Xiharhi Lexi Nga N’wini Wa Timhondzo Teto Ta Risima
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE AFRIKA DZONGA
XIKAN’WE-KAN’WE, mhelembe yi n’wi dumela hi rivilo lerikulu. Wanuna a hambuka endleleni ivi a tsutsumela eximudyanini lexi nga ekusuhi. Kambe mhelembe yi n’wi tsutsumisa yi rhendzeleka hi rivilo ro hlamarisa, yi nga n’wi nyiki nkarhi wo galagala a tiponisa. Yi n’wi tsutsumise yi rhendzeleka hi murhi minkarhi yo hlayanyana a nga si oviwa hi rimhondzo ra yona ivi yi n’wi wiyitela emoyeni. A wa wanuna wa vanhu, a rhanga a wela emakatleni ya mhelembe a nga si vuya ehansi. Ivi a etlela kwalaho, a rindzele ku kandziyeriwa kumbe ku tlhaviwa a fa. Loko mhelembe yi n’wi tela, wanuna loyi u tlakuse nenge, kambe mhelembe yi lo wu nun’hwetela ntsena ivi yi tintsakulela yi famba!
Leyi i mhelembe ya ntima ya le Afrika—yi rhandza ku tiva, ya leva, naswona yi chavisiwa hi xin’wana ni xin’wana. Loko ku nun’hwetela ka yona ka matimba kumbe leswi yi swi twaka swi yi byela leswaku ku ni xilo xo karhi lexi yi nga xi voniki (tanihi leswi yi nga voniki ngopfu), yi ta dumela xilo xexo yi ya eka xona—ku sukela eka xitimela ku ya eka phaphatani! Hambi leswi yi nga leha 1,5 wa timitara ku ya ehenhla emakatleni naswona yi tikaka kwalomu ka 1 000 wa tikhilogiramu, sweswo a hi nchumu yi nga tsutsuma 55 wa tikhilomitara hi awara naswona yi nga hundzuluka hi miri hinkwawo hi xihatla!
Minkarhi yin’wana yi mpfhumpfha hambi yi tlanga kumbe yi hungasa ntsena. Yuilleen Kearney, loyi eka nkarhi wun’wana a ri na mhelembe ya ntima leyitsongo leyi vitaniwaka Rufus, wa hlamusela, “Rufus a xi tsakisiwa ntsena hi ku vona ritshuri ri tuvika.” Swa n’wi tsakisa loko a tsundzuka nkarhi lowu Rufus a nga ta a ri karhi “a endla vucwicwicwi, a ba swingorho naswona a hefemuteka” a huma ekhwatini, “a mpfhumpfha a kongome entangeni ivi a fika a yima a ku dlengwaa, emahlweni ka rikupakupa, a famba khwatsi a khandziya switepisi ivi a etlela ekusuhi ni xitulu xa yena xo wisa eka xona.”
Vo tala lava va yi dyondzeke kahle va yi rhandza mhelembe leyi ya ntima. Hambi swi ri tano, hinkwavo va pfumela leswaku vumunhu bya tona bya hambana kukota leswi vanhu va nga xiswona. Kutani ke, tivonele, eka mhelembe leyi nga ni ximbilwambilwana! Buku yin’wana leyi dumeke yo tsundzuxa hi ta swiharhi swa le dzongeni wa Afrika yi tsundzuxa leswaku mhelembe ya ntima “u nga yi tshembi, naswona u fanele ku fambela kule swinene na yona.” Khombo ra kona, hakanyingi lexi vangaka vukarhi bya yona i ku karhatiwa hi munhu. Phrofesa Rudolf Schenkel, la poneke eku dumeriweni kakwe hi mhelembe loku hlamuseriweke eku sunguleni, u boxa ntiyiso wa leswaku munhu u lo tiendla leswaku a va yena ntsena nala wa mhelembe.
