Vutomi Byi Rharhanganile
“Ha sirheleleka loko ku ri ni swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka. Vutomi bya hina ni rihanyo ra hina swi titshege ha swona.”—United Nations Environment Programme.
EMISAVENI ku ni swilo swo tala leswi hanyaka naswona swa mixaka-xaka. Rito leri nge “swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka,” ri vula swilo hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni, ku sukela eka tibakteriya letitsongo ngopfu ku ya eka mirhi leyikulu; ku sukela eka tinxikwa ku ya eka magama.
Swilo hinkwaswo, leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki, swa pfunana leswaku vutomi byi ya emahlweni. Swilo leswi hanyaka swi titshege hi swilo leswi nga hanyiki swo kota moya, malwandle, mati yo tenga, maribye ni misava. Mbango ni swilo leswi hanyaka swi hoxa xandla evuton’wini, naswona vanhu i va nkoka swinene.
Loko hi vulavula hi swilo leswi hanyaka, hi katsa ni tibakteriya hinkwato. Tibakteriya to tala ta pfuna leswaku swilo leswi hanyaka swi tirhisana ni mbango. Xiga lexi nge swilo leswi hanyaka, xi katsa ni swimilana leswi humesaka oksijeni loko ku ri karhi ku endleka fotosintesisi, leswi kokaka matimba lama kumekaka eka dyambu kutani swi ma hlayisa ma ri eka xivumbeko xa chukela, ku nga rona ri nyikaka swivumbiwa leswi hanyaka matimba.
Swilo Leswi Hanyaka Swa Mixaka Yin’wana Swa Hela
Khombo ra kona, hambileswi ku nga ni swilo swa mixaka-xaka leswi hanyaka, valavisisi va vula leswaku vanhu hi vona va herisaka swilo swo tala leswi hanyaka. Hi tindlela tihi?
◼ Ku onha ndhawu. Lexi hi xona xivangelo lexikulu xa ku herisiwa ka swilo leswi hanyaka. Leswi swi katsa ku tsemeleriwa ka mirhi, ku ceriwa ka migodi, ku tsemeleriwa ka mirhi leswaku ku kumeka madyelo ya tihomu ni ku akiwa ka madamu swin’we ni ku endliwa ka magondzo etindhawini leti a ti ri mananga. Ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi pfunanaka ha yona ni mbango ya hunguteka, swilo leswi hanyaka a swa ha swi kumi swilo leswi swi swi lavaka leswaku swi kota ku hanya. Mbango wa pandzeleriwa, kutani wu onhiwa. Swivumbiwa swi lahlekeriwa hi tindlela leti swi ti tirhisaka ku rhurhela etindhawini tin’wana. Sweswo swi endla leswaku ku sala fambiselo ra muxaka wun’we ra xitekela. Swilo leswi hanyaka swa ndhawu yoleyo a swi swi koti ku lwa ni mavabyi ya mixaka-xaka. Kutani, swilo leswi hanyaka swi sungula ku fa, ha xin’we-xin’we.
Ku hela ka swivumbiwa swin’wana ku nga ha endla leswaku swivumbiwa swo tala swi sungula ku mbumburheka, hikuva loko swivumbiwa swin’wana swi fa, swin’wana swa khumbeka. Ku hela ka swivumbiwa swin’wana leswi endlaka ntirho wa nkoka—ku fana ni leswi fambisaka vuluva—swi nga khumba swivumbiwa swo tala swinene.
◼ Swilo leswi hanyaka leswi nga riki swa ndhawu yoleyo. Loko vanhu va tisa nchumu wo karhi lowu hanyaka, wu nga ha kavanyeta swilo leswi a swi ri endhawini yoleyo, kutani swi fa. Swivumbiwa leswi humaka endhawini yin’wana swi nga ha tlhela swi endla leswaku ku va ni ku cinca eka swivumbiwa leswi hanyaka ni mbango kutani swi herisa swivumbiwa swa ndhawu yoleyo, kumbe swi nga ha tisa mavabyi lama hlaselaka swivumbiwa swa ndhawu yoleyo. Ngopfu-ngopfu eswihlaleni, laha swivumbiwa swi tshameke nkarhi wo leha swi ri swoxe swi nga hlangana ni swin’wana, leswi a swi kwalaho khale swi nga ha tikeriwa leswaku swi kota ku hanya.
