ringanyete leswaku timfenhe leti hundzeke laha a hi ri kona a ti ri kwalomu ka 400.”

Tichimpanzi leti nga ni pongo leri fanaka ni ra timfenhe a swi olovi ku ti vona tanihi leswi ti baka magoza ti chochovela ekhwatini ti ri karhi ti lavana ni swakudya. Hi hala tlhelo, hi ntolovelo vaendzi va vona tinkawu leti minkarhi yin’wana ti tshamaka erivaleni emakumu ka khwati. Kumbexana hi kona laha Lopé laha ku kumekaka muxaka wo karhi wa tinkawu leti nga tshamiki hi ntlawa leti kumekaka kwala ntsena leti tshuburiweke eka malembe ya kwalomu ka 20 lama nga hundza.

Swinyenyana leswikulu swa mivalavala leswi tshamaka ekhwatini swo tanihi nkorho na manteveni, na swona swi tivika hi ku yimbelela leswaku swi kona. Ku kumiwe mixaka ya 400 ya swinyenyana entangeni wolowo, leswi wu endlaka ndhawu leyi dumeke ya vahlaleri va swinyenyana.

Kaya Ra Mixaka Ya Swiharhi Ni Mirhi

Ntanga wa swiharhi wa Loango ni wa Lopé i yin’wana ya mintanga ya swiharhi ya 13 leyi nga eGabon. Mintanga leyin’wana yi ni mirhi leyi vuriwaka mangrove, swimilana swo hlawuleka naswona i ndhawu leyi sirhelelekeke ya swinyenyana leswi rhurhaka hi ku ya hi tinguva. Lee White wa Vandla ro Hlayisa Swiharhi u te: “Tiko ra Gabon ri hlayise ndhawu ya fambiselo ra ekholoji leyi kumekaka etikweni hinkwaro. Lexi nga xa nkoka i tindhawu leti hlayisiweke ku nga ri vukulu bya ndhawu. Hi 2002 a swi va tekelanga nkarhi ku kuma ndlela yo hlayisa swiharhi ni swimilana swo hambana-hambana leswi kumekaka etikweni.”

Entiyisweni ka ha ri ni swiphiqo swo tala, hilaha Presidente Bongo Ondimba na yena a vulaka hakona, a ku: “Hi vulavula hi ntirho lowu endliwaka emisaveni hinkwayo, lowu swi nga kanakanisiki leswaku wun’wana wu ta teka nkarhi wo leha wun’wana a wu nge teki nkarhi wo leha, leswaku hi kota ku fikelela xikongomelo xa hina, ku nga ku hlayisa ntumbuluko lowu leswaku wu tama wa ha ri kona ni le nkarhini lowu taka.”

[Mimepe eka tluka 17]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

AFRIKA

GABON

Mintanga ya swiharhi ya 13 ya le Gabon

Ntanga wa Swiharhi wa Lopé

Ntanga wa Swiharhi wa Loango

[Swifaniso nga eka tluka 16, 17]

Nkava-va-nga-heti ni ntanga wa swiharhi wa Loango

[N’wini wa Xifaniso]

Whale: Wildlife Conservation Society

[Swifaniso eka tluka 17]

Mfenhe (eximatsini) ni gorila (exineneni)

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 15]

Robert J. Ross