Loko N’wana Wa Gorila A Rila

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE CAMEROON

Gorila ya xisati leyi vuriwaka Pitchou yi velekeriwe le makhwatini ya le Afrika xikarhi. Loko yi ri ni kwalomu ka lembe yi velekiwile, vahloti va dlaye mana wa yona ni ntlawa lowun’wana lowu a a famba na wona ivi va dya nyama ya kona. Leswi yona a ya ha ri yitsongo leswaku yi nga dyiwa a va yi dlayanga, kambe va yi xavisile leswaku yi ya fuyiwa. Yi sungule ku vabya naswona yi tshamela ku rila.

PITCHOU i yin’wana ya tigorila ta magidi yo tala leti nga riki na vatswari. Ku ni swivangelo swo talanyana leswi vangeke xiyimo lexi xo vavisa. Xo sungula i xa ku xavisa nyama ya swiharhi swi nga ri enawini. Vahloti lava nga ni vutshila va hlota emakhwatini vusiku ni nhlikanhi hileswi va navelaka ku endla mali yo tala, hikwalaho ka leswi vini va switolo swin’wana leswi xavisaka swakudya leswi swekiweke ni vanhu van’wana va lavaka nyama leyi nga tolovelekangiki. Van’wamabindzu vona va endla bindzu leri nghenisaka mali swinene kambe leri nga riki enawini ematikweni ya ka vona ni le matikweni man’wana leswaku va xavisa swiharhi ni nyama ya kona.

Xa vumbirhi xi katsa ku tsemeleriwa ka mirhi yo tala hi xinkarhana. Loko mirhi yi tsemeleriwa, swiharhi swi sala swi ri hava ndhawu yo tshama eka yona, yo tumbela eka yona, yo dyela eka yona ni yo wundlela vana va swona eka yona. Swivangelo leswimbirhi swa fambisana. Njhani? Hi xikombiso, tindlela leti pfuriwaka hi lava tsemelelaka mirhi ti endla leswaku vahloti va kota ku nghena emakhwatini hi ku olova laha swiharhi leswi pfilunganyekeke naswona hakanyingi swi nga ha riki na vutumbelo swi khomiwaka hi ku olova. Swivangelo swin’wana i ku andza ka vanhu, ku laviwa ngopfu ka nyama, ku kula ka madoroba ni thekinoloji leyi endlaka swi olova swi tlhela swi hatlisa ku hlota swiharhi, swin’we ni nyimpi leyi endlaka leswaku swibamu swi tala ngopfu. Hikwalaho, tigorila ni swiharhi swin’wana se swi sele swi ri switsongo leswi endleke leswaku ku va ni leswi vuriwaka vuvabyi bya makhwati lama nga riki na nchumu. Kambe xiphiqo a hi xexo ntsena. Njhani? Hi xikombiso, leswi swiharhi swi pfunetaka eku hangalaseni ka timbewu, sweswo swa pfuna leswaku fambiselo ra ekholoji ri va eka xiyimo lexinene. Hikwalaho loko ku nga ha ri na swiharhi, swimilana na swona swi nga ha khumbeka.

Kambe swiharhi swa ha dlayeteriwa. Ematikweni ya le Afrika Vupela-dyambu, hi malembe ya khume ntsena nhlayo ya tigorila a yi hungutekile swinene ku sala khume ra tiphesente ntsena. Mutivi un’wana wa vutomi bya swiharhi wa le Cameroon u ri: “Loko vanhu va hambeta va dlaya swiharhi swi nga ri enawini, ku nga ri khale ku ta va ku nga ha ri na tigorila emakhwatini.”a

Ku Sirhelela Swiharhi Leswi Nga Riki Na Vatswari

Minhlangano leyi sirhelelaka swiharhi yo tanihi Limbe Wildlife Centre leyi nga le hansi ka Ntshava ya Cameroon le dzongeni wa Sahara eAfrika Vupela-dyambu, yi tirha hi matimba leswaku yi sirhelela swiharhi leswi nga le khombyeni ro herisiwa. Le Limbe vaendzi va nga vona tigorila, tichimpanzi, timfenhe ni mixaka yin’wana ya 13 ya vaka mfenhe swin’we ni swiharhi swin’wana swo hambana-hambana. Emalembeni ya sweswinyana, endhawini leyi ku khathaleriwe kwalomu ka swiharhi swa 200 leswi nga riki na vatswari ni leswi nga riki na ndhawu yo tshama eka yona, swi nyikiwa kaya leri sirhelelekeke, swakudya swi tlhela swi tshunguriwa. Xikongomelo xin’wana xa ndhawu leyi i ku dyondzisa vaendzi vo tala lava humaka eCameroon, ematikweni ya le kusuhi ni le misaveni hinkwayo, malunghana ni nkoka wa ku khathalela ntumbuluko, naswona eka lembe rin’wana ra sweswinyana ku te vanhu vo tlula 28 300.

