Swilo Leswi Hanyaka Leswi Nga Ekhombyeni Vukulu Bya Xiphiqo

LOKO ku vulavuriwa hi ku helela makumu, tinyenyana leti vitaniwaka ti-dodo i xikombiso lexinene xa sweswo. Yo hetelela ya tinyenyana leti ti nga hahiki yi fe kwalomu ka 1680 exihlaleni xa Mauritius. Swilo leswi hanyaka swo tala leswi sweswi swi nga ekhombyeni, na tona ti hanya eswihlaleni. Eka malembe ya 400 lama hundzeke, 85 eka 94 wa tinxaka ta tinyenyana leti hanyaka leti tiviwaka leti nyamalalaka a ti ri tinyenyana ta le swihlaleni.

Swiharhi leswi nga ematiko-nkulu layo tala na swona swi le khombyeni ro heriseriwa makumu. Anakanya hi tiyingwe ta mikhwati-khwati leti enkarhini wun’wana a ti famba-famba eRussia hinkwaro. Sweswi ku lo sala ntsena muxaka-ntsongo wo karhi wa ti-Amur, lowu seleke eSiberia, naswona tinhlayo ta tona ti hunguteke ti sala ti ri 180 ku ya ka 200 ntsena. Tiyingwe ta mikhwati-khwati ta le dzongeni wa China, ku vikiwa leswaku to va 30 ku ya ka 80 ntsena. Le Indochina swiharhi leswi swi ta heriseriwa makumu “ku nga si hela malembe ya khume,” ku vike The Times ya London. Hi ku fanana, le India, kaya ra kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu xa tiyingwe ta mikhwati-khwati wa leti nga emisaveni hinkwayo, tibuku ti ringanyeta leswaku swiharhi leswi swo fundzheka swi nga helela makumu ku nga si hela malembe ya khume.

Timhelembe ni swinkankanka swi le ku hungutekeni. Sweswi ko va na kwalomu ka gidi ra ti-panda ntsena emakhwatini. Ti-pine marten ti le kusuhi ni ku helela makumu le Wales, naswona vamaxindyana lavo tshwuka “va nga ha nyamalala etiko-nkulu ra Nghilandhi ni ra Wales eka malembe ya khume ku ya eka ya 20 lama landzelaka,” ku vula The Times. Loko u tsemakanya Atlantiki u ya eUnited States, mangadyana i xiharhi lexi nga ekhombyeni swinene lexi mamisaka lexi tshamaka emisaveni.

Leswi humelelaka emalwandle-nkulu ya le misaveni a swi antswi helo. The Atlas of Endangered Species yi hlamusela timfutsu ta le matini yi ku: “kumbexana i ntlawa lowu nga ekhombyeni ku tlurisa” wa swivumbiwa swa le lwandle. Swiharhi leswi hanyaka ematini ni le handle swi tikomba swi ponanyana; hambiswiritano, hi ku ya hi magazini lowu nge New Scientist, tinxaka ta leswi hanyaka ta 89 ta swiharhi leswi hanyaka ematini ni le handle se swi le “khombyeni ro helela makumu” emalembeni ya 25 lama hundzeke. Kwalomu ka 11 wa tiphesente ta tinxaka ta tinyenyana leti hanyaka ta le misaveni na tona ti langutane ni ku helela makumu.a

Kambe ku vuriwa yini hi swivumbiwa leswitsongo, swo kota maphaphatani? Xiyimo xa fana. Ku tlula kotara ya tinxaka ta leswi hanyaka ta 400 ta maphaphatani ya le Yuropa ti le khombyeni—19 wa tona ti xungetiwa hi ku heriseriwa makumu ku nga ri khale. Muxaka wa maphaphatani ya le Britain lama nga ni xikhwakhwa xo kota xa mfutsu na wona hi 1993 ma ve rixaka leri heleleke makumu kukota ti-dodo.

Ku Andza Ka Xiphiqo Lexi

Xana i tingani tinxaka ta leswi hanyaka leti helelaka makumu lembe na lembe? Nhlamulo yi ya hi leswaku i mutivi wihi loyi u n’wi vutisaka. Hambileswi vativi va sayense va alaka, hinkwavo va wu vona ntiyiso wa leswaku swilo leswi hanyaka swo tala swi le khombyeni ro helela makumu. Mutivi wa leswi hanyaka Stuart Pimm u ri: “Njhekanjhekisano mayelana ni leswaku xana [swilo leswi hanyaka] swi hela hi ku hatlisa hi ndlela yihi kunene i nchumu lowukulu mayelana ni leswaku xana hi ta va na byona vumundzuku xana.” Wa engetela: “Eka malembe-xidzana lama hundzeke, hi engetele nhlayo ya ku heriseriwa makumu ka tinxaka ta leswi hanyaka ku tlula nhlayo leyi nga ya ntumbuluko. Vumundzuku bya hina a byi nyawuri, byo kota leswi swi nga xiswona sweswi.”

Pulanete ya hina, Misava, yi fana ni yindlu. Vanhu van’wana lava va khathalaka hi swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni ro heriseriwa makumu va dyondza ikholoji, ku nga rito leri vumbiweke eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19 ri huma eka rito ra Xigriki leri nge oiʹkos, “yindlu.” Dyondzo leyi yi kambisisa vuxaka exikarhi ka swilo leswi hanyaka ni mbango wa swona. Hi lembe-xidzana ra vu-19 ku hlayisa ntumbuluko swi andzile, kumbexana a swi engeteriwa hi swiviko swa ku heriseriwa makumu ka swiharhi. Le United States, leswi swi vangele ku simekiwa ka mintanga ya tiko ni tindhawu leti biyeriweke leti hundzukaka makhokholo ya swivumbiwa. Sweswi, ematikweni yo hambana-hambana ku na ku tlula 8000 wa tindhawu to sirhelela swiharhi leti tiviwaka emisaveni hinkwayo. Hinkwato ku katsa ni tindhawu tin’wana ta 40 000 leti pfunetaka ku hlayisa mbango wa ntumbuluko, ti endla 10 wa tiphesente ta xiphemu xa misava emisaveni.

Vanhu vo tala lava karhatekaka sweswi va seketela leswi vitaniwaka mavandla ya ta rihlaza, ku nga ha va hi mavandla lama paluxaka minxungeto ya ku heriseriwa makumu kumbe lama ma dyondzisaka vanhu hi ta ndlela leyi swiharhi swi titshegaka hi swin’wana ha yona leswaku swi hanya. Naswona ku sukela hi 1992, Rio Earth Summit, mavonelo ya hulumendhe hi ntolovelo ma lawuriwa swinene hi ku xiya makhombo ya mbango.

Xiphiqo xa swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni i xa misava hinkwayo naswona xa kula. Kambe ha yini? Xana leswi swi ringetiwaka ku sivela ku heriseriwa makumu ka swilo leswi hanyaka swa karhi swa humelela? Naswona xana vumundzuku byi hi khomele yini? Xana wena u katseka hi ndlela yihi? Swihloko swa hina leswi landzelaka swi ta ni tinhlamulo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]