Ku vuriwa yini hi mhelembe leyin’wana ya le Afrika, leyo basa? Mahanyelo ya yona layo rhula ma yi endla yi hambana swinene ni makwavo lowo leva. Nakambe yi lave ku kula ku tlula leya ntima kambirhi hi mpimo, tanihi leswi yi nga xiharhi xa vunharhu lexikulu lexi hanyaka emisaveni. Nhloko ya yona leyikulu ya tika lerova yi lava mune wa vavanuna ku yi tlakula! Kambe, yi hatlisa tanihi makwavo lowa ntima.
Loko yi hlangana ni munhu ekhwatini, hakanyingi mhelembe leyo basa, ya tsutsuma yi chava hikwalaho ko vona, ko twa kumbe ko nun’hwetela munhu. Hambi swi ri tano, ebukwini ya vona leyi nge Rhino, Daryl na Sharna Balfour va tsundzuxa ehenhleni ko honisa hanyelo ra yena. “Mhelembe leyo basa yi vavise vo tala ku tlula leya ntima emalembeni ya sweswinyana,” va tsala leswi, va engetela hi leswaku leswi kumbexana swi vangiwa hi leswi munhu “a nga yi xiximiki.”
Ku Tihungasa Loku Yi Ku Rhandzaka
Ku ni nchumu lowu timhelembe ta le Afrika ti wu rhandzaka. Ti rhandza ndzhope—lowo tala! To tala ta ganyula loko ti tshinelela xibodlho xa tona xa ndzhope lexi ti xi rhandzaka kutani u ta titwa ti endla vucwicwicwi bya ntsako loko ti nga si fika eka rona. Va ka Balfour, lava hakanyingi va swi xiyeke leswi, va hlamusela leswaku loko mhelembe yi ri karhi yi mbombomela hakatsongo-tsongo endzhopeni, “u ta twa yi hefemulela ehenhla, kutani xiharhi lexi xi enerisekeke xi ta etlela hi rihlanguti timinete ti nga ri tingani . . . xi nga si sungula ku tihondlola, hakanyingi xi vumbuluka hi nhlana, xi raharaha milenge emoyeni.”
Mixaka leyi mimbirhi ya timhelembe minkarhi yin’wana yi tlangela exibodlhweni xin’we naswona yi rivala hi xindzhuti hinkwaxo xa yona hi nkarhi lowu wo tihungasa ti ticheletela. Rufus lontsongo, la boxiweke laha henhla, a a nyanyuka ngopfu evuhlambelweni byakwe endzhopeni lerova “minkarhi yin’wana a tlula a huma a nga si heta, a tsutsuma laha rivaleni, a ya hala ni hala kukota hanci, kutani a tlhelela exibodlhweni a ya tiphina nakambe.”
Hambi swi ri tano, ndzhope wu tirha swo tlula ku tiphina hi ku tshama endzeni ka wona. Wu tirha tanihi puwa ro hlanganela eka rona ni timhelembe-kulobye ni swiharhi swin’wana leswi rhandzaka ndzhope, wu horisa lomu mhelembe yi nga lumiwa hi mabawa lama yi karhataka, naswona wu phyuphyisa miri ya tona eku hiseni ka dyambu. Xisweswo a swi hlamarisi leswi minkarhi yin’wana mhelembe yi voniwaka yi heta nkarhi wo leha swinene exibodlhweni xa tona.
Xana U Nga Yi Tivisa Ku Yini?
Xana munhu a nga swi tivisa ku yini ku hambanisa timhelembe? Xana leyin’wana hakunene i ya ntima naswona leyin’wana i yo basa? Doo. Hinkwato i ta mpunga—kambe mpunga wo hambana—loko ku ri hi leswaku u ta swi kota ku vona mpunga wa kona. Leswi hakanyingi u nga ta swi vona i muhlovo wa ridaka leri ti nga hetelela ku vumbuluka eka rona, leri pandzelelekeke enhlongeni.
