Zoo Xana I Ntshembo Wa Swiharhi Wo Hetelela?

EMINKARHINI ya sweswinyana ku ve ni ku cinca loku nga xiyekiki eti-zoo leti humelelaka swinene emisaveni hinkwayo. Hi xikombiso, ku antswisiwe xiyimo xa tona leswaku ti fana ni tindhawu leti “vanhu va tshamaka” eka tona—leswaku ti fana ni mbangu wa swiharhi wa ntumbuluko lowu nga ni swimilana swo tala, tindhawu leti endliweke hi maribye, midiriva, nkunghwa, mimpfumawulo hambi ku ri swiharhi ni swinyanyana swin’wana leswi fanelanaka. Hambileswi swi durhaka—ku tirhisiwa kwalomu ka 1200 wa timiliyoni ta dolara (5600 wa timiliyoni ta tirhandi) lembe na lembe eku antswisiweni ka ti-zoo ni mathanki yo hlayisa swilo leswi hanyaka ematini le United States ntsena—mindzulamiso leyi yi tekiwa tanihi ya nkoka hikwalaho ko navela ku fikelela pakani yo karhi leyintshwa eti-zoo.

Ntirho Wa Lembe-xidzana Leri Landzelaka

Hikwalaho ko pfumaleka ka swilo leswi hanyaka loku xungetaka pulanete, ti-zoo letikulu emisaveni hinkwayo ti tiyimisele ku hlayisa ntumbuluko, dyondzo ni nkambisiso wa sayense tanihi ntirho wa tona wa lembe-xidzana ra vu-21. Hikwalaho ka ku susumetiwa hi ntlhontlho ni ku bohiwa hi mhaka ya xihatla, ti-zoo tin’wana ti tshike vito leri nge zoo hi ku helela, ematshan’weni ya rona ti hlawula marito yo tanihi “ndhawu ya nsirhelelo ya swiharhi” kumbe “ntanga wo hlayisa ntumbuluko.”

Lexi nyikaka nkongomiso eka mboyamelo lowu lowuntshwa i buku leyi nge The World Zoo Conservation Strategy. Leswi mutsari un’wana a yi hlamuseleke tanihi “tsalwa ra risima swinene eka hinkwawo lama tshameke ma humesiwa hi vanhu malunghana ni ti-zoo,” entiyisweni, buku leyi nge Strategy, i vumbiwa bya ti-zoo; yi “hlamusela vutihlamuleri ni malunghelo ya ti-zoo ta misava ni mathanki yo hlayisa swiharhi swo hambana-hambana swa misava hinkwayo.” Leswaku yi susa ku kanakana ko karhi malunghana ni maendlelo lamantshwa, Strategy ya engetela: “Mhaka ya ku va kona ka ti-zoo kumbe thanki ro hlayisa swilo leswi hanyaka ematini, entiyisweni swi titshege hi ndlela leyi swi hoxaka xandla ha yona eku hlayiseni ka ntumbuluko.”

Ku dyondzisa vanhu va tiko ni nkambisiso wa sayense, ngopfu-ngopfu ku tswalana ka swiharhi leswi pfaleriweke, i swa nkoka eka endlelo leri lerintshwa. Exikarhi ka vantshwa va namuntlha ku ni vahlayisi va ti-zoo va nkarhi lowu taka, lava nga ta va ni vutihlamuleri byo hlayisa masalela lama poneke ya nhlayo leyi andzaka ya swilo leswi hanyaka enhoveni. Xana va ta byarha vutihlamuleri lebyi hi vutlharhi ni hi ku tinyiketela? Naswona, xana vanhu hinkwavo va ta va na rona langutelo leri antswaka swinene malunghana ni ntumbuluko? Hikwalaho ka xikongomelo lexi, Strategy yi khutaza zoo yin’wana ni yin’wana leswaku yi nghenela ntirho wo dyondzisa, yi tiendla xiphemu xa “nhlangano wa misava hinkwayo lowu khathalaka.”

Ti-zoo Ta Hlangana Eka Nhlangano Wa Misava Hinkwayo

Hikwalaho ka ntirho lowu ku vuriwaka leswaku i wukulu, ti-zoo to tala ta hlangana leswaku ti vumba nhlangano lowu nga ni vun’we emisaveni hinkwayo, sweswi ku hlanganisiwe ti-zoo ta kwalomu ka 1000. Tinhlengeletano ta misava hinkwayo, to tanihi The World Zoo Organization na International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources, ti hlanganisa ti-zoo leti ni ku endla leswaku ti va ni ntirhisano ni nkongomiso.

