Vanhu Va Onha Ntumbuluko
“Namuntlha vanhu hi vona va faneleke va voniwa nandzu hi ku nyamalala loku yaka emahlweni ka swilo leswi hanyaka.”—Mutivi Wa Timhaka Ta Vusirheleri Bya Ntumbuluko Jane Goodall.
VUTOMI bya laha misaveni bya cinca-cinca naswona ku laveka swo tala leswaku byi kota ku ya emahlweni. Hina vanhu hi endla xiphemu xa nkoka emisaveni. Hi titshege hi swilo leswi hanyaka leswaku hi kota ku kuma swakudya ni mirhi, moya lowu hi wu hefemulaka ni swiaki swin’wana leswi akaka mimiri ya hina. Siku ni siku, vaaki va laha misaveni va tirhisa swilo leswi humaka eka swilo swin’wana leswi hanyaka leswi tlulaka 40 000. Swilo hinkwaswo leswi hanyaka swa laha misaveni swi endla ntirho lowu rharhanganeke swinene, wo hlamarisa naswona swa seketelana leswaku vutomi byi ya emahlweni.
Hambiswiritano, vativi vo tala lava kambisisaka ku rharhangana ka vutomi va vona onge vutomi byi le khombyeni! Kumbexana u twile hi leswaku timhelembe, tiyingwe, tiberhe ta ntima ni tinkava-va-nga-heti ti le khombyeni ra ku hela. Vativi va sayense van’wana va vula leswaku swimilana ni swiharhi leswi endlaka 50 wa tiphesente swi nga hela emisaveni emalembeni ya 75 lama taka. Valavisisi va chava leswaku swilo swin’wana leswi hanyaka swi nga ha hela hi rivilo lerikulu, ku tlula hilaha vativi va swa ntumbuluko va swi languteleke hakona. Mutivi un’wana wa swa ntumbuluko u ringanyete leswaku eka timinete tin’wana ni tin’wana ta 10 ku ya eka 20, swilo leswi hanyaka swa fa.
Vativi va sayense va pfumela leswaku khale koloko, lexi a xi tala ku herisa swilo leswi hanyaka a ku ri makhombo ya ntumbuluko. Kambe swi le rivaleni leswaku vanhu hi vona lava herisaka swilo leswi hanyaka. Mutivi un’wana wa sayense u vule leswaku vanhu hi vona “vaherisi va swilo leswi hanyaka.”
Xana leswi vanhu va swi endlaka hi swona leswi hakunene swi herisaka swilo leswi hanyaka? Loko swi ri tano, swi swi herisa njhani? Xana hi nga swi kota ku hambeta hi hanya handle ka mivala yo saseka ya mixaka-xaka laha misaveni? Xana swi kona leswi endliwaka ku sivela khombo leri vanhu vo tala va vonaka onge ri ta herisa hinkwaswo swilo leswi hanyaka?
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 19]
WHO
NOAA