Xana Munhu Na Xiharhi Swi Nga Tshamisana?

HA YINI swiharhi swi nyamalala etindhawini to tala eAfrika? (Vona bokisi eka tluka lerin’wana.) Van’wana va sola ku tlakuka ka xihatla ka nhlayo ya vanhu eka tiko-nkulu leri.

I ntiyiso, eswiphen’wini swin’wana swa Afrika, ngopfu-ngopfu emadorobeni, ku ni nhlayo leyikulu ya vanhu. Nakambe etindhawini ta le makaya madyelo yo tala a ya ha ri na byanyi hikwalaho ka swifuwo swo tala swa varimi va valungu. Hi xikombiso, ehleketa hi tindhawu leti nga ni vaaki vo tala swinene to tanihi Venda, Gazankulu na Kangwane, leti nga akelana na Kruger National Park. Matiko-xikaya lawa ya vantima ya vumbiwe hi ku landza khale ka nawu wa xihlawuhlawu wa Afrika Dzonga naswona ma ni vaaka-tiko lava nhlayo ya vona yi sukelaka eka 70 ku ya eka 100 eka xikwere-khilomitara. Ku famba etindhawini leti loko u ya tiphina hi masiku yo wisa le Kruger National Park swi nga ha twisa ku vava. Phepha-hungu ra le Afrika Dzonga, Sowetan, ra hlamusela: “Vaaki lava va tshamaka emindzilakaneni . . . va pfumala, vunyingi bya vona a va na mintirho naswona va sika.” The Natal Witness, phepha-hungu ra kwalaho ra xiya: “Kasi la rihlampfini etlhelweni ra haleno ka vona swifuwo swi hanya hi byanyi bya rihlaza swinene.”

Hi ku ya hi xiviko xa sweswinyana, valawuri va Kruger Park va kunguhata ku pfuna vanhu lava tshamaka ekusuhi na mindzilikana. Kambe ku ta humelela yini loko ku susiwa rihampfu ivi vahloti, varisi ni lava lavaka ndhawu va nghena hi ku tirhandzela? Vahlayisi va ntumbuluko va chava leswaku swiharhi swo tala swi nga herisiwa hi laha swi endlekeke ha kona ematikweni man’wana.

Mintanga leyi hleriweke kahle ya swiharhi yi endla xiphemu xa nkoka eku hlayiseni ka swiharhi, ngopfu-ngopfu etindhawini leti ku nga ni nhlayo leyikulu ya vanhu. Nakambe vuhlayiselo bya swiharhi byi nga nghenisa mali yo tala hikwalaho ka vavalangi vo huma ematikweni mambe. (Vona bokisi eka tluka 5.) Mutsari wa phepha-hungu wa Muntima Musa Zondi, exihlokweni xa Sowetan lexi kombisiweke laha henhla u gimeta hi ku: “Tindhawu leti ti pfuna magidi ya vanhu hi mintirho—ngopfu-ngopfu lama tshamaka kwalaho kusuhi ni mintanga. Ku tlula kwalaho, leyi i ndzhaka ya hina. Ku hava rifuwo ro tlula leri leri hi nga ri siyelaka vana va hina.”

Xana Ku Tala Ka Vanhu—Hi Wona Nxungeto Lowu Nga Kona?

Ku tala ka vanhu a hi nxungeto wu ri woxe lowu herisaka swiharhi swa le Afrika. Hi xikombiso, xiya matiko ya mune lamakulu ya Vantima lama nga akelana: Namibia, Botswana, Angola na Zambia. Ma vumba ndhawu yo tlula India hi vukulu, kambe ma hlanganisiwe hi vaaki lava ringanyetiwaka eka vanhu va tsevu hi xikwere-khilomitara. Sweswo a hi nchumu loko swi ringanisiwa ni nhlayo ya vanhu va matiko yo tanihi Jarimani, leri nga na 222 wa vanhu eka xikwere-khilomitara; Britain, leri nga na 236 hi xikwere-khilomitara; na India leri nga na 275 hi xikwere-khilomitara! Entiyisweni, nhlayo ya vaaki va Afrika hinkwaro, ya 22 wa vanhu hi xikwere-khilomitara yi le hansi swinene loko yi ringanisiwa na avhareji ya misava leyi yona yi nga 40.

Richard Bell wa le Zambia ebukwini leyi nge Conservation in Africa u ri: “Nhlayo ya vanhu eAfrika yi tlakuka hi ku hatlisa swinene kambe nhlayo ya vaaki ya ha ri ehansi handle ka tindhawu leti va akelaneke ekusuhi.”

Mavabyi, dyandza leri onhaka, pfhumba ro hlota swiharhi handle ka mpfumelelo ematikweni hinkwawo, tinyimpi ta xin’wana-manana na ku honisiwa ka varimi va le makaya hinkwaswo swi vangela ku nyamalala ka swiharhi swa le Afrika.