Loko yi kombisa xivangelo lexi endlaka swi boha leswaku ku va ni ntirhisano wo tano, buku leyi nge Zoo—The Modern Ark yi ri: “Loko khombo leri nga xiyekiki ra ku tswalana ka swiharhi leswi fanaka, a ro hambeta ri va kona, zoo a yi nga ta eneriseka hi ku hlayisa swiharhi swa yona leswi nga nyawuriki, hi xikombiso, tiyingwe ta le Siberia. Ematshan’weni ya sweswo, hinkwato tiyingwe ta le Siberia leti pfaleriweke eti-zoo hinkwato leti ta tiko-nkulu—kumbe emisaveni hinkwayo—a ti fanele ti hlayisiwa kahle tanihi ntlawa lowu saleke woxe.” Ina, ku laveka madzana ya rixaka rin’wana ni rin’wana ra swilo leswi hanyaka leswaku ku hungutiwa kumbe ku herisiwa ku tswalana ka swiharhi leswi fanaka—xivangelo-nkulu lexi vangaka vunyumba ni ku herisiwa ka swona—naswona leswi swi le rivaleni leswaku zoo yin’we yi nge swi koti ku swi hlayisa. Strategy yi ri: “Ku hlengeletiwa loku lokukulu ka rifuwo-pfuneta leri nga kona swi ta pfuna leswaku swilo leswi hanyaka swa Misava ya hina . . . swi va ni nkarhi lowunene wo hlakarhela. Ku ni vanhu vo tala lava anakanyaka leswaku loko hi tsandzeka ku hlayisa swilo swin’wana leswi hanyaka hi ta tsandzeka ku tiponisa.” Kavula, langutelo leri ro pfumala ntshembo ri kombisa ku nga xi tekeli enhlokweni xitshembiso xa Bibele xa misava ya paradeyisi leyi kondleteriweke.—Nhlavutelo 11:18; 21:1-4.

Tindlela To Pfuna Ti-zoo Leswaku Ti Humelela

Swiphiqo swa ku lova ka swivumbiwa leswi hanyaka swi tlhele swi vanga leswaku ku sunguriwa ka thekinoloji ya le henhla, switirho leswi kumekaka hi ku olova emisaveni hinkwayo swa ku tswalana ka swiharhi leswi pfaleriweke: tibuku ta tirhekhodo ta swiharhi, International Zoo Yearbook (IZY), ni International Species Information System (ISIS) leyi nga eka kompyutara.

Buku yin’wana ni yin’wana ya tirhekhodo ta ti-zoo yi xaxameta vuxokoxoko bya swiharhi hinkwaswo leswi tshamaka ezoo swa rixaka ro karhi ku nga khathariseki leswaku swi kumeka kwihi emisaveni. Tanihi leswi yi nga rhekhodo ya misava hinkwayo, i xilotlelo xo hlayisa nhlengeleto wa ti-gene letinene swin’we ni ku hunguta ‘khombo leri nga xiyekiki’ ra ku tswalana ka swiharhi leswi fanaka. Zoo ya le Berlin yi sungule buku yo sungula ya tirhekhodo ta ti-zoo loko hi 1923 yi sungule ku hlayisa homu ya nhova kumbe nyarhi ya le Yuropa, leyi a yi ri ekusuhi ni ku lova hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava.

Leswaku ku hangalasiwa rungula ra sayense emisaveni hinkwayo ro tanihi ra tibuku ta tirhekhodo ta swiharhi, IZY ni vuxokoxoko bya nhlayo ya swona, ISIS yi ye emahlweni ni ku tirhisa fambiselo ra tikhompyutara hi 1974 le United States. Fambiselo ra kona ra tielektroniki leri ndlandlamukaka ni ku rharhangana, ri pfuna ti-zoo leswaku ti va ni ntirhisano eku endleni ka ti-zoo to tala leswaku ti humelela.

