I Mani A Sirhelelaka Swiharhi Swa Le Afrika?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAFRIKA DZONGA

NDLELA leyi vanhu va le Afrika va langutaka ndzhaka ya vona ya swiharhi ha yona yi soriwile. Vaendzi van’wana va vula leswaku: ‘Vanhu lava a va swi rhandzi swiharhi; va swi languta tanihi xihlovo xa swakudya ni mali ntsena.’ Xivangelo xa mhaka leyi hi xihi ke? Vunyingi bya vuhlayiselo bya swiharhi byi tala hi vanhu va le Ntsungeni ku tlula vanhu va kwala tikweni. Kambe hosi yin’wana ya Mazulu le Afrika Dzonga yi tshame yi hlamusela yi ku: “Ku ni swirhalanganya swo hambana-hambana leswi sivelaka vantima ku endzela mintanga ya swiharhi. Eka hina ku hlayisa swiharhi i nchumu wo durha lowu nga endliwaka hi vantima va nga ri vangani lava nga ni mali ntsena.”

Ku hambana na vakokwa wa vona, vunyingi bya Vantima namuntlha byi kulela emadorobeni laha ku nga riki na swiharhi swa nhova. Nakambe vaaki va le makaya va le vuswetini hambi ku ri ku honisiwa. Mulanguteri wa swiharhi wa le tikweni ra le Vupela-dyambu bya Afrika u te: “I swigwili ntsena leswi nga kotaka ku hlayisa swiharhi hikwalaho ka vuxongi, ntumbuluko na dyondzo.”

Ku nga khathariseki swivangelo leswi leswi nga swirhalanganya, swiharhi i swa nkoka evutshileni bya Vantima, hi laha u nga swi vonaka ha kona loko u endzela tindhawu ta vutshila ta Vantima to hlayisa ntumbuluko. Vayimburi va kume swiharhi swa nhova ku ri vutshila-nkulu bya Vantima ku sukela eminkarhini ya khale. Xana lebyi a hi vumbhoni byo tlangela vuxongi bya ntumbuluko ke?

Xiya mhaka ya Abel na Rebecca, lava heteke minkarhi yo tala yo wisa emintangeni ya swiharhi edzongeni wa Afrika. Kambe, hinkwavo va kulele emadorobeni ya vantima eAfrika Dzonga. Rebecca u sungule ku tsakela swiharhi endzhaku ka ku endzela mintanga ya swiharhi eJoni na le Pitori. Wa hlamusela: “Loko ndza ha ri n’wana, hi vone swiharhi swa nhova loko hi endzele mintanga leyi ya swiharhi ntsena.”

Rirhandzu ra Abel ra swiharhi ri sungule hi ndlela yin’wana. A tala ku heta masiku yo wisa ya xikolo ni vakokwa wa yena etindhawini ta le makaya. Wa tsundzuka: “Kokwa wa mina wa xinuna a a ndzi komba swiharhi swo hambana-hambana a tlhela a hlamusela mikhuva ya swona. Ndzi tsundzuka a ndzi byela hi nhlohlwe ni nyanyana leyitsongo yo tlhariha, nhlalala leyi va tshembaka leswaku yi komba swiharhi mabako ya tinyoxi.” Abel u hlamusela ntokoto lowu wo nyanyula lowu a veke na wona a ha ri mufana wa malembe ya 12 hi vukhale.

“Siku rin’wana loko hi ri karhi hi chochovela enhoveni, kokwana u ndzi kombe nyanyana leyitsongo leyi a swi languteka onge ya hi vitana. A ku ri nhlalala. Kutani hi landzelele nyanyana leyi loko yi ri karhi yi haha yi phatsama-phatsama eswimidyanini. Leswi swi teke nkarhi wo tlula awara na hafu. Endzhaku nyanyana leyi yi phatsame erhavini ra murhi ivi yi miyela ku rila. Kokwana u te hi fanele ku halahala hi lava bako ra tinyoxi. Kutani hi vone tinyoxi ti ri karhi ti nghena emhakweni ehansi ka ribye. Kokwana u hakute vulombe hi vukheta. Kutani a tlhandleka xiphemu xa xihlenge xa mabvana ehenhla ka ribye. Leswi a ku ri ku nkhensa nyanyana leswi yi hi kombeke vulombe.”