Kambe xivumbeko xa nomu xi ta ku byela xikan’we-kan’we leswaku leyi hi yihi. Leswi mhelembe leya ntima yi nga mudyi wa matluka ni swindzhabyana, nomu wa yona wa le henhla wu tontswile lowu yi wu tirhiselaka ku songa kumbe ku ova matluka ni swindzhabyana swa swimidyana. Vito ra yona ra xiviri i mhelembe ya nomu wa xiove. Mhelembe leyo basa, yona yi hanya hi byanyi. Hikwalaho, nomu wa yona wu ololokile wu ya ematlhelo, leswaku yi dya byanyi kukota muchini wo tsema byanyi. Kutani a swi hlamarisi, vito ra yona leri kongomeke i mhelembe ya nomu wa xikwere. Kambe hikwalaho ka swivangelo swo karhi ndlela ya ku ti hambanisa hi leswaku i yo basa ni ya ntima, leswi swi vonakaka swi te ni vahlapfa vo sungula va Madachi edzongeni wa Afrika, a yi hundzukanga.
Timhondzo Teto Ta Risima
Rito ra Xinghezi rhinoceros (mhelembe) ri huma emaritweni mambirhi ya Xigriki lama vulaka “rimhondzo ra le nhompfini.” Kutani xana timhondzo ta mhelembe ti endliwe hi yini? Vanhu van’wana va vula leswaku i voya lebyi vumbaneke, tanihi leswi titikombaka ti hlakala ekusuhi ni laha ti sungulaka kona. Hambi swi ri tano, kahle-kahle a hi voya bya xiviri hi ku vula ka Dok. Gerrie de Graaff mutsundzuxi wa ta sayense eka National Parks Board ya le Afrika Dzonga, kambe “hi makhiroskopu ti fana ni masondzo ya [swiharhi leswi nga ni masondzo].”
Rimhondzo a ri yimi ku kula, ku fana ni minwala ya tintiho. Mhelembe ya ntima leyi tiviwaka ngopfu leyi vitaniwaka Gertie la titwaka, a yi tlula 1,4 wa timitara hi ku leha, naswona rimhondzo ra mhelembe leyi yo basa ri kule ri kala ri va timitara timbirhi hi ku leha! Naswona loko rimhondzo ri tshoveka, tanihi leswi minkarhi yin’wana swi humelelaka, ri ta tlhela ri kula hi mpimo wa nhungu wa tisentimitara hi lembe.
Ha yini timhondzo ta mhelembe ti ri ta risima hi ndlela leyi? Vanhu vo tala va ti tirhisela ku endla mirhi, kasi van’wana va tsakela ndhuma ya leswaku va ni savula leri nga ni xikhomo xa rimhondzo ra mhelembe. Ri laviwa ngopfu, naswona bindzu ra rona ri ni mali, lerova magidi ya timhelembe ta dlayiwa hi vanhu va makwanga lava lavaka mali.
Mhelembe leyo basa, leyi a yi ri kusuhi ni ku nyamalala, sweswi yi vuyile, hi mpfuno wa matshalatshala lamakulu ya vahlayisi va swiharhi. Kambe makwavo lowa ntima yena swa ala. Ku ni matshalatshala yo tala lama endliwaka yo herisa ku yiveteriwa ka tona ku katsa ni ku susa swiharhi leswi timhondzo. Kambe tsima leri lerikulu ri tikomba ri nga tirhi ngopfu. Leswi timhondzo ta mhelembe ti nga vuyerisaka vayivi kwalomu ka 7 000 wa tirhandi hi khilogiramu, vayivi va anakanya leswaku hambi swikundzu swa mhelembe leyi susiweke rimhondzo na swona swi fanele ku kovotliwa swi humesiwa. Hambi swi ri tano, ha tshemba leswaku makwanga ya vanhu a ma nge humeleli, leswaku tinxaka leta ha taka na tona ti ta tsakela ku tolovelana ni xiharhi lexi xo tsakisa.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 18]
Xana ku hambana hi kwihi exikarhi ka mhelembe ya ntima ni mhelembe yo basa, hikuva hinkwato i ta mpunga?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]
Mhelembe yo basa ni n’wana wa yona
[Xihlovo Xa Kona]
National Parks Board of South Africa