Ku Hlayisa, Ni Ku Heriseriwa Makumu

NYIMPI mayelana ni ku hlayisa ni ku heriseriwa makumu yi ya emahlweni. Tinhlengeletano to tala to hanana ti sindzisa hulumendhe leswaku yi simeka milawu yo tiya swinene yo hlayisa leswaku ku sirheleriwa swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni.

Hi xikombiso, sweswinyana, mintlawa yo hambana-hambana yi hlangane ni varhangeri va Machayina ivi va pfumela ku tirhisana na vona eka matshalatshala yo herisa ku phasiwa ka tibere ta ntima ta le Asia. Swiharhi leswi swi dlayeriwa minkwama ya swona ya nyongwa ni ya xibavela, leyi tirhisiwaka ku endla mirhi ya xintu ya le Vuxeni.

Mpfuno Wa Le Matikweni Man’wana

Loko etikweni rin’wana ku hlayisiwa rixaka ro karhi kambe eka tiko rin’wana ri hlotiwa ri kala ri ku bii, a swi nga tisi vuyelo lebyinene hi tlhelo ro hlayisa. Hikwalaho, ntwanano wa matiko wu tikombe wu laveka enkarhini lowu—naswona ku ni matiko yo tala. Ntsombano wa Biological Diversity, wa Ntwanano wa Rio, wu sungule ku tirha eku heleni ka 1993, ivi endzhakunyana wu landzeriwa hi Agreement on the Conservation of Bats eYuropa. International Whaling Commission yi katse Lwandle-nkulu ra le Dzongeni tanihi khokholo ra tinkavangaheti yi engetela eka Lwandle-nkulu ra India, ku ri ku ringeta ku sirhelela tinkavangaheti letikulu ni letitsongo. Kambe kumbexana ntwanano lowukulu ku tlurisa i wa Convention on International Trade in Endangered Species.—Vona bokisi.

Munhu wa ha fanele a dyondza swo tala mayelana ni ku hanyisana ka swiharhi. Vaphasi va tinhlampfi va le Afrika Vuxa lava va nga rhwala tinhlampfi leti dyiwaka ta le Nile va ti yisa eTiveni ra Victoria leswaku va ya engetela mphakelo wa swakudya va tumbuluxe leswi Colin Tudge mutivi wa swiharhi a swi vitanaka “mhangu leyikulu ya ikholoji ya lembe-xidzana leri.” Kwalomu ka tinxaka ta 200 ta tinhlampfi eka leta 300 ta le tiveni leri, ti helele makumu. Hambileswi tinhlamuselo ta sweswinyana ti solaka ku kukuleka ka misava leswaku ku kavanyete tinhlayo ta tinxaka ta swiharhi, tihulumendhe ta matiko manharhu leti ti nga etlhelo ka tiva leri, sweswi ti simeke nhlengeletano yo kambisisa leswaku xana i tinxaka tihi ta tinhlampfi leti ti nga rhurhisiwaka, kambe ti nga xungeti leti tshamaka kwalaho.

Ku Nghenelela Ka Munhu

Endlelo rin’we leri tikombaka ri humelela i endlelo ro tswarisa swiharhi leri mintanga yo tala ya swiharhi yi ri tirhisaka. “Entiyisweni loko mintanga ya swiharhi hinkwayo emisaveni a yi tirha hi matimba hinkwawo ku tirhisa swinene ku tswarisa swiharhi, naswona loko vanhu a va seketela mintanga ya swiharhi hilaha ku heleleke, kutani ke hinkwavo a va ta va va tirhisana leswaku va ponisa tinxaka hinkwato ta swiharhi leswi nga ni longo leswi swi tikombaka swi lava ku tswarisiwa eka vumundzuku lebyi tshembisaka.”—Last Animals at the Zoo.

Ntanga wa swiharhi wa le xihlaleni lexitsongo xa le Britain xa Jersey wu tswarisa swiharhi hi xikongomelo xa leswaku endzhaku ka sweswo va ta swi tlherisela enhoveni. Hi 1975, a ku lo sala 100 ntsena wa tihokwe ta le St. Lucia le kaya ra tona ra le Kharibiya. Nkombo wa tinyenyana toleto ti rhumeriwe eJersey. Hi 1989 ntanga wa swiharhi a wu ti tswarise tin’wana ta 14, ivi wu tlherisela tin’wana ta tona eSt. Lucia. Sweswi ku vikiwa leswaku ku na ku tlula 300 wa tona leti bombisaka xihlala.