Vuxaka lebyi byo hlamarisa exikarhi ka munhu na nhlalala byi hlamuseriwe kahle hi vativi va vutomi bya tinyanyana. Abel u ya emahlweni a ku: “A ndzi nge wu rivali ntokoto wolowo. Wu ndzi endle ndzi navela ku dyondza swo tala hi swiharhi.”

Khale ka nhenha ya Mumasai wa le Tanzania, Solomon ole Saibull, loyi endzhaku a veke muhlayisi wa swiharhi la swi thwaseleke, u rungulela mutsari wa le Vupela-dyambu hi vutivi lebyi kongomeke a ku: “Ndzi tiva vunyingi bya Vantima lava rhandzaka ku hlayisa swiharhi hayi hi ku lava rifuwo ntsena kambe ni hi ku tsakisiwa hi mahanyelo ya swona . . . Vanhu lava—i Vantima—lava hlalelaka Ntumbuluko loko wu kombisa masingita ya wona yo hambana-hambana. Ku pela ka dyambu loko xonga, xivono xo tsakisa xa milambu ni minkova, vunyingi bya swivumbiwa leswi nga ni ntshunxeko lowu heleleke—hinkwaswo swi endla xivono lexi xi hlamarisa. Hakunene, vuxongi lebyi a byi kumeki eYuropa ni le Amerika ntsena?”

Kutani ke, ku sukela eka lava tshamaka emadorobeni lama nga eswiyin’weni swa le hansi ku ya eka vativi va sayense lava dyondzekeke—i mani la nga taka a nga tsakisiwi hi ndzhaka leyi ya swiharhi swa le Afrika? Xichudeni xa nhlayiso wa swiharhi xa le Jarimani lexi xi nga endzela Kruger National Park sweswinyana, eAfrika Dzonga xi te: “Ndzi kuma leswaku ntumbuluko na swiharhi i nchumu wo tsakisa ni lowu nyanyulaka etikweni leri. Leswi le Jarimani hi nga ni mixaka yi nga ri yingani ya swiharhi leswikulu naswona leswi ku nga riki na ndhawu yo tala ya swona, ku hlayisa ntumbuluko hi mpimo lowu, ndzo sungula ku swi vona.”

Vavalangi va tlhela va kokiwa hi vukulu bya vuhlayiselo bya swiharhi eBotswana, Namibia na le Zimbabwe. Kumbexana vuhlayiselo-nkulu bya swiharhi leswikulu eAfrika byi kumeka eSerengeti National Park ya le Tanzania na le Masai Mara Game Reserve le Kenya. Mintanga leyi yo duma yi vandzakanile naswona swiharhi a swi pfaleriwanga. Magazini lowu nge International Wildlife wu hlamusela wu ku: “Hi vumbirhi bya yona mintanga ya Serengeti-Mara yi hlayisa nhlayo leyikulu ya swiharhi swa misava: tihongonyi ta 1,7 wa timiliyoni, 500 000 wa timhala, 200 000 wa timangwa, 18 000 wa timhofu na ntlhambi lowukulu wa tindlopfu, tinghala na swinkankanka.”

John Ledger, mutsari wa magazini lowu nge Endangered Wildlife ya le Afrika Dzonga, u endzele Kenya ro sungula hi 1992 ivi a ri hlamusela tanihi ‘ndhawu yo saseka ni yo hlamarisa.’ U tsarile Masai Mara “ri fanele ri fana ni minkova ya khale leyi Cornwallis Harris [mutsari ni muhloti wa lembe xidzana ra vu-19] a yi voneke loko a valanga vundzeni bya Afrika Dzonga hi va-1820. Ndhawu ya byanyi, mirhi ya munga leyi hangalakeke na vunyingi bya swiharhi swa nhova leswi vonakaka ekule!”