Nyimpi ya muvango exikarhi ka khale ka Soviet Union na Vupela-dyambu yi hetelele hi mpfilumpfilu eAfrika hinkwaro, laha hi vumbirhi bya wona byi ngheniseke matlharhi yo chavisa etikweni. Man’wana ya matlharhi lawa ma tirhisiwe ku dlaya swiharhi leswaku ku ta phameriwa masocha lama sikaka, ni leswaku va ta kuma matlharhi man’wana hi ku xavisa meno ya tindlopfu, timhondzo ta timhelembe ni swirho swin’wana swa swiharhi. Ku lovisiwa ka swiharhi ku ye emahlweni hambi loko Nyimpi ya Vusukumbele yi herile. Matlharhi ma ha ri kona eAfrika. Mayelana ni nyimpi yin’wana ya xin’wana-manana le Afrika, eAngola, magazini lowu nge Africa South wu vika wu ku: “Ku dlaya swiharhi, loku a ku tolovelekile hi nkarhi wa nyimpi, ku ye emahlweni endzhaku ka nawu lowu sivelaka ku duvula hikuva masocha lama tshikisiweke ntirho a ma nga ha lawuleki.” Kutani ku sukela kwalaho nyimpi yoleyo yi lo tlhela yi ya emahlweni.

Vunyingi bya lava hlotaka hi ku yiva va veka vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka mali yo tala leyi va yi kumaka. Phepha-hungu ra le Afrika, The Star ri vika leswaku: “Rimhondzo rin’we ra [mhelembe] ri durha kwalomu ka [R70 000].” Hi 1988 Dok. Esmond Martin, muhlayisi wa ntumbuluko u endzele tiko ra Asia ivi a kuma leswaku nxavo wa rimhondzo ra mhelembe wu tlakukile hi malembe manharhu ntsena wu suka eka R4 520 wu ya eka R13 750 hi khilogiramu.

I Mani La Nga Ta Hlasela Ku Sungula?

Ku tekiwe magoza lamakulu yo kombisa nxungeto lowu vangiweke hi ku lahlekeriwa hi timhondzo ta tindlopfu na ta timhelembe. Hi July 1989, timiliyoni ta vahlaleri va TV emisaveni hinkwayo ti vone nhulu leyikulu ya tithani ta 12 ta timhondzo ta tindlopfu, leti ringanyetiwaka exikarhi ka kaye na 18 wa timiliyoni ta tirhandi ti ri karhi ti hisiwa hi Daniel arap Moi, muungameri wa le Kenya. Dok. Richard Leakey, mufambisi wa timhaka ta swiharhi wa le Kenya u vutisiwile leswaku yena u ri yini hi ku lahlekeriwa lokonghasi. U hlamule a ku: “A hi nga ta swi kota ku sivela vanhu va le Amerika, Canada kumbe Japani leswaku va nga ha xavi timhondzo ta tindlopfu loko hi ya emahlweni hi ti xavisa.” Entiyisweni magoza wolawo ma hlamarise vanhu vo tala eku tirhisaneni na ku yirisiwa ka ku xavisiwa ka timhondzo ta tindlopfu emisaveni hinkwayo. Ku laviwa ka timhondzo ta tindlopfu ku hungutekile.

Kambe, mayelana na mhelembe, xiyimo xi hi ndlela yin’wana. Hambi leswi muungameri wa le Kenya a hiseke timhondzo ta timhelembe leti a ti durha timiliyoni ta tirhandhi hi 1990, tona ta ha laviwa swinene. (Vona bokisi leri nge “Leswi Endlaka Rimhondzo Ra Mhelembe Ri Rhandziwa Swonghasi,” tluka 9.) Leswaku ku siveriwa ku hungutiwa ka nhlayo ya timhelembe, matiko man’wana ma bohe ku saha timhondzo ta swivumbiwa leswi. Minkarhi yin’wana i mphikizano lowukulu wa leswaku i mani loyi a nga ta fika ku sungula, ku ta va muhlayisi wa ntumbuluko la tirhisaka miseve yo heta xiharhi matimba kumbe ku ta va muhloti la ngo yiva a tirhisa matlharhi lama dlayaka.