Maendlelo lama fanaka ni lama etindhawini tin’wana ma tikombe ma humelela. National Geographic yi vika leswaku 17 wa timhisi leto tshwuka leti saleke eAmerika N’walungu ti tswalane kahle ti pfaleriwile lerova sweswi ku na ku tlula 60 wa tona leti tlheriseriweke emakhwatini.

Xana I Ku Humelela Loku Hundzeletiweke?

Mhaka ya leswaku swiharhi swi le khombyeni, a yi vuli leswaku minkarhi hinkwayo swi ta heriseriwa makumu. Hi ku ya hi buku leyi nge Endangered Species—Elephants, exikarhi ka 1979 na 1989, nhlayo ya tindlopfu ta le Afrika yi hunguteke ku suka eka 1300000 ku ya eka 609 000—tin’wana ta tona hikwalaho ko hlotiwa swi nga ri enawini ku laviwa timhondzo ta tona. Kutani nsindziso wa vanhu wa leswaku ku yirisiwa bindzu ra timhondzo ta tona wu engetelekile. Kambe ku twakale mpfumawulo wo lwisana ni ku yirisiwa ka timhondzo ta tindlopfu. Ha yini?

Milawu yo hlayisa ntumbuluko ya le Zimbabwe ni le Afrika Dzonga yi tikombe yi humelela swinene lerova mintanga ya tiko ni tindhawu ta vuhlayiselo bya swihari a ti phuphuma kunene hi tindlopfu. New Scientist yi vike leswaku Zimbabwe a ri lava leswaku ku susiwa 5000 wa tindlopfu eHwange National Park. Mintlawa ya lava hlayisaka ntumbuluko yi bumabumele leswaku ti rhurhiseriwa kun’wana. Valawuri va mintanga va xavise tindlopfu leti ti nga lavekiki, ivi va byela mavandla ya le Vupela-dyambu lama lwisanaka ni ku dlayiwa ka tona leswaku “ematshan’weni yo ta ni swiringanyeto a ma pfale milomu ma va nyika mali yo ti rhurhisa.”

Vumundzuku Lebyi Kanakanisaka

Hambiswiritano, ku ni laha ku tsandzekiwaka kona. Vo tala va phofule ku karhateka hi maxangu lama nga ta voniwa hi tinxaka leti ti tlheriseriwaka emakhwatini. Yingwe ya mikhwati-khwati ya le Siberia yi hanya kahle loko yi pfaleriwile, kambe le makhwatini yi lava kwalomu ka 260 wa swikwere-khilomitara swa makhwati, leswi nga riki na vahloti lava nga riki enawini. Ku tlula kwalaho, The Independent on Sunday, yi ri: “teka yingwe ya mikhwati-khwati leyi kuleleke entangeni wa swiharhi u yi tlherisela le mbangweni lowu, handle ko kanakana yi ta sika.” I vumundzuku lebyi vavisaka hakunene!

Kahle-kahle, a hi swilo hinkwaswo leswi hanyaka leswi nga ni mavandla lama tiyimiseleke ku swi lwela. Naswona leswi vangaka xiphiqo lexi a hi ku pfumaleka ka vanhu lava nga endlaka ntirho lowu. Ku nga khathariseki leswaku vahlayisi va tiyimisele hi ndlela yihi, loko va langutane ni vuhomboloki, makwanga, xikan’we ni ku pfumala ntirhisano ka valawuri swi hlangane ni nyimpi ku katsa ni nxungeto wa rifu, xana va nga va ni ntshembo wihi wa leswaku va ta humelela? Kutani ke, xana ntlhantlho wa xiphiqo lexi xa tinxaka leti nga ekhombyeni hi wihi? Naswona, xana wena u katseka njhani?

Tlhari Ra Matiko Hinkwawo

Convention on International Trade in Endangered Species i tlhari ra matimba ro lwisana ni bindzu leri nga riki enawini ra tinxaka ta swiharhi leswi nga ekhombyeni. Madzovo ya tiyingwe, timhondzo ta tindlopfu, marhambu ya tiyingwe, timhondzo ta mhelembe, ni swibodze i swin’wana swa swixavisiwa leswi sweswi swi yirisiweke. Ntwanano wu ndlandlamukile wu ya katsa ni tihunyi ni tinhlampfi leti nga ekhombyeni.

Hambiswiritano, Time yi tsundzuxile: “Hiloko ntsena matiko lama nga swirho mo kota ku kuma ndlela yo tiyiseka leswaku milawu ya landzeriwa, . . . handle ka swona ma nga ha kuma leswaku swiharhi leswi ma ringetaka ku swi sirhelela a swa ha ri kona.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Xana matshalatshala yo swi hlayisa ma humelerile?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Courtesy of Clive Kihn