Tindlela ta ntumbuluko leti tsakeriwaka hi ti-zoo ti katsa ndzandzeleriso wa DNA, ku simeka xitumbulukwana, ku mithisa hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko (in vitro fertilization) ni cryogenics (ku gwitsirisa mbewu ya xinuna ni switumbulukwana). Ndzandzeleriso wa DNA wa pfuna eka ti-zoo ku tiva vatswari va swona va xiviri hi ndlela leyi pakanisaka hi 100 wa tiphesente, ku nga ndlela ya nkoka yo lawula ku tswalana ka swiharhi leswi fanaka exikarhi ka swilo leswi hanyaka swo tanihi swiharhi leswi tshamaka swi ri ntlhambi, laha ku tiva mutswari wa xiviri swi tikaka. Ku simeka xitumbulukwana ni ku mithisa hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko, hi nkarhi lowu fanaka ku endla leswaku swi tswalana hi xihatla. Va endla leswi hi ku andzisa “vatswari” lava nga kona va swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni. Switumbulukwana swa swona swi nga ha nghenisiwa eka swiharhi leswi fanaka na swona—hambi ku ri swifuwo—ivi swi tirha tanihi vamanana lava tswalelaka van’wana vana. Endlelo leri ri vange leswaku homu ya ntswamba yi tswala gaur (nyarhi) kasi ximanga lexi fuyiweke xi tswala goya leri nga ekhombyeni ro lova le kwandzasini ra le India. Nakambe ri hunguta nxavo, khombo ni ntshikilelo wo tleketla swiharhi leswi mitheke leswi nga ekhombyeni. Ku nga tekiwa ntsena xiputsa xa switumbulukwana kumbe mbewu ya xinuna leyi gwitsirisiweke swi yisiwa eka ndhawu yin’wana.

Tanihi leswi swilo swin’wana leswi hanyaka swi nga ha endleka leswaku swi nyamalala hi ku helela, ti-zoo to hlayanyana ti sungule sayense ya cryogenics—ku gwitsirisa mbewu ya xinuna ni switumbulukwana leswaku swi hlayisiwa nkarhi wo leha. Endlelo leri ro gwitsirisa ra ti-zoo ri endla leswaku ku va ni ntshembo wa leswaku swiharhi swi velekiwa endzhaku ka malembe-xikhume kumbexana hambi ku ri malembe-xidzana endzhaku ka loko swi lovile! Hambileswi swi endliwaka hi ku kanakana, ku vuriwa leswaku “i mpfuno wo hetelela lowu tshembekaka.”

Ku Kambisisa Vutomi Bya Swiharhi Swi Pfuna Ti-zoo Ku Kuma Vana Vo Tala

Nkambisiso wa sayense eka swiharhi, ku katsa ni mahanyelo ya swona etindhawini ta ntumbuluko leti swi tshamaka eka tona, i wa nkoka eku tswalaneni ka swiharhi leswi pfaleriweke naswona hi wona nsusumeto wa ku endliwa ka “tindhawu leti fanaka ni ta vanhu.” Leswaku swiharhi swi tshama swi hanye kahle ivi swi tswalana, ti-zoo ti fanele ti xiyisisa rintumbuluko ra swona ni ku endla leswaku swi tshama swi “tsakile.”

Hi xikombiso, swinkankanka swa xinuna ni swa xisati a swi tshami swin’we emakhwatini naswona swi hlanganisiwa ntsena hi risema ra mitsakamiso ni vulongo. Nhompfu ya lexa xinuna ya xi byela loko lexi xa xisati xi lunghekele nhlangano wa rimbewu, ivi swi tshama swin’we siku rin’we kumbe mambirhi ntsena. Loko ti-zoo ti tive mukhuva lowu, ti antswise ndlela leyi a ti swi pfalela ha yona leswaku swi nga hlangani nikatsongo handle ka nkarhi wo koma lowu swi endlaka nhlangano wa rimbewu ha wona, naswona endlelo leri ri tirhile; swinkankanka leswitsongo swi tswariwile.

Hambileswi rirhandzu ra xinkankanka ri kulaka loko swi hambanile, leswi a swi tano eka flamingo. Swi endla nhlangano wa rimbewu ntsena loko swi ri hi mintlhambi leyikulu swinene leyi ti-zoo to tala ti nga swi kotiki ku yi lawula. Hikwalaho zoo ya le Nghilandhi yi endle nkambisiso—yi “kurise” ntlhambi lowu hi ku tirhisa xivoni lexikulu. Ro sungula, swinyanyana leswi swi sungule mihivahivani ya swona yo gangisana! Xana swikombiso leswi swa ku pfuna ku vona leswaku vutomi bya swiharhi byi rharhanganile? Ti-zoo ti langutane ni ntlhontlho lowukulu swinene.

Xana Pakani Yo Ponisa Swiharhi I Ya Xiviri Hakunene?

Ku kombisa ku humelela ka nongonoko lowuntshwa, swilo swin’wana leswi hanyaka leswi a swi pfaleriwile ana se swi tlheriseriwe etindhawini leti swi velekiweke eka tona. Exikarhi ka swona ku ni California condor, nyarhi ya le Yuropa, nyarhi ya le Amerika, mhofu ya le Arabia, tamarin nghala ya nsuku kun’we ni hanci ya Przhevalski. Hambiswiritano, ntshembo wa ku ponisiwa ka swona wa kanakanisa.