Endlelo Lerintshwa Ro Hlayisa Ntumbuluko

Vahloti va le Vupela-dyambu ni vahlayisi va ntumbuluko i khale va xixima vuswikoti byo landzelela vuthala bya swiharhi bya vanhu va le makaya. Kunene, Vantima vo tala va ni vutlharhi byo hlamarisa hi swiharhi. Lloyd Timberlake ebukwini yakwe leyi nge Africa in Crisis wa hlamusela: “Vunyingi bya vutivi lebyi byi dyondzisiwa van’wana hi nomu ntsena, naswona bya hunguteka tanihi leswi Vantima va sukaka emakaya va ya tshama emadorobeni . . . Xisweswo misava yi le khombyeni ro lahlekeriwa hi leswi . . . Leslie Brownrigg a swi vuleke ‘ndzavisiso wa malembe xidzana wa vanhu lavo tala.’”

Khale, tihulumendhe ta switikwana a ti simeka tiphaka ta swiharhi hi ku susa varimi lava hi malembe xidzana a va tshembe swiharhi leswi leswaku va kuma swakudya. Sweswi tihulumende tin’wana ta Vantima ti lava ku pfuniwa hi varimi lava va le makaya lava honisiweke khale. Worldwatch Institute yi vika yi ku: “Ematikweni ma nga ri mangani ya le dzongeni wa Afrika, mfumo wu tshike ku lawula swiharhi hi laha ku heleleke. Vaaki va tindhawu ta le makaya lava tshamaka eka Tindhawu to Hlayisa Swiharhi ta khume eka leta 31 ta le Zambia va nyikiwe timfanelo to sirhelela swiharhi; hi ku hatlisa ku yiva swiharhi ku hungutekile, naswona vunyingi bya swiharhi byi vonaka byi andza nakambe.” Ku ni swiviko swin’wana swa ku humelela lokunene laha varimi va le makaya lava tikarhatelaka ku hlayisa swiharhi, swo tanihi ku hlayisiwa ka timhelembe ta ntima na tindlopfu leti hanyaka emananga ya Kaokoland le Namibia na le mintangeni ya swiharhi ya Kangwane le Afrika Dzonga, ni le ka matiko man’wana ya le Afrika.

Hambi leswi endlelo leri ri tshembisaka, vahlayisi va ntumbuluko va ha khumbeka hi vumundzuku. Kambe xitshembiso lexi lexintshwa xo va ntlhantlho wa xinkarhana. Hi ku famba ka nkarhi, ku kula loku hlamarisaka ka nhlayo ya vanhu ku tshama ku ri nxungeto. U.S.News & World Report, ya hlamusela: “Eka lembe xidzana leri tlhandlamaka, nhlayo ya vanhu yi ehleketeleriwa ku tlakuka yi ya eka ntlhanu wa magidi ya timiliyoni ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukaka, lawa nakambe ma nga wona ntsena lama hlayiseke swiharhi eka pulanete leyi.”

Tanihi leswi nhlayo ya vanhu yi ndlandlamukaka ku ya fika na le tindhawini ta le mananga, ku va na nkwetlembetano exikarhi ka munhu na xiharhi. Buku leyi nge Conservation in Africa ya hlamusela: “Tinxaka to tala ta swiharhi leswikulu swa le Afrika a ti twanani ni matshamelo yo tala ya nhluvuko wa le makaya, hi xikombiso, tindlopfu, timpfuvu, timhelembe, tinyarhi, tinghala na tingwenya, hambi ku ri swipene, mixaka yo hambana-hambana ya timfenhe na tinguluve.”

Tanihi leswi munhu a tikombaka a nga ri na ntlhantlho lowu tiyeke wo ponisa swiharhi swa le Afrika, i mani a nga ta swi ponisa?

[Bokisi/Mepe lowu nga eka tluka 7]

“Nhlayo ya tinyarhi yi hungutiwile ku suka eka 55 000 ku ya eka 4 000, timhitlwa ku suka eka 45 000, ku ya ka 5 000, timangwa ku suka eka 2 720, sweswi ti kwalomu ka 1 000 naswona timpfuvu ti hunguteke ti suka eka 1 770 ti ya eka 260.”—Ndzinganyeto lowu hinkwawo wo valanga hi xihaha-mpfhuka wu endliwe hi 1979 na 1990 le Marromeu Delta ya le Mozambhiki naswona wu vikiwe eka magazini lowu nge African Wildlife, wa March/April 1992.

“Hi 1981 kwalomu ka 45 000 wa timangwa ti rhurhele etindhawini ta byanyi na le makhwatini [en’walungwini wa Botswana]. Kambe hi 1991 ku lo va 7 000 ntsena leti heteke riendzo rolero.”—Hi ku ya hi magazini lowu nge Getaway eka vhidiyo leyi vulavulaka hi swiharhi leyi nge Patterns in the Grass ya November 1992.