Tolo A Nga Ha Vuyi

Lexi khomisaka gome, namuntlha eAfrika hi vona swiharhi swi nga ri swingani ku tlula leswi vahlapfa va Valungu va swi voneke eka malembe xidzana lama hundzeke. Hi xikombiso, hi 1824 mulungu wo sungula u tshame laha ku nga va koloni ya Manghezi ya Natal (sweswi ku nga xifundzha-nkulu xa Afrika Dzonga). Xitikwana lexi a xi tele hi swiharhi lerova tinhloko leti omisiweke to khavisa ni swirho swin’wana swa swiharhi a swi ri bindzu lerikulu ra xona. Hi lembe rin’we, kwalomu ka 62 000 wa madzovo ya tihongonyi na ya timangwa, swi rhumeriwile swi suka ehlalukweni ra le Durban naswona eka rhekhodo yin’wana ya lembe, ku tlula 19 wa tithani ta timhondzo ta ndlopfu ti xavisiwile. Hi ku hatlisa, nhlayo ya valungu yi hundze 30 000 kambe swiharhi swo tala swi herisiwile. Majistarata wa le Natal hi 1878 u vike a ku: “Ku lo sala swiharhi swi nga ri swingani ntsena.”

Mhaka leyi fanaka yo vavisa yi tano ni le swiphen’wini swin’wana swa Afrika laha tihulumendhe ta koloni ti pfumeleleke ku herisiwa ka swiharhi ku ya emahlweni ku ya fika ni le ka lembe xidzana ra vu-20. Anakanya hi Angola, leri kumeke ntshunxeko eka Maputukezi hi 1975. Michael Main ebukwini yakwe leyi nge Kalahari wa tsala: “Rhekhodo ya khale ka hulumendhe ya koloni a yi tsakisi. Leswaku ku pfuriwa Xifundzha xa Huila ku va madyelo ya tihomu, Tsalwa ra Mpfumelelo wo dlaya swiharhi ra Legislativo ya 1950 Nomboro 2242 ri te ndhawu leyi i xivandla xo hlota handle ka nsivelo. Hikwalaho ka sweswo, ku dlayiwe swiharhi leswo tala . . . Swiharhi swo tala leswikulu leswi mamisaka swi herisiwile. Ku pimanyetiwe leswaku timhelembe ta ntima ta 1 000, magidi ya tinhuntlwa ni tihongonyi, timangwa na tinyarhi ta makume ya magidi swi dlayiwile. Loko ku humesiwa Tsalwa ra Mpfumelelo wo dlaya swiharhi endzhaku ka malembe mambirhi na hafu se a ku dlayiwe swiharhi swo tala swinene naswona a ku nga ha salanga nchumu.”

Kambe xiyimo xi njhani namuntlha, naswona i vumundzuku bya muxaka muni lebyi swiharhi swa le Afrika swi nga ta va na byona?

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

Vuhlayiselo Bya Swiharhi Lebyi Nghenisaka Mali

Vuhlayiselo bya swiharhi eAfrika ni mintanga ya swiharhi swi hangalake ni tiko-nkulu hinkwaro hi ntsengo lowu nga ringanyetiwaka eka 850-000 wa swikwere-khilomitara. I ndhawu leyi nga tlulaka Britain na Jarimani loko ma hlanganisiwile.

Evuhlayiselweni lebyi byo tala bya swiharhi, u nga vona tinxaka ta ntlhanu ta swiharhi leswikulu—ndlopfu, mhelembe, nghala, yingwe na nyarhi. Ku suka eka makoti lama hahaka empfhukeni ku ya eka swifufunhunhu leswi susumeteka vulongo leswi nga nyawuriki, ku ni swivumbiwa swo tala leswi xurisaka mahlo loko u swi hlalela.

Magidi ya vavalangi vo huma entsungeni va tsakela swiharhi leswi. Lembe na lembe va nghenisa tirhandhi to tlula magidi manharhu wa timiliyoni ematikweni lama hisekelaka ku hlayisa swiharhi. Ina, ku hlayisa swiharhi swa vuyerisa hakunene.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ku nga ri khale magidi-gidi ya swiharhi swa nhova ma dlayiwile lembe na lembe leswaku ku ta kumiwa timhondzo ni madzovo eAfrika Dzonga

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Africana Museum, Johannesburg