Strategy yi ri: “Vandla ra vanhu ri rharhangane ngopfu naswona swiphiqo swa misava hinkwayo swi tele ngopfu lerova ku nga khathariseki leswi vanhu va yaka va xalamuka ni ku khumbeka malunghana ni ntumbuluko ni mbangu, a swi kotekanga ku herisa tindlela to tala leti dlayaka.” Hikwalaho ka leswi, ya engetela: “Vahlayisi va ntumbuluko va fanele va lunghekela ku kuma tindlela to lwisana hi ku olova ni nkarhi wo tika lowu languteriweke.” Hi ntolovelo, leswi swi lava ntirhisano wa vanhu va swiyimo hinkwaswo. Ntirhisano lowu nga kona sweswinyana, hi ku ya hi mutsari un’wana wa timhaka ta sayense a wu “nyawuri.” Loko mintshikilelo leyi vangaka ku lova ka swiharhi yo hungutiwa ntsena kambe yi nga susiwi, hambi ku ri matshalatshala lamanene ma nga ha hundzuka ya hava. Tindhawu letinene ni leti ringaneke—ku nga ri tindhawu letitsongo leti vangaka leswaku swiharhi leswi fanaka swi tswalana—ti fanele ti endliwa. Swi ta endleka ntsena loko ti-zoo handle ko kanakana ti ntshunxa swiharhi leswi nga eka tona leswaku swi tlhelela ekhwatini. Kambe, xana ntshembo wo tano i wa xiviri kumbe ko va ku navela ntsena?

Ku tlula kwalaho, swa tika ku tshemba leswaku hambi ku ri ti-zoo letikulu ta misava hinkwayo ta swi kota ku tlhantlha xiphiqo lexi. Profesa Edward Wilson u ri: “Ntiyiso lowu tsemaka nhlana, i mhaka ya leswaku ti-zoo emisaveni namuntlha ti nga kota ku hlayisa swiharhi leswi mamisaka, swinyanyana, swikokovi ni swilo leswi hanyaka ematini ni le misaveni swa kwalomu ka 2000 ntsena”—nhlayo leyi a yi tati xandla. Ti-zoo ti ni ntirho lowu nga papalatekiki wo endla xiboho xo hlawula swilo leswi hanyaka leswi faneleke ku hlayisiwa loko hi tlhelo lerin’wana vunyingi bya swilo leswi hanyaka leswi saleke swi langutane ni ku herisiwa.

Eka vativi va vuhlayiseki bya ntumbuluko, leswi swi pfuxa xivutiso xa nkoka, Hi ku xiya ku hanyisana ka swilo hinkwaswo leswi hanyaka, xana hi rini laha swiharhi ni swimilana swi nga ta hunguteka swinene ku kondza swi fa hi vunyingi, lerova swi koxa vutomi byo tala emisaveni ku katsa ni bya vanhu? Vativi va sayense vo mbambela. Linda Koebner eka Zoo Book u ri: “Ku herisiwa ka rixaka rin’we kumbe timbirhi kumbe ta makume-ntlhanu ta swilo leswi hanyaka ku ta va ni vuyelo lebyi hi tsandzekaka ku byi vhumba. Ku lova ka swona ku vanga ku cinca hambiloko hi nga si twisisa vuyelo bya kona.” Hi hala tlhelo, buku leyi nge Zoo—The Modern Ark, yi ri “ti-zoo tin’wana ta tindhawu letinene ta vutumbelo byo ponisa vutomi bya swiharhi eka nyimpi leyi nga kona eka pulanete, nyimpi leyi nga tiviwiki leswaku yi ta teka nkarhi wo tanihi kwihi kambe hi leyi switukulwana swa nkarhi lowu taka swi nga ta vula leswaku hi hina hi nga ni vutihlamuleri hi ku helela eka yona.”

Kutani, xana xi kona xisekelo xa ntshembo? Kumbe, xana switukulwana swa nkarhi lowu taka swi kunguhateriwe ku hanya emisaveni leyi nga ni muxaka wun’we wa swilo leswi hanyaka, leswi na swona swi nga ta va swi langutane ni ku lova?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Munhu i nala wa swona lonkulu

[Credit Line]

Tiger and Elephants: Zoological Parks Board of NSW

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Swiharhi swin’wana leswi nga ekhombyeni —nyarhi, swinkankanka ni timhelembe ta ntima

[Credit Lines]

Bison and Cheetahs: Zoological Parks Board of NSW

Rhinoceros: National Parks Board of South Africa