Xikombiso lexi tolovelekeke i xa nkuxe wa le lwandle, “mudlayi,” ku nga Caulerpa taxifolia, lowu dlayaka swivumbiwa swin’wana eLwandle ra Mediteraniya. Hi xihoxo wu yisiwe eribuweni ra Monaco, sweswi se wu sungule ku hangalaka ni ribuwa ra lwandle. Wona hi woxe wa dlaya naswona a wu tiveki eka leswi dlayaka. Profesa wa ntivo-vutomi bya swivumbiwa swa le lwandle wa le Yunivhesiti ya Nice, eFurwa, Alexandre Meinesz u ri: “Hi vona khombo leri welaka swivumbiwa leswi hanyaka ni mbangu.”
◼ Ku hlotiwa ngopfu ka swiharhi. Leswi swi endle leswaku swivumbiwa swo hambana-hambana swi hela. Xikombiso lexikulu xa leswi i xa matuva lama a ma tshamela ku rhurha lama nga ha riki kona. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, a ku tele ngopfu matuva ya muxaka lowu eAmerika N’walungu. Loko ma rhurha—a ma suka ma ri magidi ya timiliyoni kumbe ku tlula—a ma siva ni dyambu masiku yo hlayanyana. Hambiswiritano, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, ku sele katsongo va ma hetile lavo hlota, naswona tuva ro hetelela ra muxaka lowu leri a ri sele ri file hi September 1914 le ntangeni wa swiharhi wa Cincinnati. Hilaha ku fanaka, nyarhi ya le Amerika, leyi a yi kumeka le Great Plains, ku sele katsongo yi hetiwile hi lavo hlota.
◼ Ku andza ka vanhu. Hi lembe-xidzana ra vu-19, vaaki va misava a va endla nhlayo ya gidi rin’we ra miliyoni. Endzhaku ka lembe-xidzana rin’we ni hafu, loko nhlayo ya vanhu yi ri ehenhla ka magidi ya ntlhanu wa timiliyoni, vanhu va sungula ku chava leswaku va herisa swilo leswi va swi lavaka evuton’wini ku tlula mpimo. Lembe ni lembe, nhlayo ya vaaki va laha misaveni ya andza, swivumbiwa swo tala leswi hanyaka swa hela.
◼ Nxungeto wa ku hisa ka misava hinkwayo. Hi ku ya hi Intergovernmental Panel on Climate Change, swi nga ha endleka leswaku maxelo ma engeteleka ku hisa hi 3,5°C eka lembe-xidzana leri. Loku ku nga va ku ri ku engeteleka lokukulu lerova swivumbiwa swin’wana a swi nge hanyi. Hi ku ya hi valavisisi, swi vonaka onge xin’wana lexi ngheneleleke eka ku fa ka swimilana swa le ndzeni ka mati (ku nga laha swivumbiwa swa le matini swi tumbelaka kona), i ku hisa ka mati.
Vativi va sayense va vula leswaku loko mati ya le lwandle mo tlakuka hi mitara yin’we, ma nga dlaya swilo swo tala, swa mixaka-xaka leswi hanyaka eribuweni ra lwandle. Van’wana va kholwa leswaku ku hisa ka mati ku nga ha hundzela eGreenland ni le ayisini ya le Antarctic. Loko ayisi leyi yo n’oka, ku nga va ni khombo lerikulu eka mbango.
Swilo Leswi Hanyaka Swi Hela Hi Rivilo Lerikulu
Xana swilo leswi hanyaka swi hela hi rivilo lerikulu ku fikela kwihi? Nhlamulo ya xivutiso lexi a yi olovi. Vativi va sayense a va swi twisisi leswaku swi tise ku yini leswaku swilo swin’wana swi hela. Va fanele va rhanga va kumisisa leswaku i swingani swilo leswi hanyaka leswi nga kona. Hi ku ya hi John Harte, loyi a nga mutivi wa ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi tirhisanaka ha yona ni mbango eYunivhesiti ya le California, eBerkeley, “ku ni swilo leswi hanyaka swa kwalomu ka miliyoni yin’we ni hafu leswi tiviwaka emisaveni, kambe ha swi tiva leswaku ku ni swo tala leswi nga tiviwiki leswi nga kona, naswona swi kwalomu ka timiliyoni ta ntlhanu ku ya eka ta 15.” Van’wana va vula leswaku swi kwalomu ka 50 wa timiliyoni kumbe ku tlula. A swi nge koteki ku kuma nhlayo leyi pakanisaka hikuva “swilo swo tala leswi hanyaka swi ta hela swi nga si tiviwa,” hi ku ya hi mutivi wa sayense la vuriwaka Anthony C. Janetos.
Sayense ya manguva lawa a yi si yi twisisa kahle ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi tirhisanaka ha yona ni mbango leswaku vutomi byi ya emahlweni. Loko vanhu va nga swi tivi leswaku i swingani swilo leswi hanyaka, xana va nga ku twisisa njhani ku rharhangana ka vutomi ni ndlela leyi byi khumbekaka ha yona loko swilo swin’wana leswi hanyaka swi hela? Xana va ta yi tivisa ku yini ndlela leyi swilo leswi endlaka leswaku vutomi byi va kona swi nga khumbekaka ha yona loko swilo swin’wana leswi hanyaka swi hela?
Loko vativi va sayense va ringeta ku kambisisa rivilo leri swilo leswi hanyaka swi helaka ha rona, hambileswi swiringanyeto swa vona swi nga faniki kahle, kambe va kume leswaku swi hela hi xihatla lexikulu. Mutsari un’wana u ri: “Swimilana ni swiharhi swa kwalomu ka 50 wa tiphesente swi nga ha nyamalala ku nga si hela malembe ya 100.” Hi ku ya hi Harte, khombo leri ri vonaka ri ri rikulu ngopfu: “Vativi va ta vutomi va ringanyeta leswaku ku tsemeleriwa ka mirhi etindhawini leti hisaka ku ta endla leswaku swilo leswi hanyaka emisaveni leswi ringanaka hafu kumbe ku tlula, swi hela emalembeni ya 75 lama taka.”
Hi ku landza mahlayelo ya mutivi wa sayense, Stuart Pimm wa le Yunivhesiti ya le Tennessee, magazini wa National Geographic wu vula leswaku “tiphesente ta 11 ta swinyanyana, kumbe 1 100 wa swilo leswi hanyaka eka leswi lavaka ku va 10 000 emisaveni, swi le kusuhi ni ku hela; swo tala swa leswi lavaka ku va 1 100 swi nga ha endleka swi nga hundzi eku heleni ka [lembe xidzana ra vu-21].” Magazini lowu fanaka wu ri: “Ntlawa wa vativi va swimilana wa ha ku vika leswaku ximilana xin’we eka swa nhungu xi le khombyeni ra ku hela. Pimm u ri: ‘A ko va swilo leswi hanyaka eswihlaleni ntsena kumbe emahlathini lama mpfula yi naka ngopfu eka wona kumbe swinyanyana kumbe swiharhi leswi mamisaka. Hinkwaswo leswi kumekaka hambi ku ri kwihi swi le khombyeni ra ku hela. . . . I khombo ra misava hinkwayo.’”
Xana Ha Swi Lava Swilo Hinkwaswo Leswi Hanyaka?
Xana xi kona xivangelo xa ku karhateka hi ku hela ka swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka? Xana ha swi lava hakunene swilo swa mixaka-xaka? Vativi vo tala lava xiximiwaka va vula leswaku, ha swi lava. Swilo leswi hanyaka swa laha misaveni swi endla leswaku vanhu va kuma swakudya, tikhemikhali leti pfunaka ni swin’wana swa nkoka. Ehleketa hi ndlela leyi swilo swin’wana leswi hanyaka leswi nga tiviwiki swi nga ha va pfunaka ha yona vanhu. Hi xikombiso, ku ringanyetiwe leswaku mirhi leyi ringanaka 120 eka ya 150 leyi tirhisiwaka eUnited States, yi huma eka swimilana. Xisweswo, loko swimilana swa laha misaveni swo hela, vanhu a va nge he kumi mirhi leyintshwa ni tikhemikhali. Ghillean Prance, mukongomisi wa Kew Gardens eLondon, u ri: “Nkarhi ni nkarhi loko hi lahlekeriwa hi xilo xo karhi lexi hanyaka, hi lahlekeriwa hi nchumu wun’wana lowu a hi ta wu tirhisa enkarhini lowu taka. Hi lahlekeriwa hi murhi wo tshungula kumbe mirhi leyi a hi ta yi tirhisa ku tshungula AIDS [SIDA]. Hikwalaho, a hi fanelanga hi ya emahlweni hi lahlekeriwa hi swilo leswi hanyaka, ku nga ri ntsena leswaku swi va kona eka pulanete kambe leswaku swi hi pfuna.”
Nakambe hi lava leswaku ku tirhisana ka swilo leswi hanyaka ni mbango ku hi pfuna hi swilo swa nkoka leswi vutomi hinkwabyo byi titshegeke ha swona. Swilo leswi hanyaka ni mbango, swi endla mintirho ya nkoka, ku fana ni ku humesa oksijeni, ku tengisa mati, ku susiwa ka swilo leswi thyakeke ni ku sivela ku khukhuriwa ka misava.
Switsotswana swi pfuna ku fambisa vuluva. Machela, tinhlampfi ni swinyenyana swi hunguta switsotswana; tinkatla ni swivumbiwa swin’wana swa le matini swi basisa mati ya hina; swimilana ni switsongwatsongwana swi nonisa misava ya hina. Swilo leswi swi pfuna ngopfu hi tlhelo ra timali. Swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka emisaveni hinkwayo swi endle leswaku ku va ni mpindzulo wa mali leyi ringanaka R24 wa tibiliyoni ta tirhandi, hi ku ya hi ku hlayela ka 1995.
Hambileswi, vutomi byi titshegeke hi swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka, kambe swi tikomba onge swilo leswi swa hela emisaveni, sweswo swi xungeta vutomi. Nkarhi lowu se hi sungulaka ku twisisa nkoka swa swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka, vanhu se va swi herisa ngopfu! Xana munhu u ta swi kota ku tlhantlha xiphiqo lexi? Xana vumundzuku byi swi khomele yini swilo swa mixaka-xaka emisaveni?
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
Xana Vutomi I Bya Nkoka Ku Fikela Kwihi?
Mhaka hinkwayo leyi vulavulaka hi ndlela leyi swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka yi nga ha vonaka onge yi kandziyisa leswaku hi fanele hi khathalela swivumbiwa swin’wana leswi hanyaka ntsena loko swi hi pfuna. Van’wana va vona onge mavonelo wolawo ma hoxile. Mutivi wa sayense ya swilo swa khale, Niles Eldredge u kombisa ndlela leyi vutomi byi nga bya nkoka ha yona: “Na hina vanhu hi teka swilo leswi hanyaka swi ri swa nkoka—ehleketa hi tindhawu to xonga, leti kokaka mahlo ni tindhawu to saseka ta ntumbuluko leti nga onhiwangiki. Ku ni nchumu lowu nga endzeni ka hina lowu hi byelaka leswaku hi titshege hi ntumbuluko wa misava leyi nileswaku hi kuma ku rhula ni ntsako hi ku va hi ri eka yona.”
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]
Buku Leyi Nge Red List
Buku leyi nge “Red List” yi kandziyisiwe hi International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, ku nga nhlangano lowu kambisisaka swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni ra ku hela. Eka tluka leri, hi xaxamete swilo leswi hanyaka swi nga ri swingani leswi nga ekhombyeni ra ku hela, leswi kumekaka ebukwini leyi nge “Red List” ya 2000:
Wandering albatross (Diomedea exulans)
Lexi hi xin’wana xa swinyenyana swa 16 swa albatross lexi ku vuriweke leswaku xi le khombyeni emisaveni hinkwayo. Ku vuriwe leswaku swo tala swa swona swi kumeke swi phasiwe hi xihoxo hi vaphasi va tihlampfi lava fambaka hi mabyatso.
[Xihlovo Xa Kona]
Xifaniso hi Tony Palliser
Red-shanked douc langur (Pygathrix nemaeus)
Nkawu leyi ya le Asiya yi kumeka edzonga-xikarhi wa Vietnam ni le tindhawini ta le Laos. Yi le khombyeni hi leswi ndhawu leyi yi tshamaka eka yona yi onhiwaka naswona yi hlotiwaka. Yi hloteriwa ku kuma xixevo na swirho swin’wana swa miri leswi tirhiseriwaka mirhi yo tshungula.
[Xihlovo Xa Kona]
Photo hi Bill Konstant
Corsican snail (Helix ceratina)
Ndhawu leyi humba leyi nga ekhombyeni lerikulu yi tshamaka eka yona, yo va tihekitara ta nkombo ntsena, yi kumeka exidorobanini xa Ajaccio, eribuweni ra dzonga-vupela-dyambu bya Corsica. Vutomi bya yona byi nga ha va ekhombyeni hikwalaho ka leswi ku akiwaka rivala ra swihaha-mpfhuka ni magondzo yo nghena eribuweni ra lwandle.
[Xihlovo Xa Kona]
Xifaniso hi G. Falkner
Golden pagoda (Mimetes chrysanthus)
Xiluva lexi xo xonga xi kumiwe hi 1987 eVupela-dyambu bya Kapa, laha Afrika Dzonga. Nhova leyi tshamelaka ku tshwa ni swimilana leswi nga riki swa ndhawu yoleyo swi xungeta xiluva lexi xa golden pagoda.
[Xihlovo Xa Kona]
Xifaniso hi Craig Hilton-Taylor
Freshwater sawfish (Pristis microdon)
Nhlampfi leyi vutomi bya yona byi nga ekhombyeni, yi kumeka eIndiya ni le Vupela-dyambu bya lwandle-nkulu ra Pacific, swin’we ni ka minsonga ni milambu leyi nghenaka eka rona. Yi phaseka hi ku olova naswona ya hunguteka swinene. Nakambe ndhawu leyi yi tshamaka eka yona yi karhi ya onhiwa.
[Xihlovo Xa Kona]
Photo courtesy of Sun International Resorts, Inc.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Ku Dlayiwa Ka Swilo Swo Tala Leswi Hanyaka eLwandle
Swilo leswi hanyaka elwandle-nkulu a swi tekiwa swi tele ngopfu, ku swi hlayela ku ri ku twa ku xurha, kambe sweswi se swa hela. Mutivi wa swilo swa khale Niles Eldredge, loko a tsala eka magazini leyi nge Natural History, u hlamusele ku hlaseriwa ka swivumbiwa leswi hanyaka elwandle: “Thekinoloji ya manguva lawa yi endle leswaku swi olova ngopfu ku phasa tinhlampfi to tala, hambi leti nga evuentweni bya lwandle. Hambiswiritano, yona thekinoloji leyi yi onha swo tala; ku ni swivumbiwa swo tala swa le lwandle leswi nga xavisiwiki leswi swi faka loko ku kokiwa rikoka ematini, swo kota magamba ni swin’wana.”
Loko magazini wa National Geographic wu hlamusela leswi wu swi vulaka ku “khometeriwa ka timundle,” wu vule leswaku “eRibuweni ra Nsonga-nkulu wa [off Texas, le U.S.A.], va nga ha dlaya tinhlampfi—leti to tala ta tona ta ha riki titsongo—leswaku va kuma phawundi yin’we ntsena [kwalomu ka hafu ya khilogiramu] ya timundle.” Tinhlampfi leti leti nga rhandziwiki na ti-shellfish, va tivitana leti nga pfuniki nchumu. Mutivi wa timhaka ta vutomi u te: “Tinhlampfi to tala leti va ti phasaka, hi leti va vulaka leswaku a ti pfuni nchumu.” A swi hlamarisi leswi malwandle-nkulu ya hina ma nga hundzuka tindhawu to dlayetela swivumbiwa swo tala!
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Swivumbiwa Leswi Tumbeleke eMakhwatini
Ku ni swilo swo tala leswi hanyaka le makhwatini, ku katsa ni swin’wana leswi hi nga swi tiviki ni ku swi tiva. Mutivi wa sayense ya ku tirhisana ka swilo leswi hanyaka ni mbango John Harte u te: “Tindhawu ta makhwati leti kumaka timpfula ngopfu a ti endli hambi ku ri tiphesente timbirhi ta planete leyi, kambe ti ni swilo leswi hanyaka swa laha misaveni leswi ringanaka tiphesente ta 50 ku ya eka 90. Ku ringanyetiwe leswaku swilo swo tala leswi hanyaka leswi nga si tiviwaka swi ta kumeka emakhwatini lama kumaka timpfula ngopfu hikuva ka ha lo kambisisiwa tindhawu ti nga ri tingani emakhwatini wolawo. Kambe tindhawu tin’wana a ti si kambisisiwa hi ku helela, handle ko kanakana na tona ti ni swilo leswi hanyaka swo hlayanyana leswi vativi va sayense va nga siki swi tivaka ku fikela namuntlha. Tin’wana ta tindhawu leti, i makhwati lama nga etindhawini leti nga hisiki ngopfu, yo fana ni makhwati ya khale lama nga ni nkahelo eN’walungu-vupela bya Pacific bya United States.”
I mani la nga tivaka leswi nga hlamarisaka munhu loko o kuma nkarhi wa ku kambisisa vutomi bya swilo leswi tumbeleke emakhwatini?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]
Tuva leri tshamelaka ku rhurha, a ra ha ri kona
[Xihlovo Xa Kona]
U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./Luther C. Goldman