Swiharhi Swa Misava Leswi Nyamalalaka

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAUSTRALIA

XANA a wu tsaki ku vona ni ku twa swiharhi swa nhova swi ri karhi swi hanya—yingwe, nkava-va-nga-heti kumbe gorila? Xana a swi tsakisi ku hlayisa xinjengwe? Ku twa misava yi tsekatseka hikwalaho ka mpfumawulo wa swinyondzwana swa mintlhambi ya swiharhi leyi nga eku fambeni, leyi nga empfhukeni lowu tihlo ri kotaka ku fika eka wona? Hambiswiritano, lexi vavisaka, vanhu vo tala a va nge pfuki va tiphinile hi swilo swo tano leswi tsakisaka—handle ka loko vo endzela muziyamu, va hlaya buku kumbe va swi languta eka khompyutara. Ha yini swi ri tano?

Hikuva sweswi u nga eku hlayeni ka xihloko lexi, magidi ya swimilana ni swiharhi swi le ku dlayiweni hi tihanyi leti chavisaka. Dok. Edward O. Wilson, mutshila eka ntivo-vutomi wa le Yunivhesiti ya Harvard, u ringanyeta leswaku tinxaka ta swilo leswi hanyaka leti lovaka hi lembe i 27 000, kumbe tinharhu hi awara. Hi ku ya hi nhlayo leyi, ku fika kwalomu ka 20 wa tiphesente ta tinxaka ta swilo leswi hanyaka swa misava ti nga lova emalembeni ya 30. Kambe nhlayo ya ku lova ka swona a yi yimi ndhawu yin’we; ya kula. Ku languteriwa leswaku eku sunguleni ka lembe-xidzana leri taka, madzana ya tinxaka ta swilo leswi hanyaka ma ta nyamalala siku rin’wana ni rin’wana!

Lexi nga ekusuhi ni ku lova i timhelembe ta ntima ta Afrika. Nhlayo ya tona yi hunguteke swinene ku suka eka 65 000 yi ya eka 2500 hi malembe lama nga ehansi ka 20. Timfenhe leti nga ehansi ka 5000, ti tshama emakhwatini lama nga eku nyamalaleni ya Borneo na Sumatra. Ku lova loku ku khumba ni vutomi bya swilo leswi hanyaka ematini. Xin’wana lexi lovaka i dolfini yo rhula leyi kumekaka eNambyeni wa Yangtze eChina. Nthyakiso ni ku kukutiwa ka tinhlampfi ku endla leswaku leti nga sala ti nga fiki ni le ka dzana, naswona swi nga ha endleka leswaku ku nga si hela khume ra malembe ti va ti herile hinkwato.

Linda Koebner eka Zoo Book u ri: “Vativi va sayense lava nga ni tidyondzo to hambana-hambana a va pfumelelani eka swilo swo tala, kambe loko swi ta emhakeni ya ku ponisa swilo leswi hanyaka hi xihatla ni ya vuhlayiseki lebyinene bya pulanete, va yima hi rito rin’we: Swi ta tika swinene emalembeni ya makume-ntlhanu lama ha taka.”

I Mani La Nga Ni Nandzu?

Ku andza ka vaaki ku engetele nhlayo ya ku lova ka swona, kambe ku kula ka nhlayo ya vaaki a hi swona ntsena leswi vangaka ku lova loku. Swivumbiwa swo tala—tuva leri tshamaka ri ri eku rhurheni, moa, auk leyikulu ni thylacine, ku hlaya i ku xurha—swi herisiwe hinkwaswo emahlweni swinene ko va nhlayo ya vaaki yi sungula ku vanga nxungeto. Dok. J. D. Kelly mukongomisi wa Zoological Parks Board wa le New South Wales, eAustralia, u vula leswi malunghana ni tirhekhodo ta tiko leri: “Ku lahlekeriwa hi tinxaka ta swimilana ni swiharhi ku sukela loko vanhu va sungule ku tshama etikweni leri hi 1788 ka ha ri ndzhukano eka rona.” A swi kanakanisi leswaku nhlamuselo leyi yi tano ni le matikweni man’wana yo tala. Yi tlhela yi kombisa leswaku ku ni swivangelo swo tala swo biha swa ku lova ka swona—ku pfumala vutivi ni makwanga.

Hikwalaho ka ndlela leyi swi lovaka ha yona emisaveni hinkwayo, ku sunguriwe xilamulela-mhangu lexintshwa lexi nga tshembisiki xo hlayisa swiharhi leswi nga ekhombyeni—ku nga ti-zoo. Tindhawu leti engetelekaka leti nga exikarhi ka madoroba i vutumbelo byo hetelela bya tinxaka to tala ta swilo leswi hanyaka. Kambe ti-zoo ni ndhawu leyi pimiweke, naswona ku hlayisa swiharhi swa durha ni ku nonon’hwa. Nakambe swi fanele ku tshama swi pfaleriwile, hambileswi swi endliwaka hi ku ya hi tindlela ta munhu. Tlhandla-kambirhi, ezoo swiharhi swi va swi titshege hi mali ya vanhu lava hananaka ni mafambiselo ya tipolitiki ni ya ikhonomi lama nga nyawuriki, ni lawa hakanyingi ma tsekatsekaka. Hikwalaho ke, xana swiharhi leswi swi nga lo boda swi hlayiseke ku fika kwihi?

[Bokisi leri nga eka tluka 3]

Xana Ku Lova Ka Swona I Ka Ntumbuluko?

“Xana ku lova ka swona a hi xiphemu xa lunghiselelo ra swilo leri nga ra ntumbuluko? Nhlamulo i e-e, hi ku ya hi mukhuva lowu swi humeleleke ha wona eminkarhini ya sweswinyana. Eka malembe ya 300 lama hundzeke, hi lembe a ku lova rixaka rin’we ra swilo leswi hanyaka. Sweswi vanhu va endla leswaku ku lova ka tinxaka ta swilo leswi hanyaka ku hundza ntsengo wolowo hi nhlayo leyi phindhiweke ka gidi. . . . Xivangelo xa ku engeteleka ka xihatla ka nhlayo leyi ya ku lova ka swilo leswi hanyaka i ntirho wa munhu.”—The New York Public Library Desk Reference.

“Ndzi sungule ku karhateka swinene hikwalaho ka ku nyamalala ka vunyingi bya swivumbiwa hi ndlela leyi leyi nga tolovelekangiki, ndza vilela, hakanyingi ndzi hlundzukisiwa hi ku lova ka swona. Hikuva hi xitalo i Munhu la vangeke ku lova ka swona hi ndlela leyi kongomeke kumbe leyi nga kongomangiki, hikwalaho ka makwanga kumbe tihanyi, vusopfa kumbe ku honisa.”—David Day, The Doomsday Book of Animals.

“Swiendlo swa vanhu swi vanga ku lova ka tinxaka ta swilo leswi hanyaka swi nga si tiviwa.”—Biological Conservation.