Sweswo swi hi tlherisela eka Pitchou. Vanhu van’wana lava karhatiweke hi ku rila ka gorila leyi leyitsongo va yi xavile eka vahloti kutani va yi yisa endhawini leyi ku khathaleriwaka swiharhi. Loko gorila leyi yi fika, yi kamberiwile exibedlhele xa swiharhi xa kwalaho. A yi chuhile, a yi khohlola, a yi nga ri na mati emirini, a yi sika, a yi chuluka naswona a yi vavisekile emirini. Leswi a yi ri ni swiphiqo enhlongeni ya yona, yi thyiwe Pitchou, leswi vulaka “ku va ni swivati” hi ririmi ra kwalaho. Lexi tsakisaka, vutshunguri byi yi khome kahle gorila leyi naswona a swi nga bohi leswaku yi endliwa vuhandzuri lebyi byi nga endliwaka endhawini yoleyo loko swi laveka.

Pitchou yi hete masiku ya yona yo sungula ya 90 yi pfaleriwe yi ri yoxe tanihi leswi ku toloveriweke ku endla tano eka swiharhi leswa ha ku fikaka endhawini yoleyo. Endzhaku ka sweswo yi yisiwe eka tigorila letin’wana ta 11 leti a ti pfaleriwe endhawini leyi fanaka ni khwati. Vatirhi va kwalaho va tsakile loko va vona tigorila letin’wana letikulu ti amukela Pitchou hi mandla mambirhi. Leswi swi tolovelekile, hikwalaho Pitchou u hatle a wu tolovela ntlawa lowu.

Vanhu lava khathalelaka swiharhi va tolovelana swinene ni swiharhi leswi va swi khathalelaka va tlhela va swi rhandza, kasi na swona swi endla leswi fanaka. Loko muendzi a vona ntirho lowu endliwaka endhawini leyi swiharhi swi khathaleriwaka eka yona a nga twisisa vutihlamuleri lebyi Xikwembu xi byi nyikeke vanhu loko xi lerise mpatswa wo sungula leswaku wu fuma misava ni swiharhi swa kona.—Genesa 1:28.

Xana Ku Ta Endleka Yini Hi Swiharhi Leswi Nga Riki Na Vatswari?

Xikongomelo xa ndhawu leyi yo khathalela swiharhi i ku swi ntshunxa swi tlhelela enhoveni. Hambiswiritano, ntirho lowu a hi matlangwana. Hakanyingi swiharhi leswi toloveleke ku khathaleriwa hi vanhu a swi swi koti ku tihanyisa. Nakambe swi le khombyeni ro dlayiwa. Matiko yo hlayanyana ya laha Afrika ma pfumelelanile leswaku ma ta endla tindhawu leti sirhelelekeke leti nga ta va kona ematikweni yo tala ni ku tlhela ma antswisa ndlela leyi tindhawu leti nga kona sweswi ti khathaleriwaka ha yona. Ha tshemba leswaku malunghiselelo wolawo ma ta endla leswaku swi olova ku ntshunxa swiharhi leswi nga riki na vatswari ni ku endla leswaku tigorila ku katsa ni swiharhi leswin’wana leswi nga kona endhawini yoleyo swi sirheleleka.

Enkarhini wa sweswi, makwanga, vusweti, ku andza ka vanhu hi ku hatlisa ni ku tsemeleriwa ka mirhi swi ta endla leswaku tigorila ni swiharhi swin’wana swi tshama swi ri ekhombyeni ro dlayiwa. Felix Lankester, mulanguteri wa le Limbe Wildlife Centre u vule leswaku loko swiharhi swi nga sirheleriwi swinene hi ku hatlisa, “swiharhi swo hambana-hambana swi ta hela. Vuyelo bya kona . . . hileswaku ku nga ha herisiwa swiharhi leswi hi ringetaka ku swi pfuna.”

Wa nga vona khombo ra kona! Kambe swi vavisa swinene ku vona vanhu va sika hi ndlala naswona va vabya, ni ku vona vana lava nga ni makhwiri lamakulu ni mahlo lama tenga-tengaka mihloti, va dlayiwa hi ndlala. Swi le rivaleni leswaku xiphiqo xa Pitchou xi kombisa xiyimo lexi tsemaka nhlana lexi nga kona emisaveni hinkwayo—ngopfu-ngopfu xa xihlawuhlawu ni xa vuhomboloki.

Lexi tsakisaka, Muvumbi wa swi vona leswi endlekaka laha misaveni naswona u ta endla swo karhi. Ku nga ri khale u ta herisa leswi vangaka leswaku vanhu va khomiwa hi ndlela ya tihanyi, ku xaniseka ni ku herisiwa ka swiharhi naswona u ta endla leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi twanana.—Esaya 11:6-9.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 22, 23]

Pitchou loko a ha vabya ni loko se a tshunguriwile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Nkawu ya muxaka wun’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Mfenhe yi ri karhi yi khathalela n’wana wa yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Gede ra le Limbe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ku khathalela Bolo, gorila leyi nga riki na vatswari

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]

All photos pages 22 and 23: Limbe Wildlife Centre, Cameroon

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Both photos: Limbe Wildlife Centre, Cameroon