“Loko hi endzele [le Togo, Afrika Vupela-dyambu] hi vone nhlayo leyi tsakisaka leyi a hi nga yi langutelangi ya tindlopfu ta le khwatini eFosse aux Lions Nature Reserve . . . Hi March 1991, nhlayo leyi yi tekiweke hi ku tirhisa xihaha-mpfhuka yi kombise ntsengo wa swiharhi swa 130. . . . [Kambe ku nga si hela lembe’] nhlayo ya tindlopfu le Fosse aux Lions yi ehle yi ya eka 25.”—Ku vike magazini lowu nge African Wildlife, wa March/April 1992.

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mintanga ya swiharhi ya le Afrika i ya nkoka eku hlayiseni ka tinxaka ta swiharhi

AFRIKA

MOROCCO

SAHARA VUPELA- DYAMBU

MAURITANIA

ALGERIA

MALI

TUNISIA

LIBYA

NIGER

NIGERIA

EGIPTA

CHAD

SUDAN

DJIBOUTI

ETIYOPIYA

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

CAMEROON

CONGO

Cabinda (Angola)

GABON

ZAIRE

UGANDA

KENYA

SOMALIA

TANZANIA

ANGOLA

ZAMBIA

MALAWI

NAMIBIA

ZIMBABWE

MOZAMBHIKI

BOTSWANA

MADAGASCAR

AFRIKA DZONGA

SENEGAL

GAMBIA

GUINEA-BISSAU

GUINEA

BURKINA FASO

BENIN

SIERRA LEONE

LIBERIA

CÔTE D’IVOIRE

GHANA

TOGO

EQUATORIAL GUINEA

RWANDA

BURUNDI

SWAZILAND

LESOTHO

Fosse aux Lions

Nature Reserve

Masai Mara Game Reserve

Serengeti National Park

Marromeu Delta

Kruger National Park

Lwandle Ra Mediteraniya

Lwandle Ro Tshwuka

Lwandle-nkulu Ra India

Tindhawu Leti Kombisiweke eXihlokweni

Mintanga Leyikulu Ya Tiko

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Leswi Endlaka Rimhondzo Ra Mhelembe Ri Rhandziwa Swonghasi

“THREE LEGS Brand Rhinoceros Horn Anti-Fever Water.” Rero i vito ra murhi wa ndhuma swinene lowu xavisiwaka le Malaysia, hi ku ya hi vatsari va buku leyi nge Rhino, Daryl na Sharna Balfour. Xiphutseri xa murhi lowu xi tsariwe leswi landzelaka: “Murhi lowu wu endliwe hi Rimhondzo ra xiviri ra Mhelembe leri hlawuriweke hi vukheta na Swidzidzirisi Leswi Lwisanaka ni Dari, ehansi ka vulanguteri bya vatshila. Murhi lowu wo hlamarisa wu tirha tanihi xitshungulo hikuva wu horisa lava karhatiwaka hi: Dari, Ku Hisa Ka Miri, Dari Leri Khumbaka Mbilu ni Mavoko ni Milenge, Sululwani leri vangiwaka hi ku Hisa, Rihuhe, ku Pandza ka Meno, ni swin’wana ni swin’wana.”—Xiitaliki i xerhu.

Vukholwa-hava byo tano byi hangalakile ematikweni ya le Asia. Rimhondzo ra mhelembe ri ri xihalaki kumbe mapa ri kumeka hi ku olova emadorobeni yo tala ya le Asia. Hi ntshembo wo endla leswaku ri nga rhandziwi ngopfu, va ka Balfour va vula leswaku: “Ku tirhisa rimhondzo ra mhelembe eka swa vutshunguri swi fana ni ku cakunha minwala ya tintiho ta wena.”

Le Yemen, rimhondzo ra mhelembe ri na nxavo lowukulu hikwalaho ka xivangelo lexi hambaneke—ri tirhisiwa ku endla swikhomo swa mabanga. Ku tlula tithani ta 22 ti xavisiwile etikweni leri emalembeni ya va-1970, naswona swa nonon’hwa ku kuma xin’wana lexi nga endlaka sweswo. Va ka Balfour va hlamusela: “Vayemen va kuma leswaku ku hava nchumu lowunene, lowu khomelelaka nkarhi wo leha, ni lowo saseka ku fana na rimhondzo ra mhelembe. . . . Loko [swikhomo swa mabanga] swi heta malembe yo tala swi engeteleka ku saseka swinene, naswona swi hatima swi va swa xitshopana.”

[Tigrafu/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

2 720

1 000

1979 Nhlayo ya timangwa 1990

55 000

3 696

1979 Nhlayo ya tinyarhi 1990

1 770

260

1979 Nhlayo ya timpfuvu 1990

45 000

4 480

1979 Nhlayo ya timhintlwa 1990

Ndlela yo ringanisa nhlayo ya swiharhi swa 1979 na 1990 le Marromeu Delta

[Xihlovo Xa Kona]

Bottom left: Safari-Zoo of Ramat-Gan, Tel Aviv