Hi Vona Tigorila

EXIVINDZINI xa makhwati lama tlhumeke swinene lama rhandziwaka hi mpfula ya le Riphabliki ra Afrika Xikarhi, ku ni ndzalama ya ntumbuluko leyi vanhu vo tala va nga si tshamaka va yi vona. Hi boheke ku chayela tiawara ta 12 emagondzweni lama nga fambekiki leswaku hi ya fika ePhakeni ya Tiko ya Dzanga-Ndoki, leyi nga eyinhleni ya le dzonga-vupela-dyambu bya tiko, exikarhi ka Cameroon na Riphabliki ra Congo, leyi nga siki onhiwaka hi vanhu. Xikongomelo xa hina a ku ri ku ya vona gorila leyi vuriwaka Makumba swin’we ni ndyangu wa yona.

Muvalangisi wa hina u hi byele leswaku hi famba hi ntlawa naswona hi xalamukela tindlopfu tanihi leswi a hi ta famba eswindledyanini leswi ti fambaka eka swona siku ni siku loko ti lava swakudya. Kambe a hi nga xalamukelanga tindlopfu ntsena. Muvalangisi wa hina u hi lemukise a ku: “Loko gorila yi ku mpfhumpfhela, yima u ku tserhe, kutani u languta ehansi. A yi nge ku vavisi; yi to bonga ntsena. U nga yi languti ematihlweni. Entiyisweni, ndzi kume leswaku swa pfuna ku va ndzi namba ndzi pfala mahlo.”

Hina ni muvalangisi wa hina hi kongomisiwe hi wanuna un’wana loyi a kotaka ku landzela swiharhi hi nkondzo wa swona, loyi a humaka eka rixaka ra Vabaaka, lava tekiwanga va ri Vamanghimana hileswi va komeke swinene. Munhu loyi a nga ni vutshila byo landzela swiharhi hi nkondzo wa swona a nga kota ku kumisisa loko ku ri ni swiharhi leswi tikaka ku swi kuma hi ku vona xitshwati xa swona, hi ku twa risema ni mimpfumawulo ya swona. Hi rhendzeriwe hi ntlawa wa tinyoxi leti rhandzaka nyuku leti nyangatsaka. A swi hi tikela ku fambisana na yena hikuva a a ganyula loko a famba ekhwatini rero leri tlhumeke.

Swi nga si ya kwihi, wanuna yoloye se a a famba na hina ekhwatini leri vanhu vo tala va le Yuropa va nga si tshamaka va famba eka rona. Hiloko a yima kutani a kombetela ndhawu leyikulu ekusuhi ni ndlela leyi a hi famba eka yona. Kwalaho hi vone swimidyana leswi pfotlosiweke ni byanyi lebyi rhunganeke laha tigorila letitsongo a ti tlanga kona swin’we ni marhavi lama tshovekeke ni lama nga riki na matluka, lama ti ma siyeke loko ti heta ku dya. Loko hi ri karhi hi famba, a hi swi langutele hi mahlo-ngati ku ti vona.

Endzhaku ko famba kwalomu ka tikhilomitara tinharhu, wanuna yoloye u sungule ku famba katsongo. Leswaku a papalata ku chuhisa tigorila, u endle mpfumawulo wun’wana hi ririmi rakwe. Ekusuhi ni laha a hi yime kona, a hi twa mpfumawulo lowukulu wa tigorila lowu a wu kavanyetiwa hi ku tshoveleriwa ka marhavi. Muvalangisi wa hina u kombetele emahlweni. U veke rintiho eka milomu yakwe ku kombisa leswaku hi miyela. U hi byele leswaku hi korhama ivi a kombetela eminsiyeni. Kwalomu ka timitara ta nhungu emahlweni ka hina, hi vone gorila leyi vuriwaka Makumba!

Se a ri nga ha twakali pongo ra le khwatini, a ku twakala ku ba ka timbilu ta hina ntsena. Hi sungule ku tivutisa xivutiso lexi nge, Xana Makumba u ta hi mpfhumpfhela? Makumba u langute laha a hi ri kona a nga ri na mhaka na hina kutani a ahlamula. Entiyisweni, hi te hefu, loko a endla tano!

Hambileswi rito leri nge Makumba ri vulaka “Ku hatlisa” hi ririmi ra Xiaka, nkarhi lowu hi wu heteke hi ri karhi hi n’wi languta, a a ri karhi a tidyela swakudya swakwe a nga jahanga. Ekusuhinyana na yena, a ku ri ni tigorila timbirhi letitsongo leti a ti ri karhi ti pfinyana ni ku dikidana. Sopo, xigorilana lexitsongo lexi nga ni tin’hweti ta khume naswona xi nga ni mahlo lamakulu, a xi ri karhi xi tlanga ekusuhi ni mana wa xona, loyi a vuriwaka Mopambi, loyi a a xi koka hi vukheta loko xi lava ku famba xi ya tlangela ekule na yena. Swigorilana leswin’wana a swi ri karhi swi khutulela matluka ni mahanti emarhavini kumbe swi tlanga hi mintlawa, swi ri karhi swi hi languta swa xinkarhana ivi swi tlhela swi sungula ku tlanga.

Endzhaku ka awara, nkarhi wa hina wo vona tigorila wu herile. Makumba a a tikomba se a karhele hi hina, hiloko a bonga ivi a sungula ku famba hi mavoko yakwe lamakulu a nghena ekhwatini. Hi ku tsopeta ka tihlo, ndyangu hinkwawo wu nyamalarile. Hambileswi tigorila leti to saseka hi ti voneke swa xinkarhana ntsena, hi ta hambeta hi ti tsundzuka ku ringana malembe yo tala.

VUTOMI BYA TIGORILA

Muvalangisi wa hina u hi byele leswaku tigorila ti ni mimiri leyikulu hileswi ti dyaka swihluke, swirhabyana ni matluka. Ti dya ni switsotswana swin’we ni mihandzu leyi vaka kona hi nguva yin’wana ni yin’wana ya lembe naswona ti nga famba tikhilomitara ta kwalomu ka mune hi siku leswaku ti lava swakudya. Ndyangu hinkwawo wu nga ha etlela ehansi kumbe wu tiakela swisaka emisinyeni. Gorila ya xinuna leyi lawulaka yi vitaniwa nhlana wo kwalala hileswi voya bya yona bya le nhlaneni byi kwalalaka loko yi ya yi kula. Hakanyingi yona yi etlela ehansi leswaku yi sirhelela ndyangu wa yona.

Vanhu lava kotaka ku landzela swiharhi hi nkondzo wa swona kumbe hi swikombiso swin’wana va endzela tigorila siku ni siku ku ringana malembe ya kwalomu ka ntlhanu leswaku va ti pfuna ti tolovela vanhu. Kutani tigorila leti se ti toloveleke vanhu ti nga ha endzeriwa hi vafambi, lava mali leyi va yi hakelaka yi pfunaka ku hakelela swikoxo swo endla ndzavisiso ni swo ti sirhelela tanihi leswi ti nga ekhombyeni ro